М.М. Достоевскийга
Петербург. 24 март, 1845 йил

Онт ичдим, сув ва ҳаводай зарур бўлганда ҳам сабру тоқат билан буюрт-ма асосида ижод қилмайман. Буюртма билан ижод қилиш истеъдод алангасини наинки заифлаштиради, балки тамомила сўндиради. Мен эса ҳар бир асарим, шубҳасиз, аъло бўлишини истайман. Бу борада Пушкиндан ҳам, Гоголдан ҳам ибрат олса арзийди. Асарлари нисбатан кўп бўлмаса ҳам, пайти келиб, ҳар иккиласига ҳайкал ўрнатилади. <…> Улар шону шуҳратни, айниқса, Гоголь йиллар давомида қашшоқлик ва ғарибона кун кечириш эвазига қўлга киритган. Кўҳна ижод услублари йўқолаётир. Янги қаламкашлар қоғозни булғашдан нарига ўтолмаяпти. Муайян ижодкорнинг жамики салоҳияти биргина зўриқишга сарфланаяпти, холос. Бунда қиёмига етказилмаган ҳайротомуз ғоя билан салоҳиятнинг беҳуда чиранишигина кўзга ташланаётир, қилинган иш эса сариқ чақага ҳам арзимайди. Беранже замонавий француз фельетончиларини сув билан тўлатилган май жомига қиёслайди. Бизнинг қаламкашлар ҳам баайни шундай. <…>
Ёзган романимдан кўнглим тўқ. Бу жиддий ва тўкис асар. Дарвоқе, жиддий нуқсонлари ҳам йўқ эмас. Бундан қатъи назар, нашрдан чиқса, эътироф қилиниши шубҳасиз.
<…> Жуда кўп ўқияпман, ўқиганларим жуда ғалати таъсир қилаётир. Қачонлардир ўқиган асаримни такроран ўқийман ва гўё қалбим янги куч-қувват билан тўлади, синчиклаб мутолаа қилиб, барчасини тушунаман ва илҳомланаман.
Драма ёзиш масаласида бирон ваъда беролмайман. Бунинг учун дейлик, каминадан, кўп йиллик тажрибаю хотиржамлик талаб этилади. Ҳозир айни ижод палласи. Бугунги кунда драма эмас, мелодрама ёзиш одат тусини олган. Шуҳратпараст драматурглар Шекспир шуҳрати сўниб, шарпадай туюлаётир. Ёзда, эҳтимол, яна қўлимга қалам оларман. Икки-уч йил ва кўрамиз, ҳозирча эса кутамиз!
Бадиий адабиёт масаласида икки йил аввалги тасаввурларим тамомила ўзгарди. Илгариги болаларча гўллик, сафсатабозликдан асар ҳам йўқ.
Муҳтожликдан жиннихонада завол топган немис шоирлари ҳақида “Инвалид”да ҳозиргина фельетон ўқидим. Йигирмата шоир, лекин бири-биридан машҳур! Юрагим орқага тортиб кетди. Наздимда, ижод бобида афсунгар бўлиш керак…

М.М. Достоевскийга
4 май, 1845 йил

<…> Бу романим фикру зикримни тамомила банд қилиб, шу даражада тинкамни қуритдики, шундай бўлишини билганимда, унга сира қўл урмаган бўлардим. Уни яна бир марта янгидан ёздим, Худо ҳаққи, анча эпақага келди; салкам икки баравар ютди. Ниҳоят сўнгги нуқта қўйилди, ортиқ таҳрир қилмайман. Қайта қўл урмасликка онт ичдим. Пушкин ҳатто кичик-кичик шеърларини ҳам қайта-қайта таҳрир қилган. Гоголь ғаройиб асарларини икки йиллаб эринмай сайқаллаган. Вальтер Скотт, масалан, “Маеннеринг” сингари бадиий тўкис асарини бир неча ҳафтада ёзганига сира ақлим етмайди. Балки 40 ёшда бўлгани учун шундай натижага эришгандир.

М.М. Достоевскийга
(Петербург) 1 февраль, 1846 йил

<…> “Камбағаллар” романим ўн бешинчи санадаёқ чиққан. Нимасини айтай, биродар! Бешафқат таъна-маломатлар ёғдирилдики, асти қўяверасан! “Иллюстрация”да босилган тақриз бошдан-оёқ ҳақоратлар билан йўғрилган. “Северная пчела”да эса ундан ҳам бешбаттар маломатнома босилди. Лекин, Гоголни дастлаб қандай кутиб олишгани ёдимда, Пушкинга илк кезларда қандай муносабатда бўлишганини эса ҳаммамиз биламиз. <…> Тинмай таъна тоши ёғдириш баробарида айни ўша асарни ўқишни ҳам канда қилмайдилар. Гоголга нисбатан ҳам шундай йўл тутишган. Ҳақорат, ҳақорат, яна ҳақорат қилишган-у барибир қўлдан қўймай ўқиганлар ва эндиликда муросага келиб, мақтай бошладилар. Ўзиям кутилмаган жумбоқни тортиқ қилдим-да!
Оломонга хос ботиний сезгирлик китобхонлар оммасида ҳам бор, бироқ бадиий дид, савия йўқ. Айни услуб билан ёзиш мумкинлигини ҳазм қила олмаяптилар. Улар жамики асарларда бевосита ижодкор сиймосини кўришга кўникишган; мен сийратимни очмаганман. Айнан камина адиб эмас, асар қаҳрамони Девушкин номидан баён қилинганларни китобхонлар англай олмаяпти, ҳолбуки, Девушкин ўзгача услубда сўзлай олмайди. Роман чўзилиб кетган дея таъна қилаяптилар, аслида биронта ҳам ортиқча сўз қўлламаганман. Менинг ижодимни рус адабиётида тамомила янги йўналиш сифатида ҳам талқин қилаётганлар (Белинский) ҳам бор. Уларнинг наздида, менинг ижодимда Синтез, яъни умумлаштириш эмас, балки Анализ – таҳлил кучли, яъни теранликка шўнғиб, заррама-зарра элакдан ўтказиб, яхлитликни кашф этаман. Гоголь эса тўғридан-тўғри яхлитнинг ўзини олиб қўя қолади ва шу боис мен сингари теранлашмайди. Романни ўқисанг, ишонч ҳосил қиласан. <…>

М.М. Достоевскийга
Петербург. 1 апрель, 1846 йил

<…> Сон-саноқсиз янги адиблар етишди. Айримлари каминага рақиб. Улар орасида Герцен ва Гончаров, айниқса, салоҳиятли. Герценнинг асарлари аллақачон босилган, иккинчиси ҳаваскор, ҳали биронта асари нашр қилинмаган. Уларни чунонам мақтаяптилар. Лекин ижод бобида биринчиликни ҳозир ҳам ва умид қиламанки, кейинчалик ҳам қўлдан бермайман. Сирасини айтганда, адабиёт оламида ҳеч қачон бу даражада кучли жўшқинлик бўлмаган. Бу эзгу натижа бериши шубҳасиз. <…>

М.М. Достоевскийга
Петербург. Петропавловск қамоқхонаси. 22 декабрь, 1849 йил

<…> Наҳотки ортиқ ҳеч қачон қўлимга қалам олмасам? Тўрт йилдан ке-йин яна ижодга киришаман деган умиддаман. Нимаики ёзсам, ҳаммасини сенга юбораман. Ё Худойим! Мен минг азоб билан яна яратган қанча тимсоллар хаёлимда изсиз йўқолиб, сўнади ёхуд ҳаётимни барбод қилувчи заҳар-заққумга айланади! Эвоҳ, агар ёзмасам, кўзим очиқ кетади. Бундан ўн беш йиллик қамоқ муддатию қўлимдан қалам тушмагани афзал. <…>

М.М. Достоевскийга
Омск, 30 январь – 22 февраль, 1854 йил

<…> Каторга — сургунда беҳисоб халқона тимсоллар, феъл-атворлар эгаларини ўргандим! Мен улар билан туғишгандай бўлиб кетдим ва феъл-атворларини жуда яхши ўзлаштиргандайман. Дайдилар ва қароқчилар қисматию жамики тийра, кулфатзада турмуш тарзига хос беадад қиссалар гувоҳи бўлганимга ишонгим келмайди! Булар асосида жилд-жилд асарлар яратса бўлади. Нақадар ажойиб халқ. Сургунда умрим беҳуда соврулмаганига беадад шукр. Россияни бошдан-оёқ кўрмаган тақдирда ҳам рус халқини шу даражада ўргандимки, бу бахт камдан-кам одамга насиб этади. Бироз манманлик ҳам қилдим. Умид қиламанки, кечирса бўлади. <…>

А.Н. Майковга
Семипалатинск. 18 январь 18 (56) йил

<…> Шеърларингизни ўқидим ва жуда яхши таъссурот пайдо бўлди; слав-ян халқларининг маънавий нажоткорлиги билан боғлиқ ватанпарварлик туйғуларингизга тўла қўшиламан. Бу олийжаноб Россия, улуғ ва муқаддас она юртимиз зиммасига тушган оламшумул вазифа. “Клермонт ибодатхонасида” шеърингизни жуда яхши якунлагансиз! Бағоят улкан фикрни шу даражада қойилмақом ифода этганингиз таҳсинга лойиқ!
Ижод билан банд эдим, лекин асосий асаримни ёзишни бироз кейинга қолдирдим. Кайфиятим маромига келишини кутаяпман. Адабиёт оламидаги янгиликлар ҳақида ёзинг. Бу йил мобайнида деярли ҳеч қандай асар ўқимадим. Сизга ўз хулосаларимни ҳам айтаман: Тургеневга айниқса, манзур бўляпти – фақат улкан истеъдод соҳиби бўлгани ҳолда қатор ўринларда талантини жиловлай билмаслиги афсуслантиради. Л.Т. ижоди ҳам жуда ажойиб, лекин, фикримча, кўп ёза олмайди (янглишаётган бўлишим ҳам мумкин). Ост-ровскийни умуман билмайман, биронта ҳам асарини тўлиқ ўқимаганман, лекин асарлари таҳлилига оид кўплаб мулоҳазаларга кўзим тушди. У, балки, Руснинг муайян тоифалари ҳаётини яхши билар, лекин, менимча, чинакам санъаткор эмас. Боз устига, назаримда, у ғоясиз ижодкор. Янглишганимга амин бўлай, илтимос, унинг яхши асарларидан, Худо ҳаққи, менга юборинг, токи бу адиб ҳақида танқидчиларнинг фикрлари асосида мулоҳаза юритишни бас қилай. Писемскийнинг фақат “Фанфарон” ва “Бадавлат куёв” асарини ўқидим. Унинг асарлари менга жуда ёқади. Зукко, бағрикенг ва ҳатто содда адиб: яхши ҳикоя қилади. Бир жиҳат кўнгилни хира қилади: шошиб ёзади. Жуда тез ва кўп ёзади. Ижодкор ўз қадр-қимматини билиши, салоҳия-ти ва санъатга алоҳида эҳтиром билан муносабатда бўлиши, айниқса, санъатни севиши керак. Ёшликда ғоялар шалоладай қуйилиб келаверади, лекин биронта фикр туғилгани ҳамоно баён этишга шошилишнинг ҳожати йўқ. Яхшиси, бироз кутиб умумлаштирган, кўпроқ мулоҳаза юритган маъқул, токи бирон ғояни ифодалайдиган кўплаб майда жиҳатлар яхлитлашиб, ягона йирик, салобатли тимсолга айлангани ва шундан кейин баён қилингани маъқул. Буюк адиблар яратган буюк бадиий қаҳрамонлар аксарият узоқ давом этган машаққатли меҳнат натижасида юзага келган. Оралиқдаги тажрибалару хомаки мулоҳазаларни қоғозга туширишга не ҳожат? Писемский хусусида айтмоқчиманки, назаримда, ижод бобида ўзини чекламайди. Айрим адибаларимиз росмана аёл адибалардай ижод қилади, яъни зукколик ва назокат билан фавқулодда ошиқиб қалам тебратади. Айтинг-чи, адиба аёллар нима учун ҳеч қачон қатъиятли ижодкор бўла олмайди? Ҳатто шубҳасиз, улкан санъаткор George Sand ҳам заифаларга хос феъл-атвори билан ижодкорлик бобида бир неча марта ўзига ўзи панд берган. <…>

И.C. Тургеневга
Турин. 18 октябрь, 18 (63) йил

<…> Петербургда менга жиддий иш мунтазир. <…> Журнални деярли янгидан ташкил этиш даркор. Уни яна ҳам замонавий, қизиқарли қилиш ва айни пайтда адабиётни ҳурмат қилиш керак – булар петербурглик қатор билимдонларнинг фикрига кўра, ўзаро уйғунлашуви мушкул вазифа. Бироқ адабиётга нисбатан бошланиб келаётган нафрат билан жон-жаҳдимиз билан курашмоқчимиз. Ниятимиздан қайтмаймиз. Бу борада ёрдамингизни дариғ тутманг, марҳамат қилиб, имкон қадар қўллаб-қувватланг. <…>

И.C. Тургеневга
Петербург. 23 декабрь, 18 (63) йил

Қимматли ва муҳтарам Иван Сергеевич! П. В. Анненковнинг укамга айтишича, сиз аксарият фантастикадан иборат “Шарпалар” ҳикоянгизни журналда нашр қилинишини хоҳламаётган эмишсиз. Бундан жиддий азият чекаяпмиз.
Нима учун, Иван Сергеевич, “Шарпалар” ҳозирги даврга тўғри келмайди ва уни тушунишмайди, деб ўйлаяпмиз (башарти, шундай фикрда бўлсангиз). Аксинча, салоҳиятли адибларга тақлид қилган истеъдодсиз сафсатабозлар олти йил мобайнида узлуксиз ижод оламидаги ижобий анъаналарни шу даражада ерга урдиларки, соф бадиий (ғоят шоирона) асарни журналда бажонидил чоп этамиз. Кўпчилик муайян ажабланиш, лекин кўнгилни илитадиган ажабланиш билан қабул қилади. Кексаю янги авлодга мансуб фаҳм-фаросатли кишилар шундай ҳолатга тушади. Ҳеч вақони англамайдиганлар хусусида эса оғиз очишни ҳам истамайман. Улар адабиётга қайси нуқтаи назардан ёндошишларини айтсам, ишонмайсиз. Чекланган манфаатпарастлик – уларнинг бор-йўқ хоҳиши шу. Уларга чинакам шоирона асар ёзиб беринг; қабул қилмайдилар, аксинча кимдир аёвсиз калтакланаётган ҳолат тасвирланган асарни қўлга оладилар. Шоирона ҳақиқат ёввойилик сифатида талқин этилади. Уларга турмуш воқеаларидан нусха кўчириш керак, холос. Бундай насрни бадиий асар ҳисоблаб бўладими? Баайни жаҳолатпараст маъжусийлик. Шундан кейин уларга назар ташлашни ҳам истамайсан. Ғафлатдан ниҳоят ўзига келаётган соғлом қатлам санъат, адабиётдан дадилликни кутаётир. Сизнинг “Шарпалар” ҳикоянгизда шундай кутилган дадиллик бор, башарти шунга мос қадам ташласангиз, бу барчамиз учун ўзига хос намуна бўлади. “Шарпалар” услуби барчани ҳайратлантиради. Мен, дарвоқе, манфаатпарастлик шаклларидан бирини биламан, Сизнинг асарингиздан бу тоифанинг кўнгли тўлмаса ҳам оҳанрабодай жозиба кучига эга эканини эътироф этади. Бизда ёлғондакам нигилистларнинг сони бору, саноғи йўқ, ахир. Лекин бу борада муҳими – мавжуд ҳолатни англашдан иборат. Бу ҳолат – замонамизда яшаётган ривожланган ва онгли мавжудотнинг илҳақлиги. “Шарпалар” айни илҳақлик билан йўғрилган. Айни “ришта туман ичра тор сингари жаранглайди” ва жуда мавридида акс садо беради. “Шарпалар”— мусиқадай оҳангдор. Дарвоқе, мусиқага нисбатан муносабатингизни билишни истардим. Сизнингча, мусиқа шунчаки кўнгилхушликми ёки ижобий заруриятми? Менимча, онг (мулоҳазагўйлик эмас, балки бус-бутун идрок) англаб етишга улгурмаган кечинмалар мусиқа воситасида баён қилинади, бинобарин мусиқа ижобий хусусиятга эга. Манфаатпарастлар эса буни тушунмайди; лекин мусиқани яхши кўрадиганлари юз ўгиргани йўқ ва аввалгидек шуғулланяптилар.
Сизнинг “Шарпалар”ингиз шакли жуда қойилмақом. Агар бирон-бир жиҳатига шубҳа билан қараш керак бўлса, фақат шакли масаласида бош қотириш мумкин. Хуллас, ҳамма гап шундаки: фантастик хусусиятга эга асар адабиёт оламида яшаб қолиш ҳуқуқига эгами? Бу саволга ким ҳам рад жавобини берарди! “Шарпалар”ни етарли даражада фантастик тусга эга эмас, деган нуқтаи назардан, эҳтимол, танқид қилса бўлар. Яна ҳам фантастик тусга эга бўлганда, асар кучлироқ таъсир қилармиди? Сиз асарингиздаги мавжудотни вампир — қонхўр сифатида изоҳлагансиз. Менимча, бундай изоҳга ҳожат йўқ. Фикримга Анненков қўшилмади ва мулоҳазасини ижобий кучлар йўқотилгани, бой берилгани сингари далиллар билан исботлашга уринди. Унинг фикрини мен ҳам маъқулламадим. Ҳикояга хос орзиқиш ва гўзал шаклни англаганимнинг ўзи катта гап. Ҳикоя ғазабланиш бегона майин оҳанги билан ҳам эътиборга сазовор. Қоятош ва бошқа ҳолатлар билан боғлиқ манзаралар эса ҳозирча ҳал қилинмаган фавқулодда муаммоларга ишора бўлиб, уларнинг ҳал қилиниши номаълум, ундан воз кечишни хоҳламаса ҳам айни пайтда юрак яна ҳам орзиқади ва ваҳимага тушади. Хуллас, бундай мулоҳазалар бугунги кун учун жуда ўринли бўлиб, бундай фантастик асарлар фақат наф келтиради.

М.Н. Катковга
Висбаден. 10 (22) – 25(17) сентябрь. 1865 йил

Қоралама
Сизнинг “Русский вестник” журналингизда қиссамнинг чоп этилишига умид қилсам бўладими?
Мазкур асар ғояси, тахминимча, Сизнинг журналингиз йўналишига асло зид эмас, аксинча. Бу – бир жиноят тафсилотларига оид психологик ҳисобот.
Асар воқеалари айни кунларда рўй беради. Келиб чиқиши мешчан, дорилфунундан ҳайдалган ва ўта қашшоқ кун кечирувчи ёш йигит тутуруқсиз енгилтаклик билан хомхаёллар домига тушиб қолади ва аянчли аҳволига бир ҳамла билан барҳам беришга аҳд қилади. У судхўр бир кампирнинг ҳаётига зомин бўлишни кўнглига тугади. Кампир бемаъни, гаранг, хаста, очкўз, ақл бовар қилмас фоизлар ҳисобига кун кўради, ёвузнинг ёвузи, устига-устак синглисини оқсоч сифатида итдай ишлатади. “Ҳеч вақога ярамайди”, “Нима учун яшаяпти?” “Бирон-бир кимсага нафи тегаётирми?” ва ҳоказо. Шу каби саволлар йигитчани йўлдан уради. У кампирни ўлдиришга, бор-будини ўмаришга қарор қилади; олис қишлоқда яшайдиган онасини бахтиёр этиш, заминдорлардан бирига ёлланган опасини халос қилиш, ўқишни тугатиш ва чет элга жўнаб кетишнинг ва кейинчалик “башарият олдидаги бурчини” бажаришда софдил, қатъиятли, изчил йўл тутишни мўлжаллайди. Шу асно “жиноятини ювмоқчи” бўлади. Бемаъни, гаранг, хаста, очкўз кампирнинг умрига зомин бўлганини қотиллик деб аташга тили ҳам бормайди. Унинг наздида, бу кампир дунёда нима учун яшаётганини билмайди, боз устига, эҳтимол, бирон ойлар орасида ўзи шундоғам жон таслим қилган бўларди.
Бундай жиноятлар ўта машаққат билан содир этилса ҳам – яъни деярли ҳар доим қатор далиллар жиноят жойида қолдирилади ва бу жиноятчилар қўлга олинишига олиб келади, у эса ўз қилмишини кўз очиб-юмгунча уддалайди ва ҳеч қандай шубҳага ўрин қолдирмайди.
Сўнгги фожеага қадар салкам бир ой озодликда юради. Ундан сира ҳам шубҳаланишмайди ва шубҳаланишлари ҳам мумкин эмас. Айни шу ўринда жиноятнинг бутун психологик жараёни юзага чиқади. Қотил рўпарасида ҳал қилиб бўлмайдиган саволлар кўндаланг бўлади, илгари хаёлига ҳам келмаган фавқулодда ҳиссиётлар ич-этини кемира бошлайди. Илоҳий адолату заминий қонун-қоидалар устун чиқади, ва у – ўз айбига ўзи иқрор бўлишга мажбур бўлади. Шундай қилишга мажбур, чунки яна одамлар орасида эмин-эркин ҳаёт кечириш учун ҳатто сургунда нобуд бўлишга ҳам рози; жиноят содир этгани ҳамоно башариятдан айрилиб, ёлғизланиб қолгани боис ўзини қўйгани жой тополмайди. Адолат қонуни ва инсоний феъл-атвор ғолиблик қилади. Жиноятчи гуноҳини ювиш учун азоб-уқубат тортишга жазм этади. Дарвоқе, фикр-мулоҳазаларимни тўла-тўкис баён этишим қийин.
Асаримда шундай ишора ҳам борки, жиноят учун бериладиган ҳуқуқий жазо қонун ҳимоячилари ўйлагандан кўра жиноятчини оз чўчитади, зеро, муносиб жазога ахлоқий нуқтаи назардан, қисман, ўзи ҳам талабгор.
Ўта оми кимсалар ҳам шундай ҳолатга тушганининг шоҳидиман. Ғоя ёрқин бўлиши ва таъсири кучли бўлиши мақсадида асаримга ёш йигитни бош қаҳрамон қилиб олмоқчиман. Сўнгги пайтларда рўй берган бир неча ҳодисалар мен ўйлаган мавзу фавқуллодда хусусиятга эга эмаслигига ишонтирди. Хусусан, эсли-ҳушли ва ҳатто ибратомуз хислатли ёш йигитлар ҳам қотиллик қилиши эҳтимолдан холи эмас. Москвадаги талабалар воқеасидан кейин университетдан ҳайдалган бир талаба ҳақида Москвада менга гапириб беришганди – у почтани ўмариш ва хат ташувчини ўлдиришни мўлжаллаган. Газеталарда ёзишларича, ғайриоддий хомхаёлларга берилиш даҳшатли воқеалар содир бўлишига олиб келаётир. Қисқаси, рўй бераётган воқеалар асарим мавзусини оқлайди.
Ўз-ўзидан аёнки, асар маъносини бошдан-охир баён қилганим йўқ. Ўқимишли чиқишига ишончим комил, нокамтарлик бўлмаслиги учун бадиияти ҳақида гапирмаганим маъқул. Муддатида топширишга уриниб, қолаверса, бошқа сабаблар боис қатор нуқсонларга ҳам йўл қўйганман. Лекин бу асарни шошилмай эҳтирос билан ёздим. Аввало, ўзимнинг кўнглим тўлиши учун бу асаримни имкон борича яхши чиқишига ҳаракат қиламан.

А.Е. Врангелга
Петербург. 18 февраль, 1866 йил

Сургундаги маҳбусдай машаққат билан ишлаяпман. Бу – “Русский вестник” журналида чоп қилинаётган роман. Роман катта – олти қисмдан иборат. Ноябрь охирларида анчагинаси тайёр бўлиб қолган ва тайёр эди; ҳаммасини ёқиб юбордим; ниҳоят, буни тан олсам бўлади. Ёзганларим ўзимга ёқмади. Романнинг янги тузилишию янги режаси сира тинчлик бермади ва қайтадан киришдим. Кечаю кундуз тинмаётганимга қарамай, ишим унмаяпти. Ҳисоблашимча, ҳар ойда “Русский вестник” журналига олти босма тобоқ ҳажмгача қўлёзма етказиб беришим керак. Бу даҳшат; лекин уддасидан чиққан бўлардим, афсуски руҳий хотиржамлик етишмаслиги панд беряпти. Роман – шоирона тусда бўлиши лозим, руҳий хотиржамлигу тасаввур ранг-баранглигини тақозо этади. Мени эса қарз берганлар тинч қўйишмаяпти; ҳатто қамоқхонага тиқиб қўямиз, деб дағдаға қилишяпти. Ҳалигача улар билан келиша олмадим, уларнинг кўпчилиги мулоҳазали кишилар бўлиб, қарз тўлаш муддатини беш йилга кечиктириш таклифимга рози эканликларига қарамай, бу масала ҳал бўлишига ҳамон ишончим комил эмас; айримлари билан ҳалигача бир битимга кела олмадим. Хавотирланишим боисини тушунарсиз, деган умиддаман. Бу кайфиятим ва кўнглимни ўта хижил қилмоқда, неча кундан буён ўзимга кела олмаяпман, бу ёқда эса романни узлуксиз ёзишим керак. Баъзан қўлимга қалам олгим келмайди. Шу боис қадрдон дўстлар билан суҳбатлашиш учун қулай фурсат топиш ҳам муаммо.
Худо хоҳласа, бу бебаҳо роман бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Икки ҳафта муқаддам “Русский вестник”нинг дастлабки январь сонида романимнинг биринчи қисми чоп этилди. Номи – “Жиноят ва жазо”. Ҳозирданоқ кўплаб ҳаяжонли мулоҳазалар эшитдим. Романда журъат билан янги муаммолар кўтарилган. Сизга уни юбора олмаслигимдан афсусдаман! Наҳотки, Сизларда “Русский вестник”га ҳеч ким обуна бўлмаган?
Дарвоқе, бизнинг ички, русларга хос ақлий ва фуқаролик ҳаётимиз билан қизиқаётганингиздан жуда мамнунман. Гарчи барча масалаларда фикрингизга қўшила олмасам ҳам Сизнинг нуқтаи назарингизни дўст сифатида қадрлайман. Кўплаб масалаларга фавқулодда нуқтаи назардан ёндошасиз. Асосий маълумотларни хорижий газеталардан олмайсизми? Уларда Россияга тегишли барча мавзулар узлуксиз нотўғри талқин қилинади. Бу, албатта, жуда кенг масала. Менимча, чет элда яшаш асносида хорижий матбуот таъсирига берилмасликнинг имкони йўқ. Бундай ҳолатни ўз бошимдан кечирганман.

А.В. Корвин-Круковскойга
Москва. 17 июнь, 1866 йил

Мен фавқулодда ва ғайриоддий иш қилмоқчиман: тўрт ойда ҳар бири 30 тобоқ ҳажмга эга иккита роман ёзишни мўлжаллаяпман, бирини эрталаб, иккинчисини эса кечқурун ёзаман ва белгиланган муддатда ёзиб битираман. Биласизми, азизам, Анна Васильевна, мана шундай ғайриоддий ва фавқулодда ишларни уддалаш ҳалигача менга хуш ёқади. Мен бой-бадавлатлар сирасидан эмасман. Бу агар мақтанчоқлик бўлса, маъзур тутасиз! Мақтанмай нима ҳам қилай; бошқа жиҳатларим билан эътиборни тортишим мушкул.
Бугунги адабий ҳаёт қандай? Ишончим комилки, олдинги ва ҳозирги адиблардан ҳеч бири мен қалам тебратадиган шароитда ҳеч қачон ижод қилмаган. Тургенев бундай шароитда ижод қилгандан кўра жон таслим қилиб қўя қолган бўларди. Лекин, кошки Сизга тушунтира олсам, хаёлингизда туғилган, қалбингизга илҳом берган, яхшилигини ўзингиз биладиган ажойиб фикрни ўзгартириш жуда оғир, – боз устига уни онгли равишда ўзгартиришга мажбур бўлсангиз.

А.П. Милюковга
Люблино. 10-16 июль, 1866 йил

Любимовнинг мўлжалида (кейинчалик) яна бир бошқа, менга нисбатан маккорона фикр ҳам бўлган, хусусан: мен топширган тўртта бобдан бирини чоп этиб бўлмайди, Любимов шундай фикрга келган ва Катков уни маъқуллаган. Иккаласи билан ҳам баҳслашдим – фикрини ўзгартиришни ўйламаяпти ҳам! Мазкур боб хусусида бирон гап айтишим қийин; лекин росмана илҳом билан ёзганман, эҳтимол, ножўя бўлса бордир; ҳамма гап шундаки, улар асарнинг бадиий қиммати борасида қайғурмаяптилар, фақат ахлоқий мезонлар билан ёндошяптилар, холос. Бу борада ҳам, фикримча, ҳеч қандай эътирозга ўрин йўқ, улар эса аксини эътироф қиляптилар, устига-устак нилигизм нишоналари бор, дея даъво қилишяпти. Мазкур бобни ўзгартириш керак, дея Любимов қатъий туриб олди. Рози бўлдим, бобни ўзгартириш шунчалик тинкамни қуритдики, айни вақт мобайнида учта янги бобни ёзиб битирган бўлардим. Нима бўлганда ҳам талаб қилингандай ўзгартириб топширдим. Шунча асабийлашганим камдай, шундан кейин Любимовни кўра олмадим, шу боис ўзгартиришларим маъқулми ва ўзлари ҳам бирон ўзгартишлар киритмаяптилармикан, билолмай мушкул аҳволдаман.
Кейинчалик нималар рўй беради, билмайман, – лекин таҳририят аъзолари билан роман масаласидаги фикр-мулоҳазалар қарама-қаршилиги юзага келаётгани мени жиддий ташвишлантиряпти.

А.Н. Майковга
Женева. 12 январь, 1867 йил

Бошдан кечирганларим борасида айтадиганим шу: минг азоб билан ижод қилдим. Йирик бадиий асар яратиш азобини биласизми? Худога шукрки, билмайсиз! Хусусан, буюртмага биноан узундан-узун бадиий асар ёзишдек дўзах азобига дучор бўлмагансиз. “Русский вестник” журналидан жуда катта – 4500 рубль қалам ҳақи олдим. Йил бошида илҳом мени тарк этмайди, хаёлимда туғилган ижодий режалар бадиий тадриж топиб, йилнинг охиригача барчани рози қиламан, деб мўлжаллагандим. Кўнглим шунинг учун ҳам хотиржам эдики, хаёлимда ҳам, кўнглимда ҳам ҳамиша жуда кўп ижодий фикрлар бўлади. Лекин ижодий фикрнинг чақмоқдай ялт этганидан наф йўқ, чунки мазкур фикр тўлақонли бадиий шакл-шамойил касб этиши зарур; бу жараён эса дафъатан ва фавқулодда рўй берадики, айнан қачон содир бўлишини олдиндан билиб бўлмайди; фақат шундан кейин, дастлабки ижодий фикр кўнгилда тўла-тўкис тимсол қиёфасини касб этгач, уни бадиий асарга айлантириш мумкин. Бу борада мўлжални бехато олса ҳам бўлади. Хуллас, бутун ёз ва бутун куз мобайнида турли ижодий фикр-мулоҳазаларни жамладим (бошқа ўта қизиқарли фикрлар ҳам кўнглимдан кечди), лекин муайян тажриба боис у ёки бу мулоҳазанинг сохталиги, мураккаблиги ёки аҳамиятсизлигини олдиндан ҳис қилардим. Ниҳоят, улардан бирини танлаб, ишга киришдим, кўп ёздим, лекин декабрнинг тўртинчи санасида ҳаммасини бир четга сурдим. Ишонтириб айтаманки, ўртамиёна роман бўларди; кўнгилдагидек ижобий эмас, балки айнан ўртамиёна бўлгани боис тамомила кўнглим қолди. Бунинг менга кераги йўқ.
Мени анчадан буён бир фикр безовта қилиб келади, лекин уни романга айлантиришга журъат қилолмасдим, чунки жуда мураккаб ижодий режа, устига-устак уни рўёбга чиқариш учун тайёр эмасман. Бу фикр – ғоят ажойиб феъл-атвор соҳиби тимсолини яратишдан иборат. Менимча, бундан кўра оғирроқ иш бўлмаса керак, айниқса, бизнинг давримизда. Сиз, албатта, фикримга қўшиласиз. Бу фикр илгари ҳам айрим бадиий тимсол тарзида хаёлимдан кечган, афсуски, оний фикрнинг ўзи камлик қилади, тўла-тўкис ижодий ғоя бўлиши керак. Жуда аламангиз ҳолатим айни фикр билан шуғулланишга ундаётир.
Умуман, ижодий режа мавжуд. Бўлажак асар билан боғлиқ айрим жиҳатлари ҳам аста-секин шаклланяпти ва менга илҳом бағишлаётир. Лекин яхлит асар мавҳумлигича қолаётир. Қаҳрамон ҳам. Чунки бадиий асарим айнан қаҳрамон воситасида яхлитлик касб этади. Бу мен учун одатий тус олган. Мен аввал тимсолни аниқ тасаввур қилишим керак. Асарни ёзиш асносида унинг қаҳрамони шубҳасиз қиёфа касб этармикан? Айтсам ишонмайсиз, шу асно кутилмаган янги мулоҳазалар ҳам юзага келаётир: бош қаҳрамондан ташқари асар учун аёл бош қаҳрамон ҳам зарур бўлаётир, бир йўла икки бош Қаҳрамон! Бу икки қаҳрамондан ташқари яна икки тимсол бор – уларни ҳам деярли бош қаҳрамон сифатида талқин қилса бўлади. (Ёрдамчи қаҳрамонлар ҳам кўпдан-кўп – роман ахир саккиз қисмдан иборат бўлади). Тўрт қаҳрамондан – иккитаси кўнглимда шаклланди, биттаси тўла қиёфа касб этганича йўқ, тўртинчиси, яъни асосий, бош қаҳрамон – ҳозирча жуда заиф. Хаёлимнинг тубларида шаклланиб улгурган бўлиши ҳам мумкин, лекин аниқ тасаввур қилишим қийин кечаётир. Нима бўлганда ҳам асарни ёзиш учун камида икки ҳисса вақт зарур.
Дастлабки қисм, назаримда, кучсиз. Лекин, янглишмасам, яна бир хавф бор: ҳозирча ҳеч вақо жамулжам бўлгани йўқ, балки келгуси қисмларни ёзиш асносида ҳаммаси жойига тушиб кетар (кошки, шундай бўлса!). Биринчи қисм, моҳиятан, киришдан ташкил топган. Фақат шуниси зарурки, дастлабки қисм китобхонда қизиқиш уйғота олиши керак. Бу масалада ижобий фикр айта олмайман.
Роман “Телба” деб номланади. Дарвоқе, қизиқ устида ҳам, ҳеч кимга ўзи ҳақида ижобий фикр билдириш ҳуқуқи берилмаган. Биринчи қисм ҳам чакки бўлмаса, ажаб эмас. Агар бош қаҳрамон қиёфаси унда яққол кўзга ташланмаса, зарари йўқ, олдиндан шундай режалаштирганман. Айни шу боис Сизнинг фикрингизни сабрсизлик билан кутаётирман.

Н.Н. Страховга
Флоренция. 1869 йил, 26 февраль

Рус танқидчилигига хос бир жиҳатни пайқадингизми? Ҳар бир беназир танқидчимиз (Белинский, Григорьев) пешқадам адибга таянган ҳолда салоҳият касб этган, яъни бутун ижодини айни адиб асарларининг талқинига бахшида этган ва ҳаёти мобайнида фикр-мулоҳазаларининг барчасини айни адиб асарларини таҳлил қилиш асносида баён этган. Бу холисона ва гўё зарурий тарзда рўй берган. Демоқчиманки, бизнинг танқидчиларимиз азбаройи эҳтиром билан муносабатда бўладиган адиб билан ҳамжиҳатликда ўзлигини намоён этади. Белинский адабиётни ва шоиру адиблар ижодини тафтишдан ўтказиш баҳонасида эмас, ҳатто Пушкин тўғрисидаги мақола билан эмас, балки айнан Гоголга таяниб, танқидчи сифатида эътироф қозонди. Дарвоқе, у Гоголни ўспиринлигидаёқ ниҳоятда ардоқлаган. Григорьев эса Островский асарларининг таҳлили воситасида ва унинг ижодини ҳимоя қилган ҳолда майдонга чиқди. Сизни таниганимдан буён Лев Толстойга бевосита, бениҳоя хайрихоҳлик билан муносабатда бўлишингиздан хабарим бор. Тўғри, “Заря” журналидаги мақолангизни ўқиб, даставвал пайқаганим шу бўлдики, шундай мақола зарур эди ва фикр-мулоҳазаларингизни баён этиш учун фақат ва фақат Лев Толстой ижодидан, хусусан унинг навбатдаги асаридан бошлашингиз талаб қилинарди. (Лев Толстойнинг тарихий фатализмини Сиз ҳам қўллаб-қувватлашингизни “Голос”да фельетон муаллифи қайд этган. Бундай бемаъни маломатга, албатта, эътибор беришнинг ҳеч ҳожати йўқ, лекин гап шундаки, улар бундай оҳанжама фикрлару теша тегмаган ибораларни қай гўрдан топишади? Тарихий фатализм дегани нимаси яна? Нима учун айнан мутаассиблик ва бурнининг тагидан нарини кўра олмайдиган чаламуллалар шу даражада мавҳум ва сирли ифода этадиларки, дафъатан англаб бўлмайди! Ахир, фельетон муаллифи қандайдир фикр билдирмоқчи бўлган, Сизнинг мақолангизни эса, шубҳасиз, ўқиган.) Бородина жанги ҳақида мулоҳаза юритар экансиз, Толстойнинг ҳам,Толстой тўғрисидаги фикрингиз моҳиятини ҳам баён қилгансиз. Бундан ҳам равшан фикр юритиш амримаҳол бўлса, ажаб эмас. Миллий, русларга хос тафаккур ошкора баён этилган. Айни шу жиҳатни тушунишмаган ва фатализм тарзида талқин этишган! Мақолага оид бошқа мулоҳазалар борасида эса давомини кутяпман (мен ҳалигача олганим йўқ). Маромига етказиб ёзилган ёрқин, мантиқан, қатъий англанган тафаккур. Лекин айрим тафсилотларга қўшила олмайман. Юзма-юз суҳбатлашсак, мактубдагидан кўра, албатта, ўзгача фикрлашган бўлардик. Сирасини айтганда, мен Сизни ҳозирги танқидчиларнинг келажаги порлоқ ягона вакили, деб биламан.
Баҳслашишни хуш кўрмайсизми? Эсиз. Баҳсу мунозара фикрни тушунтиришнинг фавқулодда қулай усули; шу боис маҳаллий омманинг баҳслашишга ихлоси катта. Дейлик, Белинскийнинг барча мақолалари мунозара тарзида ёзилган. Қолаверса, баҳсу мунозара воситасида муайян журналга хос нуқтаи назарни баён этиш ва унинг эътирофига эришиш мумкин. Устига-устак мунозарага тобингиз йўқлиги Сизга зиён етказиши ҳеч гап эмас: Сизнинг луғавий бойлигингиз ва баён услубингиз Григорьевникига нисбатан жуда яхши. Ниҳоятда равшан; лекин доимий хотиржамлик тусига эга эканлиги билан Сизнинг мақолаларингиз мавҳумдай таассурот пайдо қилади. Керакли ўринларида ҳаяжонланиш ҳам, муросасизлик ҳам керак, ҳатто долзарб жиҳатларни бандма-банд кўздан кечириш лозим. Бу мақолага ўта муҳим зарурийлик тусини беради ва ўқувчини ҳайратлантиради.
Мен воқеликка (санъатдаги) ўзгача нуқтаи назардан қарайман ва аксарият фантастик ва фавқулодда тусга эга деб ҳисоблайдиган ҳолатларни одатий ҳолат, деб биламан. Одатий воқеалар ва уларга нисбатан сийқа муносабат, менимча, реализм эмас, ҳатто унинг акси. Газеталарнинг ҳар бир сонида ўта ҳаётий ва ғоят оқилона далилларга оид ҳисоботларни кўрасиз. Адибларимиз учун улар мўъжиза; улар мазкур ҳолатлар моҳиятини англашни ўйлаб ҳам кўрмайдилар; холбуки, улар чинакам воқелик, рад қилиб бўлмайдиган ҳаётий далиллар. Ким уларни пайқайди-ю, батафсил тушунтиради? Улар фавқулодда эмас, балки оний ва кундалик тусга эга. Лекин адибларимиз ғояларининг теранлиги айнан ғоялари қамрови тасвирида ўз ифодасини топмаса, масалан, (Гончаров асарининг қаҳрамони) Райский каби, бундан не фойда? Райский қандай сиймо? Азалий сийқа сохта рус кишисининг тимсоли; ҳаммасини инсон бошлайди, катта ниятлар билан ишга киришади-ю, ҳатто энг майдаларининг ҳам уддасидан чиқа олмайди. Минг йиллик сафсата! Сариқ чақага ҳам арзимайдиган фикр, боз устига нотўғри! Белинскийнинг шоҳидлигида русларнинг феъл-атворига нисбатан маломат. Воқеликни акс эттиришда ҳам нуқтаи назари ўта юзаки ва қабиҳ. Фақат бир қозиқ атрофида айланади. Бу тарзда бутун воқеликни эътибордан қочирамиз. Далилларни ким қайд этадию, моҳиятини ким кўрсатиб беради? Тургеневнинг қиссаси ҳақида гапирмайман: нималиги фақат Худога аён! Менинг қаламимга мансуб мўъжизавий “Телба” нимаси билан чинакам ҳаёт, боз устига одатий турмуш эмас! Дарвоқе, заминдан узилган жамиятимиз тоифаларида айни шундай феъл-атвор эгалари айнан ҳозир бўлиши керак, – мазкур тоифалар ҳақиқатдан ҳам ноёб бўлиб бораётир. Ортиқча гапга не ҳожат! Романнинг қатор ўринлари шошма-шошарлик билан ёзилган, чўзилган талай ўринлари рисоладагидек эмас, лекин муваффақиятли чиққан жиҳатлари ҳам бор. Мен ўз романимни ёқламоқчи эмасман, балки айни асар воситасида илгари сурилган ғояни ҳимоя қилмоқчиман. Фикрингизни ёзинг, албатта ёзинг ва имкон борича ошкора ёзинг. Қанча кўп танқид қилсангиз, Сизнинг самимиятингизни шу қадар юқори баҳолайман.

 Абдуҳамид Пардаев таржимаси
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 11-сон.
____________
ХАТЛАР БЎЙИЧА ИЗОҲ ВА ҚАЙДЛАР

1. Достоевский Михаил Михаилович (1820-1864) – драматург, таржимон, ношир. Ф.М. Достоевскийнинг акаси.
2. Майков Аппалон Николаевич (1821-1897) – шоир, таржимон ва танқидчи. Ўн тўққизинчи асрнинг 40-йилларидан эътиборан Ф.М.Достоевскийнинг яқин дўсти.
3. Тургенев И.С. – шоир, адиб.
4. Катков Михаил Никифорович (1818-1887) – “Русский Вестник” журнали муҳаррири.
5. Врангель Александр Егорович (1838-?) – ҳуқуқшунос ва дипломат. Фёдор Достоевский у билан Семипалатинскда сургунда бўлган даврда, 1854 йилда танишган. А.Е. Врангель “Достоевский 1854-1856 йилларда Сибирда сургунда” хотиралар китоби муаллифи.
6. Корвин-Круковсой Анна Васильевна (1843-1887) – Париж Коммунаси қатнашчиси, таниқли инқилобчи. Адабий фаолиятини ака-ука Достоевскийларнинг “Эпоха” журналида ҳикоялар эълон қилиш билан бошлаган.
7. Милюков Александр Петрович (1817-1897) – тарихчи ва адабий танқидчи.
8. Страхов Николай Николаевич (1828-1896) – танқидчи, файласуф.1861 йилдан эътиборан Страхов ака-ука Достоевскийлар нашр қилган “Время” ва “Эпоха” журналларининг фаол муаллифларидан бўлган.