BIRINChI QISM

TAShVISh HAQIDA NIMALARNI BILISh KERAK

1 b o b
«Bugungi kun bo‘lmasi»da yashang

1871 yil bahorida bir yigit qo‘liga kitobni oldi-da, uning butun kelajakdagi hayotiga chuqur ta’sir qilgan yigirma ikkita so‘zni o‘qidi. Bu yigit Monreal shahar kasalxonasida tibbiyotni o‘rgangan talaba edi. Uning tashvishlanishi uchun sabablar ko‘p edi: u bitiruv imtihonlari topshirish borasida tashvishlanar, ke-yin nima qilishi kerakligini o‘ylab tashvishlanardi, qayerga bosh urib borish, o‘zining tibbiyot amaliyotidan qanday foydalanish, qanday tirikchilik qilish – hammasi bir dunyo tashvish bo‘lib boshida turardi.
Ammo mazkur talaba 1871 yilda o‘qigan yigirma ikkita so‘z uning joniga oro kirdi va u zamonasining mashhur terapevt vrachi bo‘lib yetishdi. U butun dunyoga mashhur Jon Xopkins tibbiyot maktabini tashkil etdi. Britaniya imperiyasi shifokorga berishi mumkin bo‘lgan eng oliy unvonga sazovor bo‘ldi va Oksforddagi tibbiyotning qirollik professoriga aylandi. Angliya qirolining o‘zi uni dvoryanlik unvoni bilan sarafroz qildi. Uning o‘limidan keyin u haqidagi hajmi 1466 betdan iborat ikki jildlik tarjimai hol asari yozildi.
Bu odamning ismi ser Uilyam Osler edi. 1871 yil bahorida u o‘qishga musharraf bo‘lgan so‘zlar quyidagilar bo‘lib, ularni Tomas Karleyl yozgandi va ular umrni tashvish bilan o‘tkazib, uni isrof qilmasdan yashashga yordam bergandi. Mana o‘sha so‘zlar: “Ayni vaqtda iloji bo‘lgan va yaqqol ko‘rinib turgan ishni qiling. Bizning vazifamiz shundan iborat, naryog‘i noma’lum bo‘lgan mavhum narsani ko‘rishga behuda urinmang”.
Qirq ikki yildan keyin bahorning iliq oqshomida, universitet shaharchasidagi chamanzorda lolalar cho‘g‘day tovlanib turganda ser Uilyam Osler Yel universiteti talabalari huzurida nutq qildi. U aytdiki, u, to‘rt universitet professorini, ya’ni ommabop kitob-lar muallifini “alohida xislatli zakoga ega bo‘lsa kerak” deb hisoblaydilar. Ammo u bunday emas deb aytdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, do‘stlari “uning aqliy qobiliyati juda cheklangan” deb bilar ekanlar. Unda uning muvaffaqiyatlari sababi nimada? Professorning aytishicha, “bugungi kun bo‘lmasi”da yashagani sharofati bilan erishgan. Bunda u nimani nazarda tutgan? Shu nutqidan bir necha oy oldin ser Uilyam Osler katta bahri muhit kemasida Atlantika bahri muhitini kesib o‘tgandi. Shu kema darg‘asi supachada turgancha tugmachani bosishi va shu zahoti mexanizmlar shovqini quloqqa chalinishi, kemaning turli qismlari bir-biridan ajralib, suvo‘tmas bo‘lmalarga tar-qalib ketishi mumkin edi.
“Har biringiz, – degan edi doktor Osler talabalarga, – o‘z holingizcha bu ulkan kemadan ko‘ra yanada mukammalroq mexanizmsiz va sayohatingiz yanada uzoqroq bo‘ladi. “Bugungi kun bo‘lmasida yashash” uchun sizni mana shu mexanizmni ana shunday boshqarishni o‘rganishingizga astoydil da’vat etaman. Darg‘a supachasidagi o‘z o‘rningizni egallang va hech bo‘lmasa, asosiy qismlar joyida ekanligini tekshirib ko‘ring. Hayot yo‘lingizning har bir bosqichida tugmachani bosing va temir eshiklar o‘tmishingizni, hayotsiz yashagan barcha kunlaringizni sizdan ajratib qo‘yayotganini eshiting. Yana bir tugmachani bosing va ma’dan parda hali dunyoga kelmagan kelajagingizni yashirib qo‘yadi. Shunda bugungi kuningizga hech narsa tahdid solmaydi! O‘lik o‘tmish kunlar o‘z murdalarini dafn etsin… nodonlarga qabr yo‘lini yoritgan o‘tmish kunlardan o‘zingizni panaga oling… Hatto eng serbardosh odamlar ham o‘tmish va kelajakning og‘ir yukini yelkasida ko‘tarib yura olmaydi. Kelajakni mana shunday o‘tib bo‘lmas to‘siq bilan ajratib qo‘ying. Kelajak – bu sizning buguningiz. Ertaga yo‘q narsa. Inson o‘zini hozir qutqaradi. Kelajak borasida tashvishlangan odam o‘z quvvati, ruhiy iztiroblari va bezovtaligini behuda zoye etishga mahkumdir… O‘shanda barcha kema bo‘lmalarini havo o‘tkazmaydigan qilib yoping, ha, yoping va o‘zingizda bugungi kun bo‘lmasida yashash odatini ishlab chiqishga harakat qiling”.
Nahotki, doktor Osler kelajakka tayyorlanish uchun sa’y-harakat qilish kerak emas, demoqchi bo‘lsa? Yo‘q, zinhor unday emas. Ammo o‘z nutqida ertangi kunga tayyorgarlik ko‘rishning eng yaxshi yo‘li bor, aqlu zakovatingiz, bor ishtiyoqingiz bilan bugun zimmangizda turgan ishni astoydil ado etishdan iboratligini ta’kidlagan edi.
Ser Uilyam Osler talabalarni kunni Xudoga: “Rizq-ro‘zimizni o‘zing ulug‘ qilgin” degan duo bilan boshlashga chaqirar edi. Shuni unutmangki, duoda gap faqat bugungi rizq-ro‘z haqida ketmoqda. U yerda kechagi qotgan nondan shikoyat qilish yo‘q, zero, u yerda “E, Xudo, bu yil yoz issiq keldi, bug‘doy ildizigacha qurib ketdi. Kelasi yil ham shunday qurg‘oqchilik bo‘lsa, unda nima qilamiz? Kelasi hosilga donni qayerdan olamiz? Yoki, faraz qilaylik, men ishimdan ayrildim, ey, Xudo. Non sotib olish uchun ishni qayerdan topaman?” – degan so‘zlar yo‘q.
Bunday so‘zlar duoda yo‘q, faqat bugungi kun noni haqidagi iltijo bor, zero, faqat shunday nonni yeyish mumkin.
Ko‘p yillar muqaddam bir tilanchi faylasuf mamlakat bo‘ylab daydib yurarkan, toshloq va hosilsiz yerda odamlar qora terga botib, o‘zlariga rizq topayotganlarini ko‘radi. Bir kuni bir tepalikda u xalq oldida nutq qiladi, hozirda eng ko‘p iqtibosni shu nutqdan olishmoqda. Bu nutqda ko‘p asrli hikmat mujassamlangan bir ibora mavjud: “Shunday qilib, ertangi kunni o‘ylamang, zero, ertangi kun tashvishini ertangi kun tortadi; har kunning tashvishi o‘ziga yetarli”.
Ko‘plar bu so‘zlardagi hikmatni tan olmay kelmoqdalar: “Shunday qilib, ertangi kunni o‘ylamang”. Uni sharqona mutasavvuflik hodisasi deb hisoblab, inson o‘zini barkamollashtirishi uchun bu o‘gitdagi hikmatni inkor etadilar. Ular deydilar: “Men ertangi kun haqida tashvish chekishim kerak. Men keksalikka pul yig‘ib qo‘yishim kerak. Men kasbimni rivojlantirish chorasini ko‘rishim kerak”.
Bo‘lmasam-chi, siz shunday qilishingiz kerak! Gap shundaki, uch yuz yildan ham ko‘proq ilgari tarjima qilingan Isoning bu so‘zlari shoh Iakov zamonidagi ma’nosidan ko‘ra bugun boshqacha ma’no kasb etadi. Uch yuz yil avval “g‘am chekmoq” so‘zi “tashvish tortmoq” degan ma’noni anglatardi. Injilning hozirgi zamondagi talqini aniqroq tarjimani beradi: “Shunday qilib, ertangi kundan tashvish tortmang”.
Ertangi kun haqida o‘ylash, qunt bilan reja tuzish va tayyorgarlik ko‘rish shartligi o‘z-o‘zidan ayon. Ammo bular barchasini amalda qilar ekansiz, siz tashvish chekmasligingiz kerak.
Urush vaqtida sarkardalar ertangi kunga reja tuzganlar, ammo ular o‘zlarini tashvishga botirib qo‘ymaganlar.
“Menda yaxshi odamlar bor va ular yaxshi texnika bilan ta’minlanganlar, – degan edi AQSh harbiy-dengiz floti qo‘mondoni admiral King, – va men a’lo darajada tayyorlangan operatsiya rejasini berdim. Mening qo‘limdan kelgan bor-yo‘q ish – shu. Bordi-yu, kema cho‘ktirib yuborilsa, men uni dengiz tubidan chiqarolaman. Bordi-yu, uni cho‘ktirib yuborishmoqchi bo‘lishsa, men buning oldini olishdan ojizman. Kecha bo‘lib o‘tgan narsadan tashvish tortib o‘tirishdan ko‘ra ertangi kun muammolarini hal etish ustida ishlar ekanman, men o‘z vaqtimdan yanada samaraliroq foydalana olaman. Bundan tashqari, agar o‘zimni iztiroblarga ko‘mib yuborsam, uzoqqa bormayman”. Urush vaqtida ham, tinchlik vaqtida ham tafakkurning to‘g‘ri va noto‘g‘ri usullari o‘rtasidagi farq quyidagilardan iboratdir: to‘g‘ri fikrlash voqealar sababi va natijalari bilan bog‘liq, u mantiqiy va amaliy rejalashtirishga olib keladi, noto‘g‘ri fikrlash esa ko‘pincha asabiy zo‘riqish va uzilish keltirib chiqaradi.
Yaqinda men jahondagi eng mashhur “Nyu-York Tayms” gazetasi noshiri Artur Xeys Zaltsberger bilan suhbatlashish sharafiga muyassar bo‘ldim. Mister Zaltsberger menga Yevropada birinchi jahon urushi boshlanganda, u azbaroyi hayajonlanganidan kelajak haqida tashvish tortganini, qariyb uxlay olmaganini so‘zlab berdi. U dam-badam yarim tunda karavotdan sakrab turib ketar, bo‘z va bo‘yoqlarni qo‘lga olar, ko‘zguga qarar va o‘zini tasvirlashga harakat qilar ekan. U mutlaqo rasm chiza olmasdi, ammo shunday bo‘lsa ham bezovtalikdan qutulish uchun rasm chizar ekan. Mister Zaltsbergerning menga aytishiga qaraganda, u tashvishini yenga olmagan, “bir odam uchun mukofot” degan cherkov madhiyasidagi so‘zlarni ham o‘zi uchun shior sifatida qabul qilib olmaguncha ruhi orom topmagan ekan.
Taxminan shu vaqtlarda harbiy libosdagi bir yigit Yevropaning allaqayerida muammoga to‘qnash keladi. Uning ismi Ted Bengermino edi. U Merilend shtati, 5716 Nyu-Xoli roud, Baltimor shahrida yashardi. Uning muammosi shunda ediki, urush vaqtidagi kechinmalar va ruhiy iztiroblar uning ruhiy sog‘lig‘iga putur yetkazadi va unda harbiy harakatlar asabiyligi degan kasallik kuchli darajada namoyon bo‘ladi.
“1945 yilning aprelida, – deb yozadi Ted Bengermino, – shu qadar asabiylasha boshladimki, shifokorlar kuchli og‘riq beruvchi “ko‘ndalang yo‘g‘on ichak sanchig‘i” deb ataladigan xastalikka giriftor bo‘ldim. Agar urush tugamaganda, sog‘lig‘im butunlay ishdan chiqishi hech gap emasdi.
Men butunlay holdan toygandim. Safdan tashqari, xizmat zobiti sifatida 94-piyoda diviziyasining qabr va dafnlarni hisobga olish bilan shug‘ullanuvchi bo‘linmada xizmat qilardim. Mening vazifamga jang harakatlari vaqtida o‘ldirilgan, bedarak ketgan yoki gospitalga yotqizilgan barcha harbiy xizmatchilarni hisobga olish kirar edi. Bundan tashqari, bizning bo‘linmamiz jang harakatlari davomida shoshilinch ko‘milgan o‘zimizning hamda dushman tomonning askarlarini eksgumatsiya qilish bilan shug‘ullanardi. Men o‘lganlarning shaxsiy buyumlarini to‘plash, bu buyumlar kim uchun katta ahamiyat kasb etsa, o‘sha qarindoshlari yoki ota-onalariga qaytarishni nazorat qilish bilan shug‘ullanardim. Biz muttasil yanglishib ketishdan va manzilni “adashtirib” qo‘yishdan xavotirlanardik. Men bularning barchasiga bardosh bera olamanmi, yo‘qmi, shundan ko‘proq tashvishlanar edim. O‘n olti oylik bo‘lgan o‘g‘ilchamni ko‘rish nasib etadimi, yo‘qmi, shundan jonim halakda edi, men o‘g‘limni hali biron marta ko‘rmagandim.
Tashvishlarim shunga olib keldiki, 34 funt vaznimni yo‘qotdim. Men ruhiy inqiroz yoqasiga kelib qolgandim. Qo‘llarimga qarayman: qoq suyak. Uyga quruq jasadimni olib borarkanman-da, degan o‘y dahshatga solardi va yosh boladay yig‘lab yuborardim. Bir o‘zim qoldim deguncha yig‘lardim. Ardendagi jangdan so‘ng men yana shunday tez-tez yig‘lab yurgan vaqtimda tinch hayotga qaytishdan butunlay umidimni uzgan edim.
Hammasi harbiy gospitaldagi karavot bilan nihoyasiga yetdi. Harbiy shifokor menga bergan bir maslahat hayotimni tubdan o‘zgartirib yubordi. Meni obdon tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishdi, shundan keyin u menga kasallik sababi ongda ekanini aytdi.
– Ted, – dedi u, – hayotingga qaragin-da, uni qum soat deb faraz qil. Yuqori qismida minglab qumlar turadi. Tor bo‘g‘izdan ular asta va bir maromda pastga tushib turadi. Bo‘g‘izdan faqat bitta qum o‘tadi. Aks holda soat buzilishi mumkin. Siz ham, men ham va boshqalar ham shu soatga o‘xshaymiz. Ertalab uyg‘onganimizda oldimizda qiladigan mingta ishimiz bo‘ladi, ammo agar biz ularning birini izchil ado etib bormasak, bo‘g‘izdan o‘tayotgan qumlar singari ishlarimizni kunimiz orqali sekin-asta va bir maromda o‘tkazib turmasak, biz jismoniy va ruhiy qudratimizni barbod etamiz”.
Harbiy shifokor bilan bo‘lgan o‘sha mashhur suhbatdan keyin men shu falsafaga amal qilib kelayapman. Bir qum zarrasi ortidan bosh-qasi tushadi. Bir ishning ortidan boshqasi paydo bo‘ladi. Mana shu maslahat meni urushda ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan saqlab qoldi. Endi urushdan keyin ham u menga “Edkrafterz Printing end Ofset” kompaniyasida jamoatchilik bilan munosabat va reklama bo‘yicha direktorlik ishimda yordam bermoqda. Biznesda men urush vaqtida ham yuzaga keladigan muammolar bilan to‘qnash keldim. Bir vaqtning o‘zida o‘nlab ishni qilishingga to‘g‘ri kelardi, buning ustiga bari uchun ozginadan vaqt berilardi. Birjada aktsiyalarimiz kotirovkasi tushib ketmoqda edi. Biz o‘z faoliyatimizni boshqatdan tartibga solib, yangi aktsiyalar chiqarar edik, boshqa joyga ko‘chib o‘tardik. Vakolatxonalarimizning birini ochib, birini yopardik va hokazo. Biroq tashvishga tushish va asabiylashish o‘rniga men harbiy shifokorning so‘zlarini eslardim: “Bir qum zarrasi ortidan boshqasi tushadi. Bir ishning ortidan boshqasi paydo bo‘ladi”. Shu tamoyilga rioya qilib, men o‘z vazifamni urush vaqtida bor-yo‘g‘imni qariyb barbod etgan zo‘riqishu salbiy hissiyotlarsiz g‘oyat oqilona tarzda ado etmoqdaman”.
Kishini hammadan xafa qiladigan narsa shuki, bugungi kunda ko‘pgina kasalxonalarning yarmidan ko‘pini ruhiy va asab kasalliklaridan jabr ko‘ruvchi, kechagi kunlarini barbod etuvchi yuki va kelajak oldidagi qo‘rquvga bardosh berolmaydigan kasallar bilan band. Bordi-yu, Iso Masihning: “Ertangi kun g‘amini yemang” so‘zlariga yoki ser Uilyam Oslerning “Bugungi kun bo‘lmasida yashang”, degan maslahatiga rioya qilganlarida, bu odamlar bugungi kunda baxtli va mazmunli hayot kechirgan bo‘larmidilar. Siz ham, biz ham hayotimizning har bir soniyasida ikki abadiyat: ulkan, abadiy mavjud o‘tmish va nihoyasiz oldinga intiluvchi kelajak o‘rtasida turamiz. Biz, albatta, bir vaqtning o‘zida unisida ham, bunisida ham yashay olmaymiz, hatto soniyaning bir ulushicha ham u yerda, ham bu yerda bo‘la olmaymiz. Boz ustiga, bunday qilishga urinib, vujudimiz va ongimizni barbod etamiz. Shu bois, keling, biz faqat yashay oladigan vaqtdagi hayot bilan qanoatlanib qo‘ya qolaylik: bu “hozir”dan tortib to uxlagunimizgacha bo‘lgan vaqtdir.
“Quyosh botgunga qadar har bir odam o‘z yukini ko‘tarib bora oladi, – deb yozgandi Robert Luis Stivenson. – Bir kun mobaynida har bir odam har qanday murakkab ishni bajarishga qodir. Quyosh botgunga qadar har bir odam quvnoq, sabr-toqatli, sevuvchan, pok bo‘la oladi. Bular barchasi esa “hayot” so‘zi anglatgan narsalarning o‘zidir”.
Ha, hayotda bizdan talab etiladigan narsalar mana shulardir. Darvoqe, Michigan shtati, Santino shahri Kurt-strit, 815 da istiqomat qiluvchi miss E.K.Shild “kun botguncha yashash” tamoyili bo‘yicha yashashni o‘rganishdan oldin o‘z joniga qasd qilish holatigacha keltirib qo‘yilgan hayotdan umidini uzib qo‘ya qolgan edi.
“1937 yilda erimni yo‘qotdim, – deb hikoya qiladi miss Shild. – Men ezilib, adoi tamom bo‘lgan edim. Ilgari ishlagan “Rouch Fauler” firmasi egasi mister Leon Rouchga xat yozdim va meni qayta ishga olishini so‘radim. Ilgari qishloq va kichik shaharlardagi maktablarga jug‘rofiya xaritalari sotib kun ko‘rar edim. Ikki yil avval erim yotib qolganida, mashinani sotdim, biroq kreditga tutilgan mashina sotib olish uchun pul orttirishga va yana kitob sotish bilan shug‘ullanishga muvaffaq bo‘ldim. Tinimsiz yurishlar bilan bog‘liq ish meni chalg‘itar, asabiy zo‘riqishlarimni qaytarar deb o‘yladim. Biroq mashinada yurish va yolg‘iz ovqatlanishlar turgan-bitgani chidab bo‘lmas sinovlar ekan. Bundan tashqari, garchi u qadar katta bo‘lmasa-da, mashina badalini to‘lab borish uchun yetarli pul ishlayolmasdim.
1938 yil bahorida Missuri shtati Versal tumanida ishlardim. U yerdagi maktablar g‘arib, yo‘llari yomon edi. Men o‘zimni shu qadar yolg‘iz va bechorahol his etar edimki, bir kuni hatto o‘zimni o‘ldiraman, deb o‘yladim. Bundan keyin yaxshi bo‘lishiga umid yo‘q. Pul degani anqoning urug‘i bo‘lib ketgan. Ertalab qo‘rquv bilan uyqudan ko‘z ochaman. Men yashashdan qo‘rqardim. Mashina badalini, turgan joyim haqini to‘layolmayman, oziq-ovqat ololmayman deb qo‘rqardim. Shifokorga borgani pulim yo‘qligidan og‘rib qolishdan qo‘rqardim. Meni jonimga qasd qilishdan to‘xtatib qolgan narsa – agar o‘lsam, singlim meni qaysi puliga ko‘madi, degan o‘y bo‘ldi.
Ammo bir kun qandaydir maqolani o‘qib qoldim-u, meni u tushkunlik girdobidan olib chiqdi va bundan keyin yashashda davom etgani jasorat baxsh etdi. Meni larzaga solgan va ruhlantirgan fikrni aytgani uchun muallifdan umrbod minnatdorman. U bunday degandi: “Dono uchun har bir kun yangi hayotdir”. Men bu hikmatli so‘zni mashinkaladim-da, yurgan vaqtimda har doim ko‘rinib turadigan joyga yopishtirib qo‘ydim. Faqat bir kun bilan yashash unchalik qiyin emasligini bildim. Men o‘tmish kunlar haqida eslashni tashladim va ertangi kunni o‘ylamay qo‘ydim. Har kuni ertalab o‘zimga derdim: “Bugun yangi hayot boshlanayapti”.
Yolg‘izlikdan qo‘rquvni va kambag‘allik oldidagi qo‘rquvni muvaffaqiyat ila bartaraf etdim. Hozir baxtiyorman va ishlarim unchalik yomon ketmayapti. Yuragim ishtiyoq va hayot sevgisiga limmo-lim. Endi, kelajakda meni nima kutib turishidan qat’i nazar, hech qachon qo‘rqmayman. Kelajakdan qo‘rqish kerakmasligini bilaman. Endi faqat bir kunlik tashvishim bilan yashay olishimni bilaman, chunki “donolar uchun har bir kun – yangi hayotdir”.
Shunday qilib, eng asosiy narsa shundan iboratki, agar hayotingizda tashvishdan xoli bo‘lishingizni istasangiz, ser Uilyam Osler qilgan ishni qiling.
O‘zingizni o‘tmish va kelajakning temir devorlari bilan to‘sing. Bugungi kun bo‘lmasida yashang.
Oldingizga bir qancha savollarni ko‘ndalang qo‘yishga harakat qiling va ularga yozma javob qaytaring:
1. Kelajak borasida tashvishlanish va “ufqdan naryoqda bog‘lari chappor urib gullagan qandaydir mamlakatni izlab topish uchun bugungi kunni unutish” xayoli menda bormi?
2. O‘tmishda sodir bo‘lgan, o‘tib ketgan va tugallanib bo‘lganlardan afsuslanish bilan o‘zimning hozirimni yomonlashtirayapmanmi?
3. “O‘z imkoniyatimni boy bermayman” va oldindagi yigirma to‘rt soat haqini olaman degan qat’iy niyat bilan har tong o‘rnimdan turamanmi?
4. “Bugungi kun bo‘lmasida” qanday qilib hayotdan ko‘proq narsa olaman?
5. Bular hammasini qachondan boshlashim kerak? Kelasi haftami, ertagami, bugunmi?

II b o b
Tashvish bilan bog‘liq vaziyatlarni hal etish uchun sehrli qoida xususida

Tashvish bilan bog‘liq vaziyatlarni hal etish uchun tez va ishonchli yo‘riqni bilishni istaysizmi? Ushbu kitobni o‘qimasdan turib, siz hozirning o‘zida qo‘llashingiz mumkin bo‘lgan uslubga muhtojmisiz? Unda Nyu-York shtati, Sirakuza shahridagi dunyoga mashhur “Kerriyer” korporatsiyasiga rahbarlik qilayotgan, konditsionerlar ishlab chiqarishga asos solgan, ajoyib iste’dod sohibi Uillis X.Kerriyer uslubi haqida hikoya qilib berishga izn bergaysiz. Tashvish bilan bog‘liq muammolarni hal etishdagi uning texnologiyasi men ilgari eshitganlarim ichida eng yaxshilaridan biridir. Nyu-Yorkdagi muhandislar klubida bo‘lib o‘tgan ziyofatda u haqda uning o‘zi menga hikoya qilib bergandi.
“Yigitlik chog‘imda Nyu-York shtati, Buffalo shahridagi “Buffalo Forj” kompaniyasida ishlar edim. Menga Missuri shtati, Kristal-Siti shahridagi “pittsburg Pleyg Glass” kompaniyasi zavodida gaz tozalash tizimini o‘rnatish topshirilgandi. Bu zavod bir necha million dollar turardi. Gaz tozalashning biz taklif etgan uslubi yangi va faqat bir marta, shunda ham mutlaqo boshqa sharoitlarda sinab ko‘rilgan edi. Kristal-Sitida ishlab turgan vaqtimda ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan qiyinchiliklar kelib chiqdi. Umuman, jihoz yaxshi ishlab turgan edi, ammo tayyorlovchi zavodning “kafolat majburiyatlariga muvofiq bo‘lish uchun yetarli emasdi”.
Ishim chappasiga ketganidan hangu mang edim. O‘zimni xuddi boshimdan qattiq zarb yeganday his qilardim. Qornim, butun ichim chidab bo‘lmas darajada og‘rir edi. Bezovtalik ancha vaqtgacha menga uyqu bermadi.
Nihoyat, bezovtalikning oxiri xayrli bo‘lmasligini eslatuvchi oqilona nasihatga rioya qildim. Shunda tashvish tortmasdan muammoni yechishga imkon beruvchi uslubni ishlab chiqdim. Bezovtalik bilan kurashishning bu uslubini men o‘ttiz yildan ko‘proq vaqtdan beri qo‘llab kelaman. U juda oddiy. Undan har kim foydalansa bo‘ladi. U uch bosqichdan iborat:
1.    Barcha bo‘lib o‘tgan ishlarni qo‘rqmasdan baholab, vaziyatni haqqoniy tarzda tahlil qilib chiqdim va agar vaziyat men uchun eng yomon tarzda rivojlanadigan bo‘lsa, yana sodir bo‘lishi mumkin deb taxmin qildim. Meni qamoqqa tiqmaydilar va otmaydilar. Bu mutlaqo aniq edi. Shuningdek, biz jihozni qayta sozlashimiz kerakligi va bunga qo‘yilgan yigirma ming dollarni yo‘qotishimiz ehtimolligi ham mavjud edi.
2.    Muvaffaqiyatsizlik oqibatlarining salbiy imkoniyatlarini aniqlagandan keyin men bunga tan berdim. Bu muvaffaqiyatsizlik mening obro‘yimga zarar yetkazadi va ehtimol, ishimni yo‘qotishimga olib kelar. Agar shu hol ro‘y bersa, men har doim boshqa joy topaman. Men ishlagan firma uchun vaziyat ancha xunuk bo‘lishi mumkin. Albatta, biz gaz tozalagichning yangi uslubi bo‘yicha tajriba o‘tkazayotganimizni tushunishadi va agar bu tajriba ularga yigirma ming dollarga tushsa, bunga chidaydilar. Zararni ular tadqiqot faoliyatiga urib yuboradilar. Oqibatning eng yomon ehtimolliklarini aniqlab, ularga iqror bo‘lgandan keyin, haddan tashqari muhim narsa sodir bo‘ldi: men darhol tinchlandim va bu barcha kunlari his qilmagan xotirjamlikni sezdim.
3.    Shu vaqtdan boshlab men o‘z g‘ayratimni voqealarning eng yomon rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilishga yo‘naltirdim. Endi men yo‘l va vositalar qidirishga tushib ketdim, toki bular yordamida 20 ming dollarlik taxminiy zararimizni kamaytirish imkoniga ega bo‘laylik. Men bir qancha vaqt sinov o‘tkazdim va aniqladimki, agar biz qo‘shimcha jihozga yana besh ming dollar sarflasak, oldimizda turgan muammoni hal etar ekanmiz. Biz shunday qildik va 20 ming dollar zarar o‘rniga 15 ming dollar foyda oldik.
Agar tashvishlanib yuravergan bo‘lganimda, men hech qachon bunday natijaga erishmagan bo‘lar edim, chunki tashvish keltirish mumkin bo‘lgan eng yomon narsa – bu fikrni bir joyga jamlashga qobiliyatsizlikdir. Biz tashvishlanganimizda, fikrlash qobiliyatini yo‘qotamiz. Biroq, bordi-yu, biz o‘zimizni xayolan voqealar rivojini ko‘zda tutgan sirlaridan eng yomoni bilan to‘qnashishga majbur bo‘lsak, biz xira tuyg‘ulardan xalos bo‘lamiz va diqqatimizni muammoni yechishga qaratish holatida bo‘lamiz.
Men hikoya qilgan voqea ko‘p yillar ilgari bo‘lgandi. Usulim shu qadar yaxshi ish berdiki, shunday buyon men uni boshqa holatlarda ham qo‘llab kelayapman”.
Xo‘sh, psixologiya nuqtai nazaridan Uillis X.Kerriyerning bu sehrli qoidasi nechuk bu qadar bebaho, amaliy jihatdan bu qadar maqsadga muvofiq? Gap shundaki, u biz tashvishlar yuki oldida ko‘zimiz hech narsani ko‘rmay, botib qolgan ma’yus hislar botqog‘idan chiqib olishimizga yordam beradi. Biz qaddimizni adl tutish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Biz qanday ahvolga tushib qolganimizni aniq tushunamiz. Bordi-yu, bunday tushuncha bo‘lmaganida, unda, umuman, bizning biron narsaga aqlimiz yetar edimi?
Bordi-yu, Uillis X.Karriyer katta muammolar bilan to‘qnashgan deb o‘ylasangiz, demak, siz haqiqiy katta muammolar qanaqa bo‘lishini bilmas ekansiz. Massachusets shtati, Vinchester shahridan Erl P. Xeyni voqeasini olaylik. Biz u bilan 1948 yil 17 noyabrda Bostondagi “Statler” otelida uchrashgan edik. “Ancha ilgari, yigirmanchi yillarda, – deb hikoya qilgandi u, – muttasil tashvishlanish oqibatida oshqozon yarasi orttirib olgandim. Bir kuni tunda qop-qora qon qusa boshladim va meni zudlik bilan Chikago universiteti qoshidagi kasalxonaga yotqizishdi. Ozib, cho‘p bo‘lib ketdim va qirq kilo ham kelmaydigan bolakayga aylanib qoldim. Holbuki, oldin naqd yetmish kilo tosh bosar edim. Betobligim shu darajaga bordiki, qo‘limni ko‘tarolmasdim. Oralarida oshqozon yarasi kasalliklari bo‘yicha g‘oyat taniqli bir mutaxassis bo‘lgan shifokor kelib, meni tuzalmaydigan xiliga giriftor bo‘lgan degan xulosaga keldi. Men ishqorli dorilar va har yarim soatda bir osh qoshiqdan qaymoqli sut ichar edim va shuning sharofatidan o‘lmay turgandim. Hamshira ertalab va kechqurun rezina naycha orqali oshqozonimdagi narsani so‘rib chiqarib tashlardi.
Shu zayl ko‘p oylar o‘tdi… Oxiri o‘zimga dedim: “Menga qara, Erl Xeyni, modomiki, oldingda muqarrar o‘limdan boshqa hech nima yo‘q ekan, qolgan hayotingdan imkoning boricha haqingni olib qolsang-chi. Sen har doim dunyo bo‘ylab sayohat qilishni xohlarding va bordi-yu, umuman, shunday sayohat qilish niyating bor ekan, hozir ayni payti”.
Doktorimga jahon bo‘ylab sayohat qilmoqchi ekanimni va rezina naychani o‘zim eplashimni aytganimda, hammalari anqayib qolishdi. Bu sira mumkin emas! Ular bunaqasini hech eshitishmagan edi. Agar jahon bo‘ylab sayohatga chiqadigan bo‘lsam, meni ochiq dengizga dafn etishlarini ogohlantirishdi. “Yo‘q, dafn etmaydilar, – deb javob berdim men, – qarindosh-urug‘larimdan meni Nebraska shtatining Broksi Bou shahrida joylashgan qabristondagi bizga taalluqli xilxonaga qo‘yishlari va’dasini olganman. Shu bois safarimga, har ehtimolga qarshi, tobut ham olib ketayapman”.
Tobut sotib oldim, uni kemaga yukladim va kema kompaniyasi bilan o‘lib qolgan taqdirimda tobutimni muzxonaga solib qo‘yishlarini va shu holatda uni uyga qaytarib yuborishlarini kelishib oldim.
Los-Anjelesda sharqiy yo‘nalishda suzib ketgan “Prezident Adams” kemasiga ko‘tarilishim hamonoq men o‘zimni bardam his qila boshladim. Asta-sekin ishqorli kukun ichish va naychadan foydalanishni tashladim. Ko‘p o‘tmay meni hatto kafolatli tarzda tugatib qo‘ya qolishi mumkin bo‘lgan tansiq taomlarni ham tanovul qila boshladim. Vaqt o‘tishi barobarida men hatto uzun sigaralar chekib va uncha-muncha achchiq limonaddan icha boshladim. Ana buni lazzat desa bo‘ladi. Biz ochiq dengizda bo‘ronga duch keldik, tayfunlar bilan olishdik, aslida ular meni tayyor tobutga tiqib qo‘ya qolishlari kerak edi. Ammo bu barcha sarguzashtlar menga katta quvonch bag‘ishlamoqda edi. Men hech nimadan qo‘rqmay qo‘ygandim.
Kemada men qarta o‘ynar, qo‘shiq aytar, do‘stlar orttirar va goho tong otguncha o‘tirib, ular bilan xushchaqchaqlik qilar edim. Biz Xitoy va Hindistonga yetib kelganimizda, men chekkan tashvish va g‘amlar bu mamlakatlarda hukm surgan qashshoqlik va ochlikka nisbatan bog‘i eramdagi halovat ekanini angladim. Men bema’ni tashvishlarimni bir chetga surib qo‘ydim-da, o‘zimni juda yaxshi his eta boshladim. Amerikaga qaytib kelganimda, o‘ttiz kiloga semirgan edim va oshqozon yarasini deyarli unutgan edim. Umrimda o‘zimni hech qachon bunaqa yaxshi his qilmagandim. Men ishimga qaytdim va shundan buyon boshqa hech qachon hech nima bilan og‘rimadim”.
Erl Xeyni menga tashvish bilan kurashishim uchun Uillis X.Kerriyer qo‘llagan usuldan bilmay turib foydalanganini aytdi.
“Birinchidan, – deb so‘radim o‘zimdan, – voqealar rivojining eng yomon varianti qaysi?” Javob bitta edi – o‘lim.
Ikkinchidan, men o‘zimni shunday qilishga chog‘lagan edim. Shunday qilishim kerak edi. Men uchun boshqa yo‘l yo‘q edi, zero, shifokorlar umid yo‘qligini aytishgandi.
Uchinchidan, men yuzaga kelgan ahvolni yaxshilashga urinib ko‘rgan edim. Shu bois qolgan vaqtimdan iloji boricha ko‘proq lazzat olishga ahd qilgan edim”. Bordi-yu, jahon bo‘ylab sayohatga yo‘l olib ham tashvishlanishda davom etganimda edi, albatta, uni tobutda nihoyasiga yetkazgan bo‘lardim. Ammo men tinchlandim va barcha muammolarimni unutdim. Bu xotirjamlik menga ikkinchi hayot bag‘ishladi va shunday g‘ayrat ato etdiki, qaytadan tirildim”.
Shu bois quyidagi “2- QOIDA”ga rioya qiling.
Bordi-yu, Siz tashvish bilan to‘la muammoga duch kelsangiz, Uillis X. Kerriyerning sehrli qoidasini qo‘llang:
1. Voqealar rivojining eng yomon variantini aniqlang.
2. Agar boshqasi buyurilmagan bo‘lsa, uni qabul qilishga hozirlik ko‘ring.
3. Ish ahvolini yaxshilash uchun xotirjamlik bilan harakat qiling.

III b o b

Tashvishning sizga ta’siri xususida

Tashvish bilan kurashishni eplay olmagan ishbilarmonlar yosh o‘ladilar.
Doktor Aleksis Karrel

Birmuncha muddat ilgari kechqurun uyim eshigi taqilladi. Qo‘shnim chiqibdi, u hammamizni qizamiqdan emlashga astoydil unday boshladi. U odamlarni shunday chora ko‘rish zarurligiga ishontirgan, Nyu-York shahrida uyma-uy yuruvchi ko‘ngillilardan biri edi.
Kayfi uchgan odamlar emlash joylarida soatlab navbatda turar edilar. Emlash joylari barcha kasalxonalardagina emas, balki o‘t o‘chiruvchilar deposida, politsiya mahkamalarida va katta sanoat korxonalarida ham ochilgan edi. Ikki mingdan ko‘proq shifokor va hamshira aholini emlab, tunu kun hormay-tolmay ishlar edilar. Bunday vahimaning sababi nima edi? Gap shundaki, Nyu-Yorkda sakkiz nafar odam qizamiq bilan og‘rigan, shulardan ikkitasi o‘lgan edi. Shaharning qariyb sakkiz million aholisiga ikki o‘lim.
Men Nyu-Yorkda o‘ttiz yetti yildan buyon istiqomat qilaman va biron marta ham hech kim eshigimni taqillatmagan va “tashvish” atalmish ruhiy kasallikka chalinish haqida ogohlantirmagan edi. Bu kasallik esa so‘nggi o‘ttiz yetti yil mobaynida qizamiqqa qaraganda o‘n ming martadan ko‘proq zarar yetkazgandi.
Bironta ham ko‘ngilli eshigimga kelib taqillatmagan va AQSh ning har o‘ninchi fuqarosi odatda tashvish va ruhiy iztiroblar natijasida yuzaga keluvchi asab buzilishi qurboni bo‘lganidan ogohlantirilmagan edi. Shu bois bu xatardan ogohlantirish uchun ushbu bobni yozayotirman. Eshigingizni taqillatgan men bo‘laman.
Tibbiyot bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindori doktor Aleksis Karrel shunday degandi: “Tashvish bilan kurashishni eplolmagan ishbilarmonlar yosh o‘ladilar”. Bu uy bekalariga ham, faxriylarga ham, g‘isht teruvchilarga ham birday taalluqlidir.
Bir necha yil muqaddam ta’tilimni avtomobilda Texas va Nyu-Meksiko bo‘ylab sayohat qilib o‘tkazgandim. Men bilan birga doktor O.F.Gober ham bor edi. U Santa Fe shahri temir yo‘l kasalxonasida ishlar va Meksika qo‘ltig‘i, Koloradi va Santa Fe tibbiyot muassasalari assotsiatsiyasining bosh terapevti lavozimini egallagandi. Oramizda tashvish oqibatlari haqida qizg‘in suhbat ketdi va u dedi:
“Shifokor huzuriga kelgan bemorlarning yetmish foizi qo‘rquv-larini yengib, tashvishdan qutula olsalar, tuzalib ketadigan holatdir. Ularning kasalliklarini yolg‘ondakam deb o‘ylash kerak emas. Xuddi tish og‘rig‘i kabi bor kasalliklardir va goho juda ham xatarli hamdir. Men ruhiy iztirob natijasida oshqozonda ovqat hazm bo‘lmasligini, oshqozon yarasining ayrim turlarini, yurak muammolarini, uyqusizlik, bosh og‘rig‘i va falajning ayrim turlarini nazarda tutayapman. Bu kasalliklar ko‘rinib turadi va men ularni qulog‘im bilan eshitib emas, ko‘zim bilan ko‘rib bilaman, axir o‘zim o‘n ikki yil oshqozon yarasidan azob chekkanman-da.
Qo‘rquv tashvishga sababchi bo‘ladi. Notinchlik asab zo‘riqishiga olib keladi, bu esa, oshqozon asab tolalariga ta’sir ko‘rsatadi va aslini olganda, oshqozon shirasi tarkibini o‘zgartiradi. Uning yaxshi ishlashiga xalaqit beradi va ko‘pincha oshqozon yarasi paydo bo‘lishiga olib keladi”.
Darvoqe, sigaretalar xususida. Sigareta ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi dunyodagi eng mashhur kompaniyalar sohibi yaqinda Kanada o‘rmonlarida qisqa dam olish vaqtida yurak xastaligidan vafot etdi. U millionlab dollarlar jamg‘ardi, o‘zi esa oltmish bir yil umr ko‘rdi. U o‘z hayotini bizlar “ishdagi muvaffaqiyat” deb gapirib o‘rgangan narsaga sotdi.
Mening nuqtai nazarimda bu sigareta magnati o‘zining barcha millionlari bilan Missuri shtatidagi fermer, sakson to‘qqiz yoshida bir dollar ham jamg‘ara olmagan otamning ulushiga tushgan muvaffaqiyatning yarmiga ham yetolmagandi.
Mashhur aka-uka Meyolar aytar edilarki, kasalxonalarimizdagi joylarning yarmidan ko‘prog‘ini asab kasalligidan jabr ko‘ruvchilar egallaydilar. Ammo o‘lganlaridan keyingi tibbiy ko‘ruv vaqtida bu odamlarning asablari a’lo ekanligi ma’lum bo‘lgan. Bu odamlardagi “asab kasalliklari” asab tizimining jismoniy buzilishidan emas, balki tushkunlik, tashvish, notinchlik, qo‘rquv, ishdagi omadsizlik, g‘azab singari hissiyotlardan kelib chiqqan.
Platon aytgan ediki, “shifokorlarning eng katta xatosi shundan iboratki, ular ruhni davolash chorasini ko‘rmay turib, badanni davolashga harakat qiladilar. Ammo jism va jon yaxlitdir, ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi!”
Bu haqiqatni anglash uchun tibbiyotda yigirma uch asrlik vaqt o‘tdi va endigina jonni ham, jismni ham davolaydigan psixomatika deb ataluvchi yangi yo‘nalish vujudga kelmoqda. Buning uchun allaqachon vaqt yetib kelgan edi, chunki tibbiyot chechak, vabo, sariq, bezgak va necha-necha millionlab odamlarning bevaqt o‘lib ketishiga sababchi bo‘lgan bunday dahshatli yuqumli kasalliklardan forig‘ bo‘lishga yordam berdi. Ammo tibbiyot fani yuqumli kasalliklar emas, balki bezovtalik, qo‘rquv, nafrat, tushkunlik va qahr-g‘azab kabi hissiyotlar keltirib chiqaruvchi ruhiy va jismoniy kasalliklarni davolay olmadi.
Ruhiy olamning bu buzilishlari qurboni soni hayratomuz darajada tezlik bilan ortib bormoqda. Shifokorlar shunday xulosaga keldilarki, hozirgi vaqtda yashayotgan amerikaliklarning har yigirmatasidan bittasi o‘z hayotining bir qismini ruhiy kasalliklarni davolash bilan shug‘ullanuvchi tibbiy muassasalarda o‘tkazmoqdalar. Ikkinchi jahon urushi vaqtida xizmatga chaqirilgan olti yigitdan bittasi ruhiy sog‘liq holati bo‘yicha yaroqsiz deb e’tirof etilgan.
Ruhiy kasalliklar nimani keltirib chiqaradi? Bu savolga hech kim javob bera olmaydi. Ammo ko‘p hollarda ularning yuzaga kelishiga imkon beruvchi omillar qo‘rquv va notinchlik ekanligi ko‘proq ehtimol tutilmoqda. Kuchli bezovtalikka duchor bo‘lgan odam og‘ir hayotiy qiyinchiliklarga bardosh berolmaydi, buning natijasida voqelik bilan har qanaqangi munosabatni uzadi va o‘z orzulariga berilib, shu yo‘l bilan muammolarini hal etgan bo‘ladi.
Ushbu satrlarni yozar ekanman, stolim ustida Edvard Podolskiyning “Tashvishlanishni bas qiling va sog‘lom bo‘ling” kitobi yotardi. Mana shu kitobdagi ayrim boblarning nomi:
1. Bezovtalikning yurak faoliyatiga ta’siri.
2. Bezovtalik kuchli bosimni keltirib chiqaradi.
3. Bezovtalik bodning sababchisi.
4. Tashvish qancha oz bo‘lsa, oshqozonga shuncha yaxshi.
5. Bezovtalik shamollashni keltirib chiqaradi.
6. Bezovtalik va qalqonsimon bez.
7. Diabet kelib chiqishida bezovtalikning roli.

Bezovtalik bod yoki bo‘g‘inlar bodi qimirlashdan mahrum etib, sizni nogironlar aravachasiga mixlab qo‘yishi mumkin. Korneul universiteti tibbiyot fakulteti doktori va bo‘g‘imlar bodi bo‘yicha dunyoga taniqli doktor Rassel L.Sesil bu kasallikni keltirib chiqaruvchi eng keng tarqalgan to‘rt sababni sanab o‘tadi:
– omadsiz nikoh;
– moliyaviy falokat yoki musibat;
– yolg‘izlik va bezovtalik;
– birovga zimdan kek saqlash.

Albatta, bu to‘rt hissiy omil bilan ushbu kasallikning yuzaga kelishidagi barcha sabablar barham topib qolmaydi. Bo‘g‘im bodining ko‘plab turlari va uni yuzaga keltiruvchi sonsiz sabablar bor. Ammo yuqorida sanab o‘tilgan omillar, men bunga alohida e’tiboringizni tortaman, turli sabablar hisoblanadi. Masalan, mening bir do‘stim zo‘riqish natijasida g‘oyat og‘ir moddiy ahvolga tushib qoldi, uning uyida gazni o‘chirib qo‘yishdi. Bank esa, uni uyga garov xati sotib olish huquqidan mahrum etdi. Qo‘qqisdan xotinining bo‘g‘im bodi xuruj qilib qoldi va dori-darmonu parhezlarga qaramay, to do‘stimning ishlari joyiga tushmaguncha, kasallik davom etdi.
Tashvishdan hatto kariyes 1 paydo bo‘lishi mumkin.
Qalqonsimon bez giperfunktsiyasining oshkora alomatlari bo‘lgan odamni hech ko‘rganmisiz?
Men ko‘rganman va ayta olamanki, bunday odamlar dag‘-dag‘ titraydilar, silkinadilar, xuddi birov o‘lguday qo‘rqitib qo‘yganga o‘xshaydilar. Ularda a’zoi badan ishi uchun javob beradigan qalqonsimon bez faoliyati buzilgan bo‘ladi. Natijada yurak faoliyati tezlashadi va a’zoi badani o‘t bo‘lib yonadi, bamisoli gurillab yonib turgan pechkaga solib qo‘yganday bo‘ladi. Bordi-yu, o‘z vaqtida zaruriy choralar ko‘rilmasa, ya’ni operatsiya amalga oshirilmasa, bemor o‘zini o‘zi yeb, o‘lib qolishi mumkin.
Yaqinda men qalqonsimon bez faoliyati buzilgan bir do‘stim biln Filadelfiyada bo‘lgan edim. U ushbu kasallik bilan o‘ttiz sakkiz yildan beri shug‘ullanib kelayotgan taniqli mutaxassis doktor Izrayel Bramdan maslahatlar oldi. Unda quyidagi maslahatlar aniq-taniq qilib yozib qo‘yilgandi:
Engillashish va hordiq.
Sog‘lom e’tiqod, musiqa va kulgi eng kuchli tinchlantiruvchi va yengillashtiruvchi ta’sirga ega.
Xudoga ishoning, qattiq uxlashni o‘rganing.
Yaxshi musiqani seving. Hayotning quvnoq tomoniga ko‘proq e’tibor bering.
Shunda siz sog‘lom va baxtli bo‘lasiz.
U do‘stimga birinchi savolni berdi: “Qanday hissiy kechinmalar sizni bu ahvolga soldi?” Keyin esa ogohlantirib, agar tashvishlanishda davom etaversangiz, yurak, oshqozon yarasi yoki diabet muammolari asorat qoldirishi mumkin, dedi. “Bu barcha kasalliklar, – dedi u, – egizaklardir, yaqin qarindosh-urug‘lardir”. Yaqin qarindosh-urug‘ bo‘lmay nima? Axir ularning sababchisi bitta – bezovtalik-ku.
Bugungi kunda Amerikada o‘limning asosiy sabachisi yurak kasalliklari hisoblanmoqda.
Ikkinchi jahon urushida janglarda qariyb uch yuz ming amerikalik harbiy xizmatchi o‘lgan edi, ammo xuddi shuncha davr ichida yurak kasalliklaridan ikki million fuqaro vafot etgan, shulardan yarmi – notinchlik va zo‘riqishdan kelib chiquvchi yurak xastaliklaridan o‘lgan. Ha, aynan shuning uchun ham doktor Aleksis Karrel aytgan edi: “Notinchlik bilan kurashishni eplolmagan ishbilarmonlar yosh o‘ladilar”.
Qo‘shma Shtatlar janubidagi negrlar va xitoyliklar bezovtalik hisoblangan yurak kasalliklari bilan og‘rimaydilar, chunki ular voqealarga xotirjamlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Shifokorlar va fermerlar esa yurak yetishmovchiligidan yigirma marta ko‘proq o‘ladilar, chunki ularning hayoti juda keskin kechadi va buning uchun sog‘liqlari bilan to‘lov to‘laydilar.
“Gunohlarimizni xudo kechirar, – degan edi Uilyam Jeyms, – ammo asab tizimlarimiz hech qachon kechirmaydi”.
Mana sizga aqlni lol qoldiradigan va mutlaqo hayratomuz dalil: har yili Amerikada odamlar beshta eng keng tarqalgan yuqumli kasalliklardan o‘lganlarga qaraganda ko‘proq o‘z jonlariga qasd qilib o‘ladilar. Nima uchun? Javob, asosan, bir narsaga kelib taqaladi: “xavotirlik”.
Shafqatsiz xitoy hukmdorlari asirlarni qiynoqqa solmoqchi bo‘lsalar, asirlarning qo‘l va oyoqlarini bog‘laganlar-da, boshlari uzra suvli qop osib qo‘yganlar, undan tinimsiz ravishda, bir zaylda kechasiyu kunduzi suv tomchilab turgan. Asta-sekin suv tomchilari asirlarning boshlariga bolg‘a bilan urilgandek tuyula boshlagan va ular aqldan ozganlar. Xuddi shu usulni ispan tsivilizatsiyasi ham, Gitler paytida nemis kontsentratsion lagerlaridan ham qo‘llashgan.
Bezovtalik mana shu muttasil tomib turuvchi suv tomchilariga o‘xshaydi. Doimiy notinchlik esa insonni telbalik va o‘z joniga suiqasd qilishgacha olib keladi.
Yosh bolalik paytimda va Missurida yashaganimda Billi Sandinning u dunyodagi do‘zax azoblari haqidagi yozgan hikoyalari meni o‘lgudek dahshatga solar edi. Ammo u yorug‘ dunyodagi tashvishlar bilan to‘qnashish inson kechiradigan do‘zax azoblari haqida hech qachon hech narsa gapirmasdi. Masalan, agar siz surunkali bezovtalikka moyil bo‘lsangiz, siz hech bir qiyinchiliksiz stenokardiya bilan og‘rishingiz va mutlaqo chidab bo‘lmas og‘riqni boshdan kechirishingiz mumkin.
Oh, bordi-yu, shunday og‘riqni boshdan kechirishingizga to‘g‘ri kelganda, sizni qiynayotgan azobdan jon talvasasida o‘zingizni urgan bo‘lar edingiz. Oh-vohlaringiz shunchalik kuchli bo‘lardiki, ular oldida Dantening “Do‘zax”idagi gunohlar faryodi bolalar hushtakchasi ovoziday ko‘rinib qolardi. “Ey, Tangrim, bordi-yu, shuni boshdan kechirgudek bo‘lsam, hech qachon, hech narsa haqida zinhor-bazinhor tashvish chekmagan bo‘lar edim”.
Siz hayotni sevasizmi? Uzoq yashashni va yaxshi sog‘liq lazzatini surishni istaysizmi? Siz buni hozirning o‘zida boshlashingiz mumkin. Mana sizga doktor Aleksis Karrelning dil izhorlaridan biri: “Kimki hozirgi zamon shahri taloto‘pi ichida o‘z qalbida teran osudalikni saqlay olsa, o‘sha odam asab kasalliklaridan mosuvodir”.
Hozirgi zamon taloto‘plari ichida o‘z qalbingizda teran osudalikni saqlashga qodirmisiz? Agar siz sog‘lom odam bo‘lsangiz, hech shubhasiz “ha” deb javob berasiz. Ko‘pchiligimiz o‘zimiz o‘ylaganimizdan ko‘ra ko‘proq kuchliroqmiz. Biz, ehtimol, hech qachon foydalanmagan yashirin zaxiralarga egamiz. Toro o‘zining “Uoldey” degan o‘lmas kitobida bunday degan:
“Menga hech narsa inson ongi sa’y-harakatlari asosida o‘z hayotini takomillashtirishga qodir, degan rad etib bo‘lmas dalolatni bilishdek ilhom bag‘ishlamaydi… Bordi-yu, siz o‘z orzuingizga erishish yo‘lida olg‘a harakat qilsangiz va o‘zingiz orzu qilgandek yashash uchun o‘zingizni o‘tga-cho‘qqa ursangiz, odatdagi harakat tarzingiz bilan erisholmaydigan muvaffaqiyatga, albatta, erishasiz”.
Ushbu kitobning aksariyat o‘quvchilari Ogayo shtatilik Olga K.Jorvi singari o‘shanday iroda kuchi va o‘shanday pinhoniy imkoniyatga ega ekanliklari zarracha shubha tug‘dirmaydi. U hatto eng fojiali sharoitlarda ham tashvishlanmaslikka qodir ekanini anglab yetgan. Iymonim komilki, ushbu kitobda ko‘rib chiqilayotgan g‘oyat ko‘hna haqiqatlarni qo‘llashdan erinmasak, siz ham, men ham shunga qodirmiz. Olga K.Jorvining menga yozgan maktublaridan bir voqeani e’tiboringizga havola etaman:
“Sakkiz yarim yil muqaddam shifokorlar menga o‘lim hukmi chiqarishdi: saratondan asta-sekin azobli o‘lim. Uni mamlakatning eng nufuzli shifokorlari ham tasdiqlashdi. Men boshi berk ko‘chaga kirib qoldim. Meni abadiyat kutardi. Men yosh edim. O‘lishni istamasdim. Dahshat ichida Kellogdagi shifokorimga qo‘ng‘iroq qildim va ko‘zlarimdan duv-duv yosh to‘kib, yuragimda borini unga to‘kib soldim. U toqatsizlik bilan gapimni bo‘ldi-da, meni urishib berdi: “Nima gap, Olga? Nahotki kurashishga kuching yetmasa? Albatta, yig‘laydigan bo‘lsang, o‘lasan-da. Boshingga tushgan eng yomon ko‘rgilik tushib bo‘ldi. Haqiqat yuziga tik qara. Tashvishlanishni bas qil va biron chora topishga urin”.
Shunda men ont ichdim. Shunday paytda ichgan ontim menga shu qadar kuchli ta’sir ko‘rsatdiki, tirnoqlarim terim ichiga chuqur botganini va badanimdan bir sovuq narsa jimirlab o‘tganini his qildim. Men shu so‘zlarni tantanavor irod etdim: “Men tashvishlanmayman. Yig‘lamayman! Biron narsa qilishim mumkin bo‘lsa, shu narsani qilaman va yengib chiqaman. Men yashayman!”
Odatda, bunday tavakkalli hollarda, radiyni qabul qilish mumkin bo‘lmaganda, rentgen nurlanishi seansi o‘ttiz kun mobaynida o‘n yarim daqiqaga cho‘ziladi. Qirq to‘qqiz kun davomida men o‘n to‘rt yarim daqiqa nurlandim. Men qoq suyakka aylanib qolgandim, suyaklarim tekislikdagi tepaliklar singari bo‘rtib turardi, oyoqlarim esa qo‘rg‘oshin etik kiyganday qilt etmasdi, shunday bo‘lsa-da, men parvo qilmasdim! Biron marta ham yig‘lamadim! Men jilmayardim. Men tom ma’noda o‘zimni jilmayishga majbur etar edim.
Birgina jilmayish bilan saratonni yengib bo‘lmasligini anglamaydigan darajada nodon emasdim. Ammo bari bir yaxshi kayfiyat vujudga kasallik bilan kurashishda yordam beradi, deb hisoblayman. Nima bo‘lganda ham mo‘jiza ro‘y berdi. Men tuzalib ketdim. So‘nggi yillarda hech qachon o‘zimni hozirgidek yaxshi his qilmaganman. Bular bari kurashga da’vat etuvchi so‘zlar sharofati bilan bo‘ldi: “Haqiqat yuziga tik qara. Tashvishlanishni bas qil va biron chora ko‘rishga urin”.
Muhammad payg‘ambarning mutaassib maslakdoshlari ko‘pincha badanlariga igna bilan Qur’on oyatlaridan chekib olar ekanlar. Men har bir o‘quvchi quyidagi so‘zlarni badanlariga igna bilan chekib yozib qo‘yishlarini xohlar edim: “Tashvish bilan kurashishni eplay olmagan ishbilarmonlar yosh o‘ladilar”.

IKKINChI QISM

TAShVIShNI TAHLIL QILIShNING ASOSIY USULLARI

IV b o b
Tashvish bilan bog‘liq muammolarni tahlil qilish va hal etish xususida

Men egalik qilgan olti xizmatkor qo‘limdan kelgan hamma ishni qilishga undab keldi. Ularning ismlari: Nima va Nima uchun, Qachon va Qanday, Qayerda va Kim.
Kipling

Uillis Kerriyerning ushbu kitobidagi ikkinchi bobning birinchi qismida tilga olingan sehrli qoidasi tashvish tufayli yuzaga keluvchi muammolarni hal etishga qodirmi? Albatta, yo‘q. Xo‘sh, bunday holda nima qilish kerak? Bu savolga javob mana bunday: biz o‘zimiz uchun har qanday ko‘rinishdagi tashvishga qarshi turish imkonini beradigan uslublarni ishlab chiqishimiz kerak. Buning uchun muammolar tahlilining uch asosiy yo‘li bilan tanishish kerak bo‘ladi.
Mana ular:
1. Ashyoviy dalil to‘plang.
2. Uni tahlildan o‘tkazing.
3. Qarorni ishlab chiqing va uni amalga oshirishga kirishing.

Hammasi sizga kunday ravshanmi? Ha, bu shunaqa. Bir vaqtlar Aristotel shunga o‘qigan va hayotida foydalangan edi. Bizga tashvish tug‘dirib, hayotimizni do‘zaxga aylantirgan muammolarni hal etish uchun siz ham, men ham shu qoidaga rioya qilmog‘imiz kerak.
Keling, 1-qoidani ko‘rib chiqaylik. Unda bunday deyiladi: ashyoviy dalil to‘plang. Nima uchun dalil to‘plash bu qadar muhim? Gap shundaki, agar bizda dalil bo‘lmasa, hatto muammomizni oqilona hal etishga ham yo‘l topolmaymiz. Ashyoviy dalilsiz biz faqat vahimaga tushamiz, xolos. Mening g‘oyam nimadan iborat? Aniqrog‘i, bu g‘oya Kolumbiya universiteti qoshidagi Kolumbiya kolleji dekani marhum Gerbert Yo.Xoksning g‘oyasi. Yigirma ikki yil ichida u ikki yuz ming talabaga tashvish bilan bog‘liq muammolarni hal etishda yordam ko‘rsatdi, u menga “sarosimaga tushish tashvish keltiruvchi asosiy sababdir”, degan edi.
U bu fikrni quyidagi so‘zlar bilan ifoda etdi: “Odamlarning yarmi zaruriy va yetarli dalillarga ega bo‘lmay turib qaror qabul qilishga uringanlari uchun tashvishdan boshlari chiqmaydi”. Masalan, u bunday degandi: “Bordi-yu, men kelasi seshanbada soat uchda muammoga to‘qnash kelishim kerak bo‘lsa, unda men bu vaqtgacha biron-bir chora ko‘rishga urinmayman. Hozircha butun e’tiborimni shu muammoga daxldor barcha dalillarni olishga qarataman. Men tashvish qilmayman. O‘zimni turfa mulohazalar bilan qiynamayman. Men yaxshi uxlayman. Men dalillarni to‘playman, xolos. Muammo yuzaga kelgan vaqtgacha bisotimda barcha zaruriy dalillar bo‘ladi va muammo o‘z-o‘zidan hal bo‘lib ketadi!”
Men dekan Xoksdan, bir narsa o‘zingizni tashvishdan butunlay xalos qilib olganingizni anglatadimi, deb so‘radim. “Ha, – dedi u. – Nazarimda, hayotim endi bezovtalikdan forig‘ bo‘ldi, men buni vijdonan aytayapman. Shu narsani bildimki, agar kishi dalillarni yig‘ish bilan mashg‘ul bo‘lsa, buni zo‘raki emas, xolisona qilsa, bezovtalik tuyg‘usi odatda bilimlar kuchi bilan g‘oyib bo‘ladi”.
Ammo ko‘pchiligimiz nima qilamiz? Dalillar bilan tanishmoq uchun vaqt topolamizmi, sa’y-harakat qilamizmi? Ishqilib, fikr qilishdan qochish uchun inson har qanaqangi ayyorlikka borishdan tap tortmaydi, deb jiddiy gapirganida Edison haq edi. Bordi-yu, baribir ham dalillar to‘playdigan bo‘lsak, allaqachon bizga ma’lum bo‘lgan narsalarnigina tasdiqlaydiganlar ketidan tushamiz, qolganlarni esa nazar-pisand qilmaymiz! Bizga faqat a’mollarimizni oqlayotgan dalillargina bizning taxminlarimizni oqlayotgan voqelikka emas, xohishlarimizga mos keladigan dalillargina kerak!
Andre Marua aytgan edi: shaxsiy xohishlarimizga mos kelgan narsa bizga haqiqat bo‘lib ko‘rinadi. Unga zid keladigan hamma narsa esa g‘azabimizni qo‘zitadi.
Menda dalillarni xolisona va aniq baholaydigan va o‘z muammolarimizga tashqaridan turib qarashga imkon beradigan ikki yo‘l bor. Mana ular:
1.    Ashyoviy dalilni to‘plar ekanman, bu ishni o‘zim uchun emas, boshqa birov uchun qilayapman deb tasavvur etaman. Bu menga beg‘arazlik va xolislikni saqlab qolishimga yordam beradi. Bu menga ushbu jarayondan hissiyotni bartaraf etishga ko‘maklashadi.
2.    Meni bezovta qilayotgan muammo haqidagi ashyoviy dalilni to‘plar ekanman, men o‘zimni goho sudda raqibim tomonida turib gapirishga tayyorlanayotgan advokatday tasavvur qilaman. Boshqacha aytganda, men o‘zimga qarshi dalillarni to‘plashga harakat qilaman: bular xohishlarimga to‘g‘ri kelmaydigan va men yoqtirmaydigan dalillardir.
Keyin men bu ishning har ikkala tomoni uchun dalillarni yozib olaman va odatdagidek, haqiqat mana shu ikki chetdagi nuqtai nazarlarning o‘rtalarida yotgandek tuyuladi.
Ishning mohiyati shundaki, na siz, na men, na Eynshteyn yoki Qo‘shma Shtatlarning Oliy Sudi mazkur masala bo‘yicha avval ashyoviy dalillarni to‘plamay turib, biron-bir muammoni oqilona hal qilish uchun bu qadar mukammal hisoblanmaymiz. Tomas Edison buni bilardi. Hayotining oxiriga kelib, uning bisotida ikki ming besh yuz qayd daftarchasi to‘plangan edi. Ularga uni tashvishga solgan muammolar bo‘yicha dalillarni qayd etib borgan.
Shuning uchun muammoni hal etishning birinchi qoidasi ashyoviy dalilni to‘plashdan iborat. Keling, dekan Xoksdan ibrat olaylik-da, masalani xolis ashyoviy dalilni bir karra to‘plab olgandan keyin hal etishga o‘taylik.
Ammo dunyodagi mavjud ashyoviy dalilni to‘plaganimizda ham, agar uni tahlil va talqin etmasak, bundan tirnoqcha naf bo‘lmaydi.
Kezi kelganda shuni aytishim kerakki, o‘zimga juda qimmatga tushgan tajribam asosida agar bir varaq qog‘ozga oldindan yozib borilsa, dalillarni tahlil qilish ancha oson bo‘lishini anglab yetdim. Haqiqatan ham, dalillarni qog‘ozga tushirib borishimiz va muammolarni aniq bir shaklga solishimiz uni oqilona hal etish yo‘lini topishda durustgina yordam beradi.
Charlz Kettring aytgan edi: agar aniq ifoda etilgan bo‘lsa, bu muammo yarmiga hal bo‘ldi deganidir.
Bu tamoyillar amaliy ishini misollarda ko‘rsatishimga ijozat bersangiz. Xitoylarda, o‘n mingta so‘zdan bitta suvrat afzal degan naql bor. Shu bois, keling, faraz qilaylikki, men sizga bu suvratni ko‘rsatayapman, unda siz tilga olgan tamoyillar asosida muaayyan qadamlar qo‘yilmoqda.
Geylen Litchfild boshidan shunday voqea o‘tdi. Men uni bir necha yildan beri bilaman. U Uzoq Sharqdagi eng omadli amerika ishbilarmonlaridan biri, 1942 yilda mister Litchfild Xitoyda bo‘lgan edi, ayni shu vaqtlarda yaponlar Shanxayni bosib olgan edi. Litchfild menikida mehmon bo‘lganida quyidagi voqeani hikoya qilib bergan edi:
Yaponlar Perl-Xarborga zarba bergandan keyin ko‘p o‘tmay ularning qo‘shin qismlari Shanxayga bostirib kiradi. O‘shanda men Shanxayda Osiyo sug‘urta kompaniyasi boshqaruvchisi bo‘lib ishlardim. Kompaniyamizda admiral unvonidagi harbiy kushanda degan shaxs paydo bo‘ldi, u menga kompaniya aktivlarini tugatishda unga qarashib yuborishimni buyurdi. Menga xo‘p, demasdan ilojim yo‘q edi. Men u bilan yo hamkorlik qilishim, yo boshqa yo‘l tanlashim kerak edi. Bu “boshqa yo‘l” muqarrar o‘limni anglatardi.
Men nima aytsalar, shuni bajarardim, chunki boshqa ilojim ham yo‘q edi. Biroq admiralga berganim aktivlarimiz ro‘yxatiga 750 ming dollarlik qimmatli qog‘ozni kiritmagan edim. Bunday qilishimning sababi, ular bizning Gongkondagi filialimizga qarar va Shanxaydagi urush harakatlariga buning hech qanday aloqasi yo‘q edi. Shunday bo‘lsa-da, buni yaponlar bilib qolishi mumkinligidan xavotirlanardim. Ko‘p o‘tmay ular buni bilib qolishdi ham.
Bu vaqtda men ofisda emasdim. Ammo u yerda kompaniyaning bosh hisobchisi bor edi. Uning aytishicha, admiral qattiq darg‘azab bo‘libdi. Yer tepib, meni o‘g‘ridan olib o‘g‘riga, sotqindan olib, sotqinga solibdi. Men yapon armiyasining obro‘yini to‘kkan emishman. Buning nimani anglatishini bilardim: meni Brij Xausga jo‘natishadi.
Brij Xaus! Bu yapon istilosining qiynoqlar kamerasi. Mening yaqin do‘stlarim bo‘lguvchi edi. Shu qamoqxonaga tushmaslik uchun ba’zilari o‘z joniga suiqasd qilib o‘lib ketardilar, boshqalari esa o‘n kuncha davom etgan so‘roq va qiynoqlarga bardosh berolmay, jon taslim etar edilar. Endi navbat menga kelgandi!
Nima qilish kerak edi? Men bu haqda yakshanba kuni tushda xabar topdim. Ahvol shu darajaga yetib kelgan ediki, men hamma narsadan umidimni uzishim kerak edi. Agar muammolarni hal etishning muayyan uslubiga ega bo‘lmaganimda, bu shunday bo‘lardi ham. Ko‘p yillar badalida menda shunday odat yuzaga kelgan ediki, biron-bir narsadan g‘am-tashvishga botib qolsam, har doim shartta yozuv mashinkamga o‘tirardim-da, ikkita savolni berib va ularga javobni yozishga kirishardim.
Mana o‘sha savollar:
1. Tashvishlanishning sababi nimada?
2. Bu borada qanday chora ko‘rsam bo‘ladi?
Avvaliga men bu savollarga yozuvsiz javob berishga harakat qilardim. Ammo ko‘p yillar bo‘ldiki, bu odatni tashlab yuborgandim. Savollarning ham, javoblarning ham yozuvini fikrlash, tafakkurni ravshanlashtirishini bildim. Shu bois o‘sha yakshanba kuni tushda to‘g‘ri yosh nasroniylar assotsiatsiyasi Shanxay bo‘limi menga olib bergan o‘z xonamga kirdim-da, mashinkani olib, yoza boshladim:
Nimadan bezovtalanayapman?
Meni Brij Xaysga jo‘natishlaridan qo‘rqayapman
So‘ng navbatdagi savolni yozdim:
Shu munosabat bilan qanday choralar ko‘rishim mumkin?
Bu borada ko‘p soat bosh qotirdim. Ehtimol tutilgan amallarning to‘rtta variantini, shuningdek, ehtimol tutilgan oqibatlarni yozdim.
1. Men o‘zi ishlarimni yapon advokatiga tushuntirib berishga harakat qila olaman. Ammo u inglizcha gapirmaydi. Bordi-yu, u men bilan tilmoch yordamida gaplashadigan bo‘lsa, u yana darg‘azab bo‘lishi mumkin. Bu esa, o‘limni anglatishi mumkin, chunki u shu qadar berahmki, men bilan qiynalib gaplashishdan ko‘ra meni Brij Xausga jo‘natib qo‘ya qoladi.
2. Men qochib ketishga harakat qilishim mumkin. Buning iloji yo‘q. U muttasil ortimdan poylaydi. Bordi-yu, qochib ketishga harakat qilsam, unda meni tutib olishlari va otib tashlashlari tayin.
3. Men shu yerda qolishim va idorada ko‘rinmasligim kerak. Bordi-yu, shunday qilsam, yapon admirali mendan shubhalanadi va ehtimol, meni hibsga olgani va Brij Xausga jo‘natgani askarlarni yuboradi. Men, odatdagidek, dushanba kuni ertalab ishga borishim mumkin. Agar shunday qilsam, admiral g‘oyat band bo‘ladi, mening nima qilganim borasida o‘ylamaydi, bunga mening ishonchim komil bo‘ladi. Shunda ular bilan gaplashishga menda imkoniyat bo‘lmaydi. Hatto u buni eslaganda ham, ehtiol, u tinchlangan va meni o‘z holimga qo‘ygan bo‘lardi.
4. Shu bois, agar ertaga idoraga borsam va o‘zimni hech narsa bo‘lmagandek tutsam, bu menga Brij Xaysdan qochish uchun ikki qulaylik paydo qiladi.
Yuzaga kelgan ahvolni har tarflama o‘ylab ko‘rib, to‘rtinchi variant bo‘yicha ish tutishga qaror qabul qilib bo‘lganimdan keyin idoraga kelganimda admiral o‘sha yerda edi. U o‘tirib sigara tortardi. U, odatdagidek, menga tikilib qaradi, ammo hech nima demadi. Yarim yildan keyin esa Xudoga shukrki, u Tokioga qaytdi va mening tashvishlarim nihoyasiga yetdi.
Oldin aytganimdek, o‘sha yakshanbada o‘zimning barcha ehtimol tutgan amallarimni va ularning ehtimol tutilgan oqibatlarini qayd etib, xotirjamlik bilan bir to‘xtamga kelib, hayotimni saqlab qolgan edim. Bordi-yu, bunday qilmaganimda, nima qilishimni bilmay, iztirob chekkan va ehtimolki, shoshilinchda xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lardim. Butun yakshanba oqshomida tashvish-tahlikadan o‘zimni qo‘ygani joy topolmasdim. Tunni mijja qoqmay va hayajonlangan holda o‘tkazardim. Dushanba kuni idoraga sarosimada va hayajonlangan holda kelgan bo‘lardim va mana shuning o‘ziyoq yaponning mendan shubha qilishiga va meni jazolashga turtki bo‘lar edi.
O‘z tajribamdan qayta-qayta ishondimki, qaror qabul qilish holatlarining o‘zi katta qiymatga ega. Aynan ma’lum qaror qabul qilishga layoqatsizlik va shubhayu gumonlarning jirkanch doirasidagi ma’nosiz harakatlarni bas qilish odamlarning asabini qattiq qaqshatadi va ular hayotini chinakam do‘zaxga aylantiradi.
Aniq bir to‘xtamga keldim demaguncha tashvishlarimning yarmi beiz g‘oyib bo‘lishini bildim. To‘xtamga kelgan narsani bajara boshlaganingda yana qirq foizi yo‘qoladi.
Shu tariqa, quyidagi to‘rt amalni ado etar ekanman, tashvishlarimning to‘qson foizidan forig‘ bo‘laman:
1. Yozma ravishda tashvishlarim boisini aniq ifoda etaman.
2. Ehtimol tutilgan amallarning variantlarini yozib qo‘yaman.
3. Aniq bir to‘xtamga kelaman.
4. Uni bajarishga darhol kirishaman.
Hozirgi vaqtda Geylen Litchfild “Starr Prak end Frimen” kompaniyasi Uzoq Sharq bo‘limi direktori lavozimida ishlamoqda. U yerda yirik sug‘urta va moliya firmalari manfaatlarini namoyon etadi. Darhaqiqat, oldin aytib o‘tganimdek, u Osiyodagi eng omadli biznesmenlardan biri hisoblanadi. O‘z muvaffaqiyatlari uchun tashvish kelib chiqishi sabablarini tahlil etishdagi o‘z uslubidan va muayyan to‘xtamga kela bilishidan minnatdor ekanini e’tirof etdi.
Gap uslubning muvaffaqiyat qozonishining siri nimada? Gap shundaki, u samarali, aniq, bevosita muammoli mohiyatni hal etishga yo‘naltirilgan. Bundan tashqari, uchinchi muqarrar qoida eng muhim tarkibiy qism hisoblanadi: yuzaga kelgan muammoni hal etish uchun qandaydir chora ko‘ring. Bordi-yu, biron-bir chora ko‘rmasak, ashyoviy dalil to‘plash bo‘yicha bizning barcha faoliyatimiz bu – shamolga sovurish demak.
Tashvish bilan bog‘liq muammolarimizni hal etish uchun nimaga Geylen Litchfild usulini hozirning o‘zida qo‘llab bo‘lmas ekan?
Savol 1. Ayni vaqtda meni nima bezovta qilmoqda? (Javobini qalamda yozing).
Savol 2. Bu borada men qanday chora ko‘raman? (O‘z javobingizni yozing).
Savol 3. Mening so‘nggi qarorim.
Savol 4. Uni amalda qachon qo‘llay boshlayman?

V b o b
Ishingizda yuzaga kelgan tashvishning  yarmidan qutulishingiz siri

Agar siz biznes bilan shug‘ullanayotgan bo‘lsangiz, hozirning o‘zidayoq o‘zingizga bunday deng:
“Bu bobomning nomi mutlaqo nobop. Men o‘n to‘qqiz yildan beri shug‘ullanaman va albatta buni mendan yaxshi biladigan odam bormikan?”
Kimdir menga kelib, ishimda yuzaga kelgan bir ishbilarmonning tashvishlarining 50 foizdan qutulgani emas, balki odatda turli muammolarni hal qilishga bag‘ishlangan yig‘ilishlarga sarflaydigan vaqtning 75 foiz tejab qolgani to‘g‘risida hikoya qilib beraman.
Men qandaydir “Mister Jons” yoki “mister X” yoxud “Ogayolik bir tanishim” kabi noma’lum odamni tanishtirmoqchi emasman. Gap Leon Shimkin degan muayyan shaxs ustida bormoqda. Ko‘p yillar davomida u “Simon end Shuster” nashriyot uyining direktori edi va hozirda u Nyu-Yorkdagi Rokfeller markazi “Poket buks” kompaniyasining raisi lavozimini egallab turibdi.
Mister Shimkin bizga quyidagilarni so‘zlab berdi.
O‘n besh yil davomida ish vaqtimning yarmini yig‘ilishlarda o‘tkazdim. Ularda biz muammolarni muhokama qilar va u yoki bu ishni qilishga yoxud umuman hech narsa qilmaslikka ahd etar edik. Biz asabiylashar, o‘rindiqlarimizda tipirchilar, zalda u yoqdan-bu yoqqa yurar, bahslashar edig-u, hech narsani hal etolmay, yana dastlabki mushohadalarga qaytar edik. Men kechga borib o‘zimni mutlaqo behol his etardim. Qolgan umrimni nuqul shunaqa yig‘ilishlardan boshim chiqmay o‘tkazishimni bilib turardim. O‘n besh yil shunday qildim va muammoni hal etishning bundan durustroq yo‘li boriligini tasavvur qilmasdim. Bordi-yu, kimdir menga yig‘ilishlarga sarflagan vaqtimning to‘rtdan uch qismini tejab qolishim mumkinligini aytgudek bo‘lsa, uni hayotdan orqada qolgan sodda odam deb o‘ylardim. Darvoqe, aynan men kuchim yetmaydigan yukni itqitib tashlashga imkon beruvchi uslubni ishlab chiqdim. Ishimning samaradorligi hayratomuz darajada o‘sdi. Bu usuldan sakkiz yil davomida foydalandim. Sog‘lig‘im yaxshilanib, o‘zimni gijinglagan toychoqdek his etar va eng baxtli inson hisoblardim.
Bu sehrga o‘xshardi, ammo barcha sehr ishlari kabi mening uslubim haddan tashqari jo‘n edi. Uning mohiyati quyidagidek edi. Eng avvalo, yordamchilarim avval-boshdanoq hammasini miridan-sirigacha bir-bir sanab chiqib, ularni tashvishga solgan muammo haqida hikoya qilgan va o‘z so‘zlarini “Nima qilmoq kerak?” degan savol bilan tugatgandi. Men yig‘ilishlarda yashab kelgan o‘n besh yillik amaliyotimdan shartta voz kechdim. Bundan tashqari, men yangi qoida joriy qildim. Bu qoida shundan iborat ediki, men bilan biron muammoni hal etmoqchi bo‘lgan har qanday odam quyidagi savollarga javob berilgan maxsus ma’lumotni taqdim etishlari kerak edi:
Savol 1. Muammo nimadan iborat?
(Ilgari biz, odatda, mohiyatini ichimizdan hech kim aniq bilmaydigan muammoni muhokama qilishga bir yo ikki soat vaqtimizni sarflardik. Biz tashvishga solgan muammolar haqida qizg‘in bahslashardik, ularning mohiyatini yozma ravishda aniq bayon etishga hatto harakat qilmasdik).
Savol 2. Muammoni keltirib chiqargan sabablar nimadan iborat?
(Orqamga qayrilib qarar ekanman, ko‘plab soatlarimni muammolarni muhokama qilishga behuda sarflab, ular sababini aniq bilib olishga zarracha harakat qilmaganimni anglab, vujudimni dahshat kemirardi).
Savol 3. Muammolarni hal etishning qanday imkoniyatlari mavjud?
(Ilgari yig‘ilish vaqtida, odatda, bir odam qarorni taklif etardi. Boshqalar u bilan bahsga kirishib ketardi. Asablar junbushga kelardi. Muhokamalarimizda ko‘pincha masala mohiyatidan uzoqlashib ketardik. Yig‘ilish so‘ngida esa muhokama paytida yuzaga kelgan xilma-xil takliflarni hech kim yozib bormagani ma’lum bo‘lardi).
Savol 4. Siz qanday yechimni taklif qilasiz?
(Ko‘pincha yig‘ilishlarda mazkur muammo bahonasida uzoq vaqt davomida jabr chekkan, ammo biron marta uni hal qilish imkoniyatlari haqida o‘ylamagan va men mana bunday yechimni taklif etaman deb yozib qo‘yishni ep bilmagan odam bilan munozara qilar edim).
Endi muammolarni muhokama qilish uchun xodimlar bilan kam uchrashaman. Nimaga? Gap shundaki, mening to‘rt savolimga javob berish uchun barcha dalillarni to‘plashlari va ahvolni atroflicha muhokama qilishlari kerak bo‘lardi. Bu narsalar qilib bo‘lingach esa to‘rttadan uch holatda har kim bilan maslahatlashishlari shart bo‘lmasdi, chunki zaruriy yechim bodroq donasi kabi sakrab ketaverar edi. Bordi-yu, baribir men bilan shunday maslahat qilish shart bo‘lib qolsa, unda uning muhokamasiga ilgari shu maqsadda sarflangan vaqtning uchdan bir qismidan ozroq vaqt ketardi, chunki muhokama batartib, mantiqli olib borilib, biz har doim oqilona yechim topar edik.
Endi kompaniyamizda tashvishlar va muammolar haqidagi suhbatlarga kamroq vaqt sarf bo‘lmoqda, ahvolni o‘ylash uchun ko‘riladigan zaruriy chora-tadbirlarga ko‘proq e’tibor berilmoqda.
Sug‘urta biznesi sohasida yetakchi korchalonlardan biri, do‘stim M.Frenk Betjer menga shunday usul yordamida o‘z ishlari borasida kamroq tashvish chekishgina emas, balki o‘z daromadlarini ikki baravar ko‘paytirib olgani haqida hikoya qilib berdi:
Ko‘p yillar muqaddam, sug‘urta polislarini endi-endi sota boshlaganimda, o‘z ishimga jon-jahdim bilan kirishib ketgan edim. Keyin nimadir sodir bo‘ldi, hafsalam pir bo‘lganini his etdim, ishimdan butunlay ko‘nglim sovidi, boshqa ish bilan shug‘ullansam qanday bo‘larkin, deb o‘ylay boshladim. Agar bir gal yakshanba kuni ertalab miyamga bir fikr kelib qolmaganida, balki shunday qilgan ham bo‘lardim. Men bemalol o‘tirib, tashvishlarim boisini bilishga harakat qildim.
1. Eng avvalo o‘zimdan so‘radim: muammo o‘zi nimadan iborat? Javob: mening sonsiz ishbilarmonlik uchrashuvlarim durustroq samara bermayapti. Mijoz, ehtimol, mendan sug‘urta polisini sotib olaman deb aytib turganida hammasi jo‘yalikkina ketayotgandek bo‘lib turgandi, ammo qarabsizki, bitim buzilib turibdi… nazarimda, mister Betjer, keling, boshqa vaqt uchrashaylik, – der edi mijoz. Aynan mana shu takroriy uchrashuvlar mening hafsalamni pir qilar edi.
2. O‘zimdan so‘radim: muammoni hal etishning qanday ehtimol tutilgan yo‘llari bor? Ammo bu savolga javob aytishdan avval men dalillarni o‘rganishim kerak edi. Men keyingi yigirma yildagi ishbilarmonlik qog‘ozlarimni oldim-da, raqamlarni tahlil etishga kirishdim.
Men ajoyib kashfiyot qildim! Aynan o‘sha yerda aniq-taniq qilib yozib qo‘yilgandiki, o‘zimning savdo-sotiqlarimning 70 foizini birinchi uchrashuvimda amalga oshirgan ekanman, 23 foizini ikkinchi uchrashuvda, amalga oshirgan ekanman, faqat 7 foizinigina keyingi uchrashuvlarda amalga oshirishga muvaffaq bo‘lgan ekanman. Xuddi mana shu so‘nggilari meni nari olib borib, beri olib kelayotgan edi va xuddi mana shu uchrashuvlarga vaqtim ko‘proq isrof bo‘lgan ekan. Boshqacha aytganda, men ish kunimning yarmini mijozlarning sotilgan sug‘urta polislari umumiy miqdoridan faqat 7foiz bergan qismiga behuda sarflar ekanman.
3. Bunday ahvolda nima qilish lozim bo‘ladi? Javob mutlaqo ravshan edi. Men zudlik bilan birgina mijozning oldiga qatnashni to‘xtatdim, ortib qolgan vaqtni istiqboldagi mijozlar bilan ishlashga bag‘ishladim. Natija hayratomuz edi. Qisqa muddat ichida mijoz bilan har bir uchrashuvdan tushadigan moliyaviy foydani qariyb ikki baravar oshirishga muvaffaq bo‘ldim.
Avval aytib o‘tganimdek, bugungi kunda Frenk Betjer – mamla-katdagi eng yaxshi sug‘urta agentlaridan biri. U Filadelfiyadagi “Fideliti mitchuel” kompaniyasida ishlaydi va har yili bir million dollarga sug‘urta polislarini sotadi. Ammo u bir vaqtlar bu ishni tashlamoqchi bo‘lib yurardi. U yengiltakligini tan olishga tayyor edi, ammo vaziyatni tahlil etib, o‘z ishida olg‘a siljib oldi va muvaffaqiyatga erishdi.

UChINChI QISM

SIZNI YeNGMASDAN OLDIN TAShVIShNI YeNGISh XUSUSIDA

VI b o b
Tashvish xayolini miyadan haydash

Bir qancha yillar muqaddam tunda bo‘lib o‘tgan bir suhbat sira esimdan chiqmaydi. Mister Marion J.Duglas mashg‘ulotlarimga qatnab yurardi: (uning shaxsan o‘tinchi bilan uning haqiqiy ismini tilga olmayman). Ammo bu voqea rostdan bo‘lib o‘tgan va men uni mister Duglas qanday hikoya qilgan bo‘lsa, o‘shanday tasvirlayapman. U xonadoni boshiga bir emas, ikki marta tushgan fojiani gapirib berdi. Birinchi gal uning jondan ortiq sevuvchi besh yasharlik qizaloqi nobud bo‘ladi. U va xotini bu g‘amni ko‘tarolmasak kerak, deb o‘ylaydi. “O‘n oy o‘tgach, – deb hikoya qiladi u, – xudo bizga yana bir qizaloqni hadya etdi, ammo besh kundan so‘ng bu qizaloq ham bizni tashlab ketdi.
Bu qo‘shaloq musibat zarbiga chidashimiz amri mahol edi. Men na uxlar, na ovqat yer, na hordiq chiqara olardim. Asab tizimlarim butunlay ishdan chiqib, sababsiz qo‘rquvlar vujudimni kemirardi.”
Oxiri u shifokorga murojaat qildi. Ulardan biri uyqu dori iching, boshqasi – sayohatga chiqing, deb maslahat berdi. U ikkalasini ham qildi, lekin bular ham yordam bermadi. Nazarimda, – deydi u, – vujudimni nimadir iskanjaga olib, tobora kuchliroq qisib kelayotganday. Bordi-yu, og‘ir musibat tushgan bo‘lsa, buning qanaqa bo‘lishini o‘zingiz bilasiz.
Ammo Xudoga shukrki, mening yana bir bolam qolgandi: to‘rt yashar o‘g‘ilcham. Muammoni qanday yechishni menga mana shu bolam aytdi. Bir kuni kechga yaqin o‘rindiqda o‘tirgancha qismatim sho‘rligidan Xudoga nola qilardim. O‘g‘lim asta kelib, dada, menga kema yasab bering, deb iltimos qilib qoldi. To‘g‘risi, qo‘lim hech narsaga bormay qo‘ygandi. Ammo farzand – farzand ekan-da, uning mo‘ltirab turishidan yurak-bag‘rim ezilib ketdi.
Kemani yassashga uch soat vaqt ketdi. Kemani yasab bo‘lgach, mana shu o‘tgan uch soat ichida band bo‘lganimdan, so‘nggi ko‘plab oylardan keyin birinchi marta men uchun odat bo‘lib qolgan asabiy zo‘riqishni his etmaganimni va o‘zimni xotirjam tutganimni angladim.
Bu kashfiyot ko‘zimni moshday ochdi va biroz o‘ylashga majbur etdi. So‘nggi vaqt davomida men chinakamiga o‘ylandim. Rejalashtirish va fikrlashni talab etuvchi biron-bir ish bilan band bo‘lsang, tashvishga o‘rin qolmasligini tushundim. Mendagi holatda o‘g‘limga kemacha yasab berish bahonasi yordamida miyamdan tashvish xayolini chiqarib tashlagandim. Shu bois muttasil nima bilandir shug‘ullanishga qaror qildim.
Ertasiga kechqurun uyda u xonadan-bu xonaga o‘tib yurar ekanman, qilishim kerak bo‘lgan ishlar rejasini tuzar edim. O‘nlab buyumlarning siniq va chiqiqlarini sozlash lozim edi. Kitob javonlari, zinapoya pog‘onalari, deraza darchasi, deraza pardasi, qulflar, suv jo‘mraklari – bari ta’mirtalab bo‘lib yotardi.
Hayron qoldim: bir hafta ichida oz emas, ko‘p emas, naqd 242 banddan iborat zaruriy ishlar ro‘yxatini tuzdim.
Ikki yil ichida ulardan ko‘pchiligini bajarib bo‘ldim. Bundan tashqari, menga kuch bag‘ishlovchi ishlar bilan hayotimni to‘ldirdim. Haftasiga ikki marta kechqurunlari Nyu-Yorkdagi kechki maktabga qatnardim. Ona shahrimda ijtimoiy faoliyat bilan shug‘ullana boshladim va hozirgi vaqtda maktab kengashi raisiman. O‘nlab yig‘ilishlarda ishtirok etaman. Qizil Xoch uchun pul to‘plashda yordam qilaman va yana ko‘plab ishlar bilan mashg‘ul bo‘laman. Shu qadar band bo‘lamanki, tashvishlanish uchun menda vaqt bo‘lmaydi.
Oramizdan ko‘pchiligimiz osongina “ish bilan andarmon” bo‘lamiz, chunki har doim ish va kundalik yumushlardan sira boshimiz chiqmaydi. Ammo xatar ishdan keyingi vaqtda boshlanadi. Biz ish bilan mashg‘ul bo‘lmagan va bo‘sh vaqtdan lazzatlanishimiz mumkin bo‘lgan vaqtda o‘zimizni baxtiyor his etishimiz kerakday tuyuladi, biroq ayni shu paytda tashvishdan kelib chiquvchi qora kuchlar balo-qazoday yopirilib keladi. Ayni shu pallada hayotda to‘g‘ri yo‘lni tanlay olmaganimiz fikrlari bizga azob bera boshlaydi, boshlig‘imiz tomdan tarasha tushganday aytgan iboradan pinhoniy fikrni o‘lib-tirilib qidiramiz yoki sochimiz to‘kilayotganidan iztirob chekamiz.
Biron-bir yumush bilan band bo‘lmaganimizda miyamiz bo‘shliq deb ataluvchi holatga intiladi. Har qanday fizik talaba tabiat bo‘shliqqa toqat qilolmasligini biladi. Bo‘shliqning eng oson tushunarli misoli – bu oddiy elektr chirog‘i. Uni sindiring, tamom, tabiat bu nazariy bo‘m-bo‘shliqni havo bilan to‘ldirishga majbur etadi.
Agar biron-bir faoliyat bilan band bo‘lmasa, tabiat xuddi o‘shandayin ongimizdagi bo‘shliqni to‘ldirishga intiladi. Nima bilan to‘ldiradi? Odatda, hissiyotlar bilan to‘ldiradi. Nima uchun? Chunki tashvish, qo‘rquv, nafrat va hasad singari hissiy holatlar yovvoyilikning ibtidoiy kuchlari va jo‘shqin quvvati bilan harakatga keladilar. Bu hissiyotlar shu qadar kuchliki, ular barcha dunyoviy hamda baxtiyor fikr va tuyg‘ularimizni shuurimizdan siqib chiqarib tashlashi mumkin.
Kolumbiya pedagogika kolleji professori Jeyms L.Mitchell bu fikrni juda yaxshi ifodalagan. U quyidagilarni aytgan: kundalik yumushlaringizdan xoli paytingizda tashvish sizni ayniqsa ko‘proq holdan toydirishi mumkin. Ixtiyoringiz qo‘ldan ketishi va boshingizga turli balolarni yog‘dirishi, arzimagan ehtiyotsizligingiz tufayli pashshadan fil yasashi mumkin. Bunday vaqtda miyangiz bor kuchi bilan ishlab turgan motorga o‘xshaydi. U aql bovar qilmas tezlikda chirillab aylanadi, podshipniklar eriy boshlaydi, motor ana-mana bo‘laklarga bo‘linib, har tomonga sochilib ketadigandek bo‘laveradi. Bu tashvishni yengish uchun siz o‘zingizni darhol qandaydir yaratuvchilik faoliyati bilan band qilishingiz kerak.
Ammo bu haqiqatni anglash va uni amalda qo‘llash uchun kollej professori bo‘lish shart emas. Urush vaqtida men chikagolik bir uy bekasini uchratganman va u menga tashvishni yengish uchun darhol o‘zini bironta yaratuvchanlik faoliyati bilan band etish zarurligini anglashga muvaffaq bo‘lganini so‘zlab bergandi. Yonida eri ham bo‘lib, ular poyezdning restoranli vagonida Nyu-Yorkdan Missuridagi mening fermamga ketishayotgan edi.
Ularning aytishicha, Perl-Xarborga hujum qilishganining ertasiga o‘g‘illari armiyaga jo‘natilgan. O‘g‘illarini o‘ylayverib, bechora xotin adoyi tamom bo‘libdi. Qayerda u? Tan-joni sog‘mikan? Yo jandamikan? Yarador bo‘ldimikan? O‘lib ketdimikan?
Tashvishingizni qanday yengdingiz, deb bergan savolimga u: boshim bilan yumushlarga ko‘milib ketdim, deb javob berdi. U eng avvalo cho‘ri yollashni bas qilibdi va uydagi yumushlarni o‘zi tindira boshlabdi. Ammo bu ham aytarli dardini yengillatmabdi.
Hamma balo shundaki, dedi u, men yumushlarimni deyarli beixtiyor bajarar edim, miyam hech narsa bilan band bo‘lmasdi. Shu bois ko‘rpa-to‘shaklarni yiqqanda va idish-tovoqlarni chayganda tashvish meni sira tark etmasdi. Shunda faqat jismoniy emas, aqliy jihatdan ham meni band qilib turadigan boshqa bir ish qilishim kerakligini angladim. Keyin katta universal do‘koniga sotuvchi bo‘lib ishga kirdim.
Shu yordam berdi. Men darhol xilma-xil ishlar gidobiga sho‘ng‘ib ketdim: oldiniga xaridorlar kelardi, narxini so‘rardi, buyum o‘lchamlari va ranglarini tanlardi. O‘z muammomni o‘ylashga bir soniya ham vaqt bo‘lmasdi. Tunlari esa oyog‘imdagi og‘riqni o‘ylardim, xolos. Kechlikni yerdimu tappa tashlab uxlardim. Tashvishlanish uchun na vaqtim bo‘lardi, na majolim.
Ayol o‘zi uchun kashfiyot yasadi va Jon Kaunger Poups o‘zining “Tashvishni unutish san’ati” kitobida yozgan quyidagi gaplar bilan nimani nazarda tutganini o‘z tajribasida tushunib yetdi: Inson zoti unga topshirilgan ish bilan band bo‘lganida uni xavfsizlikning allaqanday yoqimli tuyg‘usi, teran xotirjamlik va sirli baxtiyor tuyg‘u qamrab oladi.
Shunga qodirligimizning o‘zi bir baxt emasmi?
Odamzoddagi baxsizlik sirini bir jumlada umumlashtirib, bo‘sh vaqtingiz bo‘lishiga erishish va undan baxtiyormisiz yoki yo‘qligini o‘ylash uchun foydalaning deganida Jorj Bernard Shou mutlaqo haq edi. Shu bois tashvish haqida o‘ylamang. Yeng shimarib ishga kirishing. Siz o‘sha zahoti tomiringizda qon jo‘sha boshlaganini, miyangiz ishlay boshlaganini va hayotiy quvvatning qudrat oqimi sizni tashvish balosidan xalos qilganini his etasiz, ishga kirishing. Ishlang. Bu yer yuzidagi eng arzon va eng yaxshi dorilardan biridir.
Tashvishlanish odatidan qutulish uchun quyidagi qoidaga rioya qiling.

Qoida 1:
Ishga kirishing. Tashvishga botgan odam boshi bilan ishga sho‘ng‘ishi kerak, aks holda, tushkunlik uning sog‘lig‘ini yeb bitiradi.

VII b o b
Qo‘rqqanga qo‘shaloq ko‘rinadi

Bu hayratomuz voqeani bir umr esdan chiqarmasam kerak. Uni menga Nyu-Jersi shtati, Memplvud shahridan Robert Mur hikoya qilib bergandi.
1945 yil martida 276 fut chuqurlikda Hindi-Xitoy sohillari yaqinida hayot menga zo‘r saboq bergandi. Men “Baya SS 318” suvosti kemasining sakson sakkiz kishilik komandasida edim. Radarlar yapon kemalarining uncha katta bo‘lmagan qo‘riqchi guruhi biz tomon kelayotganini ko‘rsatib turardi. Tongda biz suv ostiga tushib ketdik va hujumga tayyorlana boshladik. Periskopda yapon esminetsi, tankeri va minonosetsini ko‘rdim. Esminetsdan otilgan uchta torpedo yonimizdan o‘tib ketdi. Bu torpedolarning mexanik qismidagi nosozlikdan shunday bo‘ldi. Hujumni sezmagan esminets o‘z yo‘lidan harakat qilib kelardi. Kemalar qatorining oxirida kelayotgan minonosetsga hamla qilishga shaylandik. Biroq u to‘satdan burildi-da, to‘g‘ri biz tomonga qarab yo‘l oldi. Bizni yapon samolyoti oltmish fut chuqurlikdan payqab qolgandi va bu axborot kemaga uzatilgandi. Dushmandan yashirinish uchun biz 150 fut chuqurlikka tushdik va chuqurlikdan otiluvchi bombalar bilan hujumga o‘tishga shaylana boshladik. Qo‘shimcha boltlar bilan lyuklarni mahkam berkitdik va to‘la sukunat saqlash uchun barcha parraklarni, sovutish tizimini va elektr tizimini o‘chirib qo‘ydik.
Uch daqiqadan so‘ng biz do‘zax otashgohiga tushib qoldik. Atrofimizda chuqurlikda otiluvchi olti bomba portladi va portlash kuchi bizni naq dengizning tubiga, 276 fut chuqurlikka itqitib yubordi. Bizni dahshat qamrab oldi. Suvosti kemasi uchun 1000 fut chuqurlikda hamlaga uchrash xatarli bo‘ladi, 500 futdan kamroq chuqurlikda esa har doim o‘limga duch kelinadi. Biz esa 250 futdan sal ko‘proq chuqurlikda hamlaga duch kelgandik, xavfsizlik nuqtai nazaridan biz bamisoli tizzamizda suvda turardik. Yapon minonosetsi bizga 15 soat mobaynida bomba yog‘lirib turdi. Suvosti kemasidan o‘n yetti fut radiusda bomba portlashi uning korpusida yoriq paydo bo‘lishini anglatardi. O‘nlab bombalar biz turgan joydan ellik fut narida portlardi. Biz ehtiyot choralarini ko‘rish va koykalarda tinchgina yotishga buyruq oldik. Mening qo‘rqqanim shunchalikki, zo‘rg‘a nafas olardim.
Ajalim yetdi, – tinimsiz takrorlardim men, – ajalim yetdi. Suvosti kemasidagi barcha parraklar va elektr tizimi o‘chirib qo‘yilganidan kema ichidagi harorat 100 darajadan oshib ketgandi, biroq men qo‘rquvdan shunday qaltirardimki, sviter va mo‘yna nimchamga o‘ranib oldim, baribir sovqotganimdan tishlarim takirlardi. Badanim muzday, yopishqoq terdan jiqqa ho‘l. Hujum o‘n besh soat davom etdi. Keyin birdaniga portlashlar to‘xtadi. Aftidan, yapon esminetsi zaxiradagi barcha chuqurlikdan otiluvchi bombalarni otib bo‘lgan va ketgandi. Mana shu o‘n besh soat menga o‘n besh yilday tuyulib ketgandi. Men onadan qayta tug‘ilganday bo‘ldim. Men qilgan barcha yomon ishlarim, meni tashvishga solgan barcha behuda qiliqlarimni esladim. Flotdagi xizmatgacha bankda klerk1 bo‘lib ishlardim. Meni bir narsa tashvishga solardi – ish kuni juda cho‘zilib ketardi, oladigan maoshim esa arzimagangina bo‘lardi, boz ustiga xizmatdagi olg‘a siljishim uchun yaxshi istiqbol ham yo‘q edi. Uyim yo‘qligi, yangi mashina sotib ololmasligim, xotinimga yangi kiyim olib berolmasligimni o‘ylab, ich-etimni yerdim. Oh, mudom hammadan xafa bo‘lib yuradigan tund boshliq cholni shunaqangi yomon ko‘rardimki. Kech xuftonda sillam qurigan holda uyga qaytib kelganimda xotinim bilan jiqillashlarimni esladim. Avtomobil halokatida orttirgan peshonamdagi xunuk chandiqni o‘ylab, xafa bo‘lib ketardim.
Bular bo‘lib o‘tgani qachonlar edi! Chor atrofingda chuqurlikda bombalar portlab, har lahzada narigi dunyoga ketishim mumkin bo‘lib turgan bir paytda bu muammolar shunchalik bachkana ko‘rinib ketardi. Agar quyosh va yulduzlarni ko‘rish tag‘in nasib etsa, boshqa hech qachon g‘am chekmayman, deb o‘zimga so‘z berdim. Hech qachon! Hech qachon! Sirakuza universitetida o‘qigan to‘rt yildan ko‘ra mana bu o‘n besh soat ichida yashash san’ati haqida ko‘proq narsa bilib oldim.
O‘zi tez-tez shunday bo‘lib turadi: jiddiy hayot sinovlarini mardonavorlarcha qarshi olamiz-da, umuman bir chaqaga arzimaydigan turmush ikir-chikirlariga bardosh berolmaymiz.
Bizga tashvish keltiruvchi ko‘plab mayda-chuyda narsalar xususida ham shunday deyish mumkin. Biz ularni yoqtirmaymiz va ularga haddan tashqari ko‘p ahamiyat berib yuborganimizdan g‘ashimiz keladi.
Dizrayeli: “Mayda ishlar bilan shug‘ullanish uchun umrimiz g‘oyat qisqalik qiladi”, degandi. Bu so‘zlar, – deb yozgandi Andre Morua “Shu haftada” jurnalida, – juda ko‘p sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tishimga yordam bergandi. Aslida biz yomon ko‘rishimiz va unutib yuborishimiz lozim bo‘lgan mayda-chuyda narsalardan jig‘ibiyron bo‘lishga o‘zimiz yo‘l qo‘yishimizni angladim. Yorug‘ dunyoda yashashimiz uchun bir necha o‘n yillikkina ato etilgan, biz esa yillar o‘tib, o‘zimiz ham, boshqalar ham unutib yuboradigan narsalar ustida tashvishlanib va xafa bo‘lib, qimmatli soatlarimizni boy beramiz. Yo‘q, bunga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Keling, hayotimizni munosib ishlar va orzularga, buyuk g‘oyalarni ijro etishga, pok tuyg‘ular va ko‘lamdor rejalarga bag‘ishlaylik. Zero, umrimizni g‘oyat qisqa, mayda ishlarga sarflab, zoye ketkazmaylik.
Hatto Redyard Kiplingdek iste’dodli shaxs ham “umrimiz g‘oyat qisqaligini, uni mayda-chuydalarga isrof qilmaslik”ni goho unutib qo‘yar edi. Buning natijasida u o‘z qaynisi bilan sudlashgandi, bu sud jarayoni Vermont tarixidagi eng mashhur sudlardan bo‘lib qoldi. U jamoatchilikda shunday kuchli taassurot qoldirdiki, bu voqea munosabati bilan hatto Redyard Kiplingning “Vermontdagi sud jarayoni” degan kitobi ham chiqdi.
Ishning mohiyat-mazmuni esa mana bunday edi. Kipling vermontlik Karolina Belester degan qizga uylandi, Bratlboroda shinam uy qurdi va qolgan umrini shu yerda o‘tkazishga ahd qildi. Uning qaynisi Bitti Balester Kiplingning eng yaxshi do‘stiga aylandi.
Keyin mana bunday voqea yuz berdi. Kipling Balesterdan yer sotib oldi, ammo shu shart bilanki, Balester har yili yerdagi pichanni o‘rib, yig‘ib olishi mumkin. Biroq bir kuni Balester qarasaki, Kipling pichan bosishga mo‘ljallangan joyni ag‘darib, gulzor qilishga kirishib ketibdi. G‘azabdan qaynisining chaparasta jahli chiqib ketdi. Kipling ham undan past kelgani yo‘q. Vermontning yam-yashil tog‘lari uzra bulut quyuqlasha bordi. Bir necha kundan keyin mana bunday bo‘ldi.
Kipling odatdagidek velosipedda ketayotgandi. Shu payt qo‘qqisdan ot qo‘shilgan usti yopiq arava uning yo‘lini kesib o‘tdi. O‘rindiqda Balester o‘tirardi. Kipling o‘zini tutolmay, yiqilib tushdi. Mana shu odam: “Serg‘ulu xaloyiq orasida o‘zingni tut, ko‘ngillariga g‘ulu solganing bu xaloyiq seni la’natlagay”, deb yozgan shu odam o‘zini yo‘qotdi-da, Balesterni hibs etishlarini so‘radi. Shov-shuvga sabab bo‘lgan sud jarayoni boshlandi-ku. Shaharni yirik gazetalarning muxbirlari bosib ketdi. Xabar butun dunyoga tarqaldi. Mana shu sud Kipling va xotinini butunlay Amerikaga ketishga majbur qildi. Bular bari arzimagan narsa – bir bog‘ pichan tufayli sodir bo‘ldi.
Bundan yigirma to‘rt asr muqaddam Periks bizlarni ogohlantirgandi: Ahli dunyo, to‘xtang, endi mayda-chuydalar bilan shug‘ullanishni bas qiling. Aftidan, biz aynan shu narsa bilan shug‘ullanayapmiz, chog‘i.
Bir necha yil muqaddam Vashington shtatining katta yo‘l noziri Charlz Seyfred va yana bir qancha do‘stlar bilan birgalikda biz Teton milliy bog‘ida sayr qilar edik. Biz Jon D.Rokfellerning bog‘ hududida joylashgan mulkiga borishni mo‘ljallab qo‘ygandik. Biroq avtomobil u yo‘l qolib, adashib boshqasidan yurib ketdi, natijada biz o‘sha joyga boshqalardan yarim soat keyin yetib bordik.
Darvoza kaliti mister Seyfredda edi. Ammo u bizni jaziramadan kuygan va chivinga talangan holda o‘rmonda kutardi. Chivinlar shunaqangi ko‘p ediki, ularning chaqishiga anov-manov odam chidayolmasdi. Biz yetib kelgach, Seyfredning og‘zidan bezori chivinlar sha’niga la’natlarni eshitdik dersiz? Qayoqda, bizni kutib, u tog‘terak shoxidan hushtak yasabdi-da, hushtak chalib o‘tiraveribdi.
Hayotimizda to‘lib-toshib yotgan ikir-chikirlardan qanday baland kelish kerakligini bilgan shu hushtak egasidan esdalik sifatida men uni asrab kelaman.
Sizni yengmasidan oldin tashvishni yengishingiz uchun quyidagi qoidaga rioya qiling.

Qoida 2:
Yomon ko‘rishimiz va unutib yuborishimiz lozim bo‘lgan mayda-chuydalardan jahlingiz chiqishiga yo‘l qo‘ymang. Esingizda bo‘lsin, mayda-chuydalar bilan mashg‘ul bo‘lishga umrimiz g‘oyat qisqalik qiladi.

VIII b o b
Tashvishlar kuchini qirquvchi qonun

Men Missuri shtatidagi fermada o‘sganman. Bir kuni olchani danagidan tozalashda onamga yordam berayotgan edim, to‘satdan ko‘zlarimda yosh tirqiradi. Onam so‘radi: “Ey, Xudoyim, Deyl, nima bo‘ldi?” javobiga g‘udranib dedim: “Meni tiriklay ko‘mishlaridan qo‘rqayapman”.
O‘sha kunlari tashvish naq jonimni sug‘urib olayotgandi. Momaqaldiroq vaqtida yashin urishidan qo‘rqardim. Boshimizga og‘ir kunlar tushganda yeyishga hech narsa bo‘lmasligidan qo‘rqardim. O‘lganimdan keyin do‘zaxga tushishdan qo‘rqardim. Akam Sem Kayt o‘zi po‘pisa qilganidek, quloqlarimni kesib tashlashidan o‘lguday qo‘rqardim.
Qizlarga ozgina e’tibor berib qaraganim uchun ularning ustimdan boplab kulishlaridan qo‘rqardim. Bironta ham qiz bola menga xotin bo‘lishga rozi bo‘lmasligidan, to‘ydan keyin xotinimga nima deyishimni bilmasligimdan qo‘rqardim. Bironta kichikroq qishloq cherkovida nikohdan o‘tgach, shokilalar bilan bezatilgan aravaga o‘tiramiz-da, xotinim bilan fermaga yo‘l olamiz, deb tasavvur qilardim. Shunda yo‘lda nima deyman? Nima deyman, xo‘sh, nima deyman? Yer haydar ekanman, bir necha soat davomida ana shunday savollar bilan boshimni qotirganim-qotirgan edi.
Biroq yillar o‘tib bildimki, meni qiynagan tashvishlarning to‘qson foizi hech qachon amalga oshmas ekan.
Maslan, boya aytganimday, yashindan o‘lgudek qo‘rqardim. Ammo endi bilamanki, qaysi bir yilda meni yashin urishi Xavfsizlik bo‘yicha milliy kengash hisob-kitoblariga ko‘ra, uch yuz ellik mingdan bittasini tashkil etar ekan.
Meni tiriklayin ko‘mishlaridan xavfsirashim esa undan ham bema’niroq bo‘lib chiqdi. Hatto o‘sha olis zamonlarda, o‘lganlarni hali mo‘miyolab dafn etish rasm bo‘lmagan vaqtlarda ham o‘n milliondan bir odamni tiriklayin ko‘mishgan ekan. Ammo shundan qo‘rqib yig‘lagan paytlarim bo‘lgan. Har sakkiztadan bir odam saratondan o‘ladi. Agar tashvish qiladigan bo‘lsam, meni yashin urib ketishi yoki tiriklayin ko‘mishlari emas, balki men saratondan o‘lib ketishim kerak edi.
Albatta, shuni nazarda tutish kerakki, bu yerda gap mening bolaligim yoki o‘smirligimda paydo bo‘lgan tashvish haqida ketmoqda. Ammo katta yoshdagi odamlarda paydo bo‘ladigan tashvishlarning ko‘pchiligi u qadar bema’ni emas. Balki katta sonlar qonunini belgilab qo‘yish imkoniyatiga ega bo‘lmoq va tashvish hamda xavotirlarimiz uchun aniq asoslarga xotirjam inonmoq uchun ancha muddat xotirjam yashay olsakkina tashvishlarimizning o‘ntadan to‘qqiztasini bartaraf etgan bo‘lardik, balki.
Londonda joylashgan eng mashhur “Lloyd” sug‘urta kompaniyasi ko‘pgina odamlarning har zamonda sodir bo‘ladigan narsalardan tashvishlanishga moyilliklaridan foydalanib, necha-necha millionlab dollar ishlab olgandi. Sirasini aytganda, “Lloyd” o‘z mijozlari bilan o‘ziga xos bitim tuzdi: ehtimolligidan tashvishlanayotgan halokat sodir bo‘ladimi? Ammo ular buni bitim emas, balki sug‘urta deb aytadilar. Haqiqatda esa bu katta sonlar qonuniga asos solgan chinakam bitim-ku. Bu kompaniya ikki yuz yildan beri gurkirab kelmoqda va bordi-yu, bashariyat tabiati o‘zgarmasa, u yana ellik asrlik istiqbol bilan ta’minlangan deyavering, bu vaqt davomida u katta sonlar qonuni bo‘yicha odamlar odatda o‘ylagandek, hech ham tez-tez sodir bo‘lavermaydigan halokat chog‘ida ilgarigidek poyabzal, kemalar yoki surgun sug‘urtasi bilan shug‘ullanib kelaveradi.
Agar katta sonlar qonunini batafsilroq qarab chiqadigan bo‘lsak, kashfiyotimzdan o‘zimiz yoqa ushlaymiz. Masalan, kelajakdagi besh yilda, xuddi Gettsburgda bo‘lganidek, qattiq va qonli jangda ishtirok etadigan bo‘lsam, bu meni dahshatga solishini bilar edim. O‘lish ehtimoliga deb barcha sug‘urta qog‘ozlarini tartibga solgan bo‘lardim. Vasiyat yozgan va ishlarimni tartibga keltirgan bo‘lardim. Shunday degan bo‘lardim: bu jangda o‘lib ketishim hech gap emas, shuning uchun qolgan vaqtimni juda yaxshi o‘tkazishim kerak. Biroq katta sonlar qonuni bo‘yicha tinchlik vaqtida odam umri ellikdan ellik besh yoshgacha, xuddi Gettsburgdagi jangda ishtirok etgandagi kabi, har lahzada o‘lim xavf solib turadi. Bu bilan aytmoqchimanki, tinchlik vaqtida har ming odamga ellikdan ellik besh yoshgacha shu jangdagi 163000 ishtirokchidan har mingtasiga to‘g‘ri kelganchalik o‘lim to‘g‘ri keladi.
Bir kun men mister Gerbert X.Selinjer va xotini missis Selinjer bilan tanishib qoldim. Ular San-Frantsiskodan kelishgan ekan. Menga missis Selinjer hech qachon hech narsadan tashvish chekmaydigandek bo‘lib tuyuldi. U o‘zini xotirjam va vazmin tutardi.
– Hech g‘am-tashvish chekkanmisiz? – so‘radim men undan.
– Ham-tashvish deysizmi? – jilmaydi xonim. – Binoyi umrim tashvishu g‘amlardan chiqmay kelaman-ku. Tashvish bilan kurashishni o‘rgangunimga qadar o‘n bir yilni men o‘z qo‘lim bilan yaratgan do‘zaxda o‘tkazdim. Men o‘zimga yetgancha jonsarak va qiziqqon edim. Dunyo ko‘zimga tordek ko‘rinib ketardi. Har haftada o‘zim yashaydigan San-Mateodan San-Frantsiskoga xarid qilgani borar edim. Ammo hattoki do‘konda ham yo‘q joydan tashvish tug‘dirib olardim. Ishqilib, dazmolni sug‘urib qo‘ygan bo‘lay-da, ishqilib xizmatkor bir yoqqa chiqib ketib, bolalar qarovsiz qolmasin-da, velosipedni minib, ko‘chaga chiqib ketishmasin-da, mashina urib yuborib, o‘lib-netib qolmagan bo‘lsin-da, deb o‘ylayverardim. Xaridimning yarmini qilar-qilmas tashvishimning zo‘ridan naq qora terga tushardim. Tinch-omonlikni ko‘zim bilan ko‘ray deb avtobusga chiqardim-da, uyga jo‘navorar edim. Birinchi erim bilan nega ajrashganimga ajablanmasa ham bo‘ladi.
Ikkinchi erim huquqshunos. U vazmin, yetti o‘lchab bir kesadigan odam, dunyoni sel bossa to‘pig‘iga chiqmaydi. Men bir narsadan tashvishlanib, bezovtalana boshlasam, u menga deydi: tinchlan, azizam, kel, buni o‘ylab ko‘raylik. Xo‘sh, qani, sen o‘zi nimadan buncha tashvish chekayapsan? Kel, katta sonlar qonunini ishlataylik-da, vahimang qanchalik to‘g‘riligini bilib olaylik.
Masalan, bir narsa esimda, bir kuni mashinada Nyu-Meksiko shtati, Al-Bukeke shahridan Karlsbad mag‘oralari tomon ketib borardik. Tuproq yo‘lda edik, birdan kuchli bo‘ron ko‘tarildi. Mashina yurolmay qoldi, ivigan yo‘lda g‘ildirak chirillab aylanar va sirpanar edi, xolos. Rulni sira boshqarib bo‘lmasdi. Bo‘ron bizni yo‘l chetiga uchirib yuborishiga amin bo‘ldim. Lekin erim faqat bitta gapni gapirardi. Men juda sekin yuraman, hech bir yomon narsa bo‘lishi mumkin emas. Hatto bo‘ron mashinani uchirib yuborgan taqdirda ham, katta sonlar qonuniga ko‘ra biz jabrlanmaymiz. Undagi xotirjamlik va ishonch menga o‘tardi.
Bir kuni yozda Kanada tog‘lariga safarga chiqdik. Tunda dengiz sathidan yetti ming fut balandlikda chodir tikdik. Shu payt bo‘ron qo‘zg‘olib qolsa bo‘ladimi? Shamol chodirimizni tilka-tilka qilib tashlagudek kuchli esardi. Arqonlar bilan yerga qoqilgan xodalarga mahkamlangan bo‘lishiga qaramay, birdan chodir shamolga dosh berolmay, chayqala boshladi. Dahshat ichida chodirning uchib ketishini kutardim. Ammo erim yakkash derdi: tashvishlanma, jonim, yonimizda “Bryuster” yetakchilari bor, ular o‘zlarining ishlarini yaxshi bilishadi. Ular oltmish yildan buyon bu tog‘larda chodir tikib kelayaptilar. Shuncha yildan buyon bitta ham chodirni bo‘ron qo‘zg‘atolmagan. Buning ustiga, katta sonlar qonuniga binoan, bu tunda chodirni bo‘ron uchirolmaydi. Uchirganda ham biz boshqasiga o‘tib olamiz. Shuning uchun tinchlan, o‘zingni bos…
Bir necha yil muqaddam Kaliforniyaning biz yashaydigan qismida poliomiyelit (asab falaji) tarqadi. Ilgari bo‘lganda, albatta, vahimaga tushgan bo‘lardim. Ammo erim meni o‘zimni bosishimni aytdi. Biz barcha ehtiyot choralarini ko‘rdik: bolalarni odam to‘p bo‘lib turgan joylarga yaqin yo‘latmadik, na maktabga, na kinoga yuborardik. Sog‘liqni saqlash mahalliy departamentidan bildikki, hatto Kaliforniyada qachonlardir sodir bo‘lgan dahshatli o‘latda hammasi bo‘lib 1835 nafar bola kasalga chalingan, odatda og‘riganlar soni 200–300 atrofida bo‘lar edi. Bu raqamlar qanchalik dahshatli bo‘lmasin, katta sonlar qonuniga binoan bolalarimizning kasallikka chalinish ehtimoli juda oz edi.
“Katta sonlar qonuniga ko‘ra, bunday bo‘lmaydi”. Tashvishlarimning 90 foizidan xalos bo‘lishim va hayotimning so‘nggi yigirma yilini barcha dadil orzularim ushalgan mana shunday tinch va osuda o‘tkazishga yordam bergan sehrli ibora shu bo‘ladi.
Tashvishlanish odatidan xalos bo‘lish uchun quyidagi qoidaga rioya qiling:

Qoida 3:
Keling, ishning mohiyatini ko‘rib chiqaylik va o‘zimizdan so‘raylik: menda notinchlik keltirib chiqaruvchi voqea haqiqatan ham sodir bo‘lishi ehtimoli qanday?

IX b o b
Taqdirga tan bering

Bolaligimda Missurining shimoli-g‘arbidagi eski tashlandiq yog‘och uyning chordog‘ida bolalar bilan o‘ynayotgan edim. Chordoqdan tushayotib, bir lahza oyog‘imni deraza rahiga qo‘ydim va pastga sakradim. Chap qo‘limning ko‘rsatkich barmog‘ida uzugim bo‘lardi. Sakrayotgan vaqtimda u mix qalpoqchasiga ilinib qoldi va barmog‘im uzilib tushdi.
Og‘riqdan qichqirib yubordim. Azbaroyi dahshatga tushganimdan o‘lishimga chippa-chin ishongan edim. Biroq yaram bitib ketganidan keyin bu borada boshqa biron marta ozor chekmadim. Bunda qanday ma’no bor edi? Men haqiqatni tan olgan edim. Endi chap qo‘limda atigi to‘rtta barmog‘im borligiga oylab e’tibor bermayman.
Bir necha yil muqaddam Nyu-York markazidagi ofis binolaridan birida yukchi liftda nozim bo‘lib ishlaydigan bir odam bilan tanishib qoldim. Uning chap qo‘lining panjasi yo‘qligini ko‘rdim, bu uni tashvishga soladimi, deb so‘radim.
“He, yo‘q, – dedi u, – men buni deyarli o‘ylamayman. Uylanmaganman va ninaga ip o‘tkazayotganimdagina panjam yo‘qligi esimga tushadi”.
Bordi-yu, biz nochor ahvolga tushib qolsak, hayratomuz tezlik bilan qariyb har qanday vaziyatga ko‘namiz. Biz unga moslashamiz va uni esdan chiqaramiz.
Men ko‘pincha bir bitikni o‘ylayman, uni Gollandiyaning Amsterdam shahridagi XV asr Jomesi xarobalaridan o‘qigan edim: “Bu shunday. Boshqacha bo‘lishi mumkin emas”.
Siz ham, men ham o‘z hayotimizda necha martalab o‘zgartirib bo‘lmaydigan noqulay vaziyatlarga tushib qolamiz. Ular boshqacha bo‘lishi mumkin emas. Biz tanlash imkoniga egamiz: yo haqiqatni qabul qilishimiz va yangi vaziyatga moslashishimiz yoki isyon ko‘tarib, o‘z hayotimizni barbod etishimiz mumkin va ehtimol, bu asablarimiz bardosh berolmasligi bilan tugaydi, vassalom.
Mana sizga Uilyam Jeymsning dono maslahati: bor narsani hozirjavoblik bilan qabul qiling, degan edi u. Ro‘y berganni qabul qilish har qanday musibat oqibatlarini bartaraf etish tomon qo‘yilgan birinchi qadam hisoblanadi.
Origon shtati, Portland shahridan Elizabet Kaniley o‘zining qayg‘uli tajribasida bu fikrning to‘g‘riligiga ishonch hosil qildi. Men undan yaqindagina ushbu maktubni oldim.
Amerika Shimoliy Afrikadagi qurolli kuchlarimiz g‘alabasini bayram qilgan kunda, – deb yozadi xonim, – menga maxsus xabarnoma keldi. Unda dunyodagi hamma narsadan ortiq sevuvchi jiyanimning harbiy harakatlar vaqtida bedarak ketgani aytilgandi. Ko‘p o‘tmay yana bir xabarnoma keldi. Unda jiyanimning halok bo‘lgani aytilgandi.
Men qayg‘udan tamom bo‘ldim. Shu vaqtgacha hayotim juda yaxshi ketayapti deb hisoblab kelar edim. O‘zim sevgan ishda ishlardim. Jiyanimni katta qilishda yordam berardim. U yoshlikka xos bo‘lgan barcha fazilatni o‘zida mujassam etgandi.
Sa’y-harakatlarim zoye ketmaydi, qancha qilgan bo‘lsam, ikki baravar bo‘lib o‘zimga qaytadi, deb umid qilardim. To‘satdan, mana bu telegramma. Men yashayotgan dunyo ostin-ustun bo‘ldi. Men ishimni tashladim. Do‘stlarim bilan uchrashmay qo‘ydim. Badgumon bo‘lib qoldim. Nima uchun kelib-kelib mening jiyanim boshiga bunday qismat tushadi? Nima uchun qarshisida butun boshli hayot lang ochilgan shunday yaxshi bola nobud bo‘lishi kerak? Men bu bilan murosa qila olmasdim. G‘am-anduhim shu qadar ulkan ediki, ish-pishni yig‘ishtirib qo‘yib, ko‘z yoshlarimu alamli xayollarga ko‘milib yotishga qaror qildik.
Men stolimni tartibga solib, endi ketishga hozirlanayotgan ham edimki, birdan ko‘zim unut bo‘lgan bir maktubga tushdi. Bu xatni endilikda halok bo‘lib ketgan jiyanim yozgan edi. U bu xatni menga bir necha yil muqaddam onam vafotidan keyin yozgandi. “Albatta, bu barchamiz uchun og‘ir yo‘qotish bo‘ldi, – deb yozgandi u. – Ayniqsa, siz uchun. Ammo bilaman, siz ruhingizni tushirmaysiz”. Men bu xatni qayta-qayta o‘qidim. Nazarimda, u yonginamda o‘tirganday. Nazarimda, u menga nima uchun o‘rgatgan narsalaringizni o‘zingiz qilmaysiz? Nima bo‘lganda ham bardosh bering va ruhingizni tushirmang. G‘am-qayg‘ungizni tabassum bilan yashiring-da, olg‘a boring, deganday tuyuldi.
So‘ng men ishga qaytishga qaror qildim. Isyon ko‘tarish va g‘am-anduh chekishni to‘xtatdim. O‘z-o‘zimga dedim: “Bo‘lar ish bo‘ldi. Men buni o‘zgartira olmayman. Ammo jiyanim istagandek bo‘la olaman va olg‘a yura olaman. O‘zimning bor bilimim va g‘ayratimni ishga qaratdim. Men askarlarga, boshqa odamlarning bolalariga xatlar yozar edim. Kechqurun kurslarga qatnardim.
Yangi mashg‘ulotlar va yangi do‘stlar topdim. Menda shunday o‘zgarish sodir bo‘lganiga o‘zim ham ishonardim. Men o‘tmishdan afsuslanmay qo‘ydim va o‘shandan buyon begidir yashab kelayapman. Xuddi jiyanim iltimos qilganidek, mening har bir kunim shodlikka to‘la. Hayot bilan murosaga kelib oldim. Taqdirimga tan berdim. Endi men har doimgidek yanada mazmunliroq, yanada to‘kisroq hayot kechirayapman”.
Origon shtati, Portland shahridan Elizabet Kannley bizlar ertami, kechmi o‘rganishimiz kerak bo‘lgan narsaga o‘rgandi: muqarrarni qabul qilish va u bilan hisoblashish. “Bu shunday. Boshqacha bo‘lishi mumkin emas”. Bunga o‘rganishning o‘zi bo‘lmaydi. Hatto qirollar ham haqiqatni o‘zlariga muttasil eslatib turishlari kerak. Bukingem saroyidagi marhum Georg V kutubxonasining devoridagi ramkada shunday so‘zlar osib qo‘yilgan: “Menga imkoni bo‘lmagan narsani orzu qilmaslikni va sodir bo‘lgan narsadan kuyib-yonmaslikni o‘rgat”. Xuddi o‘sha fikrni Shopengauer quyidagi so‘zlar bilan ifodalagan. “Hayot bo‘ylab qilingan safar uchun musofirning bisotida itoatkorlikning kattagina zaxirasi bo‘lmog‘i birinchi darajali ahamiyat kasb etadi”.
To‘g‘ri, bizning baxtimiz yoki baxtsizligimiz faqat muayyan vaziyatlargagina bog‘liq emas. Tuyg‘ularimiz aynan ularga qanday mo‘ljal qilgan bo‘lsak, o‘shani aniqlaydi. Iso aytgan ediki, “Arshi a’lo qalbimizdadir”. Binobarin, Xudo ham qalbimizda joylashgan. Bordi-yu, biz mana shunday zaruriyatga ato etilgan ekanmiz, barchamiz halokatu fojialarni boshdan kechirishimiz ham mumkin, ular ustidan g‘alaba qilishimiz ham mumkin, shu birinchi imkoniyatlarimizdan ustunlik qila oladiganday bo‘lib ko‘rinishi mumkin, ammo bizda shunday hayratomuz botiniy kuchlar yashirinki, agar biz ulardan foydalansak, hammasiga barham berishimizda qo‘l keladi. Biz o‘zimiz o‘ylagandan ko‘ra ham kuchlimiz. Marhum But Tarington yaxshi ko‘rgan bir gap bor edi: “Dunyoda faqat bir narsa – ko‘rlikdan boshqa hamma narsaga chiday olaman. Ko‘rlikka aslo toqatim yo‘q”.
Tarington yoshi oltmishdan oshganda bir kuni yerdagi gilamga qarab turib, gilam o‘rnida chaplashib ketgan bir dog‘ni ko‘radi. U gilam gullarini ajratolmadi. U shifokorga bordi va fojiadan xabardor bo‘ldi. U ko‘r bo‘lmoqda ekan. Ko‘p o‘tmay ikkinchi ko‘ziga navbat kelarkan. U hammadan ko‘ra ko‘proq qo‘rqib yurgan narsa sodir bo‘lgandi.
Xo‘sh, bu barcha ehtimol tuyulgan musibatlar ichida eng yomoniga Tarkington qanday munosabat bildirdi? “Ana, xolos. Bu tamom degani”, deb taqdirga tan berib qo‘ya qoldimi? Yo‘q. Quvnoq kayfiyati saqlanib qolganiga uning o‘zi ham hayron qolgan bo‘lsa, ne ajab. U hatto askiya qilar edi. Ko‘z oldidagi dog‘lar uning g‘ashiga tegardi. Dog‘lar nigohi oldida suzib yurar va ko‘zlarini qoplab olardi. Biroq hammasidan yirigi paydo bo‘lganda u derdi: – “Salom! Yana bobomiz marhamat qilibdilar-da. Qiziq. Bunday ajoyib tongda u qayoqqa yo‘l oldiykin?!”
Qayta ko‘rishga umid qilib, Tarkington bir yilda o‘n ikki martadan ortiq operatsiyani boshidan o‘tkazishiga to‘g‘ri keldi, tag‘in og‘riqni o‘ldirish yo‘li bilan. U bundan nolirmidi? Shunday bo‘lishi kerakligini u bilardi. Bundan qochib bo‘lmaslikni u bilardi, shu bois azobni kamaytirishning yagona yo‘li – uni mardona turib qarshi olish edi. U yolg‘iz bo‘lmada yotishdan voz kechdi va boshqa bemorlar bilan munosabatda bo‘lishi mumkin bo‘lgan umumiy bo‘lmaga o‘tkazishlarini iltimos qildi. U bemorlar ruhini ko‘tarishga harakat qilardi. U birin-ketin yangi-yangi operatsiyalarni o‘tkazishi kerak bo‘lgan, hushi hali tamoman o‘zida bo‘lgan vaqtda uning juda omadi kelgani haqida o‘ziga eslatib qo‘yishga harakat qilardi. “Gap yo‘q, – derdi u, – Gap yo‘q, hozir fan hatto inson ko‘zidek nozik a’zoni ham operatsiya qilishga qodir”. Boshqa odam bo‘lganda o‘n ikki marta operatsiyani boshdan o‘tkazgandan va ko‘rlik bilan to‘qnashgandan keyin qattiq asabiy holatga tushgan bo‘lar edi. Tarkington esa bunday derdi: “O‘zimning bu tajribamni boshqa baxtliroq tajribaga alishmagan bo‘lar edim”. Tajriba uni hayotni qabul qilishga o‘rgatgan edi. Tajriba uni yana shu narsaga o‘rgatgan ediki, hayot unga in’om etishi mumkin bo‘lgandan boshqa hech bir narsa uning irodasidan ortiq emas. Tajriba yana shu narsani o‘rgatgan ediki, Milton so‘zlari bilan aytganda, “Ko‘r bo‘lib qolgan odam baxtsiz emas, ko‘rlikka chiday olmagan odam baxtsizdir”.
Sara Bernerni kim tanimaydi – uni ilohiy ayol deyishardi, bundan tashqari, u boriga baraka deya taqdirga tan berguvchilar uchun yorqin misol hamdir. Yarim asr to‘rttala qit’a teatr sahnalarining qirolichasi bo‘lib keldi. U dunyodagi eng e’zozli aktrisalardan biri edi. U yetmish bir yoshga kirganida bor-yo‘g‘idan ajraldi – xonavayron bo‘ldi, uning shifokori, parijlik professor Patstsi esa uning oyog‘ini kesishga to‘g‘ri keladi degan xabarni e’lon qildi. Atlantika orqali sayohat qilayotganida bo‘ron payti yiqilib tushgan va oyog‘ini qattiq lat yedirib olgandi. Lat flebitga aylandi. Oyog‘i shishib ketdi. Og‘riq kuchaygandan-kuchayib borardi va doktor unga oyog‘ini kesish zarurligini aytdi. Shifokor qiziqqon ilohiy Saraga bunday operatsiya zarurligi haqida gapirganida o‘zi qandaydir dahshatga tushgandi. Bu xabarni eshitib, artist xonim qattiq talvasaga tushsa kerak, deb o‘ylagandi. Biroq Sara xotirjam tusda dedi: “Agar shunday qilish kerak bo‘lsa, mayli, shunday qilishsin”.
Uni operatsiyaga olib kirib ketishayotganda uning o‘g‘li yig‘lardi. Onasi esa unga quvnoq qo‘l silkitib tetik ovozda dedi: “Ketmay tur, men darrov chiqaman”.
Aktrisani operatsiya xonasiga olib kelishar ekan, u sahnadagi qaysidir bir rolini takrorlab borardi. Kimdir undan: “O‘zingizga dalda berish uchun ataylab shunday qilayapsizmi?” – deganida, u: “Men doktorlar va hamshiralarga dalda berish uchun shunday qilayapman”, degan.
Operatsiyadan keyin tuzalgach, Sara butun jahon bo‘ylab kezib chiqdi va yana yetti yil tomoshabinlar olqishiga sazovor bo‘ldi.
Nima uchun avtomobil shinalari yo‘lda ketayotib, barcha zo‘riqishlarga bardosh beradi? Avval-boshda pokrishka ishlab chiqaruvchilar harakat paytida yuzaga keluvchi kuchlarga chidamli pokrishkalar ishlab chiqarganlar. Ammo bunday shinalar uzoq chidamagan va yirtilib ketgan. Keyin ular zarbalarni yutuvchi pokrishkalar ishlab chiqara boshlaganlar.
Agar zarbalarga, hayot yo‘limizga to‘shalgan toshlarga urilishlarni yutishga o‘rgansak, biz ko‘proq chidaymiz va hayotdagi harakatimiz yanada tinchroq kechadi.
Biz ko‘plab ichki ziddiyatlarga to‘qnash kelamiz. Biz hayajonlanamiz, asabiy holatdan zo‘riqamiz. Bordi-yu, qaysarlik qilsak, hayotimizning achchiq-chuchuklariga tan berishdan bo‘yin tovlasak, avvaliga o‘zimiz yaratgan sarob dunyosiga kirib yashirinamiz-da, keyin aqldan ozamiz.
Urush vaqtida millionlab o‘takalari yorilgan askarlar yo taqdirga tan berishlari, yo zo‘riqishga tan berolmay sinishlari kerak bo‘lgan. Misol tariqasida Uilyam X.Kassemus boshidan kechirgan voqeani olaylik. Nyu-Yorkdagi mashg‘ulotlarimiz vaqtida mukofot olgan uning mana bu hikoyasiga quloq bering.
“Sohil muhofazasida xizmat qila boshlaganimdan ko‘p o‘tmay, meni Atlantika okeani qirg‘og‘idagi eng olovli joyga yuborishdi. Meni portlovchi moddalar noziri etib tayinlashdi. Buning nima ekanini tasavvur qila olasizmi? Meni-ya? Krekerfurushdan portlovchi moddalar noziri bo‘lsam-a!
Ming-ming tonnalab trotil bilan ishlashni o‘ylagandayoq qonim muzlab ketardi. O‘qish kursi ikki kun vaqtni oldi. Bilganlarimning o‘zidanoq dahshatga tushar edim. Birinchi topshiriqni hech qachon yodimdan chiqarmayman.
Nyu-Jersi shtati, Beyonna shahridagi Keyven-Poynt bandargohida tumanli, sovuq va qorong‘i kunda kemadagi besh raqamli tryumga mas’ul edim. Besh nafar yukchi bilan birga men Tyurmga tushishim kerak edi. Bu yukchilar mushakdor yigitlar edi, ammo ular portlovchi moddalar haqida hech narsa bilmasdi. Ular og‘ir va juda og‘ir bombalarni yuklar edilar, har bir bomba ichida bir tonnadan torotil bor. Mana bu shaloq ro‘daponi qipiqday uchirib yuborish uchun shuning o‘zi bemalol kifoya qilardi. Bombalar ikkita arqonda tushirilardi. Men o‘zimcha tinimsiz takrorlardim: arqonlardan biri uzilib ketsa, tamom! Ey, Xudo! Qo‘rquvdan adoyi tamom bo‘lgandim. Xuddi terak bargidek titrardim. Og‘zim qurib ketgan. Tizzalarim bukilib-bukilib ketardi. Yuragim qinidan chiqqudek bo‘lardi. Ammo qochib keta olmasdim, bu qochoqlik men va ota-onam uchun sharmandalikni anglatardi. Meni otib tashlashlari mumkin edi. Qochib keta olmasdim. Men qolishga majbur edim. Yukchilar ajal yuki bilan juda e’tiborsiz muomala qilayotganlarini ko‘rib turardim. Har daqiqada kema havoga uchib ketishi mumkin edi. Men bir soatmi yoki undan ko‘proqmi, ana shunday dahshatli holat ichida bo‘ldim, keyin esa hushimni joyiga qo‘yib, mulohaza yurita boshladim. O‘zimga-o‘zim dedim: menga qara, portlab ketsa, xo‘sh, nima bo‘ladi? Sen hech narsani sezmaysan. Bu eng oson o‘lim. Esingni yig‘. Abadiy yashab qololmaysan. Sen yo shuni bajarishing kerak, yo seni otib tashlaydilar. Undan ko‘ra durustroq narsalarni o‘ylasang-chi.
Shu tariqa men soatlab o‘zim bilan o‘zim gaplashdim va oxiri yengil nafas oldim. Nihoyat, shunday palla yetib keldiki, o‘zimni taqdirga tan berishga majbur qilib, tashvish va qo‘rquvlarimni bartaraf etdim. Men bu saboqni hech qachon unutmayman. Hozir ham har gal vaziyat tufayli menda o‘zgarib bo‘lmas tashvishlanish paydo bo‘lsa, yelka uchirib qo‘yaman-da, o‘zimcha deyman: “Ketdik”. Qizig‘i shundaki, bu krekerfurushga ham qo‘l kelarkan. Ura! Ura! Azamat krekerfurushga sharaflar bo‘lsin!
Bashariyat tarixida, sirasini aytganda, faqat Suqrotning o‘limi o‘z fojiasi bilan Isoning xochga tortilishiga qaysidir darajada to‘g‘ri keladi. O‘n ming yildan keyin ham odamlar Platon tasvirlab ketgan bu o‘lmas voqeadan hayajonga tushgaylar. Bir qancha afinalik fuqaro oyoqyalang Suqrotga hasad qilib sud qildilar va o‘lim hukmi chiqardilar. Do‘stona kayfiyatdagi qamoqxona qo‘riqchisi unga bir piyola zahar olib kelib: “Taqdir yozuqlariga osongina tan berib qo‘ya qoling”, dedi. Suqrot taqdirga tan berdi ham. U o‘limini muqaddas, farahbaxsh bir narsaday mardona qarshi oldi.

Qoida 4:
Taqdirga tan bering.

Ruschadan Amir Fayzulla tarjimasi

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2009 yil 9-10-sonlar