I

Kech bo‘ldi, tezda qorong‘i tushadi.
Xizmatdan bo‘shagan oddiy soldat Gusev koykadan qaddini ko‘tarib sekin gapiradi:
— Bilasanmi, Pavel Ivanich? Suchanda bitta soldat ularning kemasi suzib borayotganda kattakon baliqqa urilib ketganini, baliq kemaning tagini yorib yuborganini aytdi.
Gusev gapirgan qaysi toifadanligi noma’lum odam, uning so‘zini eshitmagandek, indamay o‘tiradi. Uni kema kasalxonasida hamma Pavel Ivanich deb ataydi.
Yana jimlik cho‘kadi… Arqonlar orasida shamol kezadi, parrak suvni shapillatadi, to‘lqin pishqiradi, koykalar g‘ijirlaydi, ammo bularning hammasiga quloq allaqachon odatlanib qolgan, shu sababli tevarakdagi hamma narsa uyquga tolgandek, jimjitdek tuyiladi. Yurak siqiladi. Kun bo‘yi karta o‘ynagan anovi uchta bemor-ikki soldat va bitta matros allaqachon uxlab qolishgan, alahlashadi.
Chayqalish boshlanadiganga o‘xshaydi. Gusevning koykasi, xuddi nafas olayotgandek dam ko‘tarilib, dam pastga tushib turadi… Bir narsa polga tushib jaranglab ketdi: ehtimol krujka tushgandir.
— Shamol zanjirini uzdi… — deydi Gusev, quloq solib.
Bu safar Pavel Ivanich yo‘talib qo‘yadi-da, gijini kelib javob beradi:
— Dam kema baliqqa urilib ketdi, deysan, dam shamol zanjirini uzdn deysan… Shamol hayvonmidiki, zanjirini uzadi?
— Odamlar shunday deyishadi.
— Odamlar ham sendaqa nodon… Ular nimalarni gapirmaydi? Kishi o‘z kallasi bilan ish qilishi, fikr yuritishi kerak. Tentak odam.
Pavel Ivanich dengiz kasalini ko‘tarolmaydi. Chayqalish boshlanganda, odatda, uning zardasi qaynaydi, arzimagan narsaga tajang bo‘la beradi. Gusev esa tajanglanishga hech bir asos yo‘q deb tushunadi. Chunonchi baliqning, yo bo‘lmasa zanjirini uzgan shamolning qanday ajoyiboti bor? Ehtimol o‘sha baliq tog‘dek katta, sirti osyotrnikiga o‘xshagan qattiqdir; shuningdek dunyoning chekkasidagi toshdan qilingan qalin devorlarga yovuz shamollarni zanjirlab qo‘yilgan bo‘lsa ham ajab emas… Agar ular zanjirini uzmagan bo‘lsa, nimaga oyog‘i kuygan tovuqdek dengizda zir yuguradi. Basharti uni zanjirlab qo‘yilmagan bo‘lsa, tinchiganda shamol qayerga ketadi?
Gusev tog‘dek katta baliqlar, zang bosgan yo‘g‘on zanjirlar haqida uzoq o‘ylaydi, keyin u zerikadi. Tug‘ilib o‘sgan yerlari xayoliga keladi; Uzoq Sharqda besh yil xizmat qilib, endi o‘z uyiga qaytayotgan edi. Ko‘ziga qor bosgan kattakon hovuz ko‘rinadi… Hovuzning bir tomonida jigarrang chinni zavodi bor, uning baland mo‘risidan burqirab-burqirab bulutday qora tutun chiqadi; hovuzning ikkinchi tomoni — qishloq… Qishloqning chetidagi beshinchi hovlidan ukasi Aleksey chana haydab chiqdi; uning orqasida oyog‘iga katta piyma kiygan o‘g‘li Vanka, qizi Akulka o‘tirishadi, qizining oyog‘ida ham piymasi bor. Aleksey shira kayf, Vanka kulib o‘tiribdi, ammo Akulkaning beti ko‘rinmaydi — o‘ranib olgan.
«Sayr payti emas, bolalarni sovuqqa oldirib qo‘yadi…» — deb o‘ylaydi Gusev, keyin shivirlab, — Xudoyo o‘zing ularga aql-farosat ber, ota-onalarini hurmat qilsinlar, aql-farosatlari ota-onalarinikiday bo‘lsin…
— Bunga yangi tagcharm qo‘yish kerak, — deb do‘rillab alahlaydi kasal matros. — Ha, shunday!
Gusevning xayoli bo‘linadi, keyin birdan hovuz o‘rniga ko‘zsiz kattakon ho‘kizning kalasi ko‘rinadi, ot bilan chana esa endi yurmasdan, qop-qora tutun orasida chirpirak bo‘lib aylanadi, biroq Gusev qarindoshlarini ko‘rganiga xursand bo‘ladi. Shodligidan nafasi tiqiladi, badani jimirlashadi, barmoqlari titraydi.
— Xudo ko‘rishni nasib qilgan ekan! — deb alahlaydi va shu onning o‘zida ko‘zini ochib qorong‘ida suv axtaradi.
Suvni ichib yana yotadi, yurib ketayotgan chana, undan keyin ko‘zsiz ho‘kiz kallasi, tutun, bulut tag‘in ko‘ziga ko‘rinadi… Tong otguncha ahvol shu.

II

Qorong‘ida oldin ko‘kimtir dumaloq narsa ko‘rinadi — bu gardish darcha edi; so‘ngra Gusev yonidagi koykada yotadigan Pavel Ivanichni sekin-sekin taniy boshlaydi. Bu odam yotganida nafasi qisilganidan o‘tirgan yerida uxlar edi. Uning beti nihoyatda zahil, qirra burni uzun, benihoyat ozib ketganidan ko‘zlari katta-katta ko‘rinadi; chakkalari ich-ichiga kirib ketgan, soqoli siyrak, sochi juda uzun… O‘zi barinmi, savdogarmi, yoki mujikmi, basharasidan aslo bilib bo‘lmaydi. Chehrasidan va sochining uzunligidan yovg‘onxo‘r monaxga o‘xshab ketadi, gaplariga quloq solib tursang, monaxga ham o‘xshamaydi. Yo‘talning zo‘ridan, havoning dimligidan, kasalining og‘irligidan u obdon holdan ketgan, zo‘rg‘a-zo‘rg‘a nafas oladi, qurib qolgan lablarini qimirlatadi. Gusev betiga qarab turganini payqab, uning tomoniga o‘girildi-da:
— Men fahmlay boshladim… Ha… Men endi hamma narsani juda yaxshi anglayapman, — deydi.
— Nimani anglayapsiz, Pavel Ivanich?
— Mana nimani anglayapman… Sizlardek og‘ir kasallarni bir yerda tinchgina davolash o‘rniga diqqinafas, issiq, beto‘xtov chayqalib turadigan mana bu paroxodga tiqib qo‘yganlari, xullas sizlarni o‘limga sudraydigan bu sharoitning hammasi menga juda g‘alati tuyilar edi, endi men bu ishlarning barisini angladim… Ha… Doktorlaringiz tashvishdan qutilish uchun sizlarni paroxodga topshirishgan. Siz hayvonlar bilan bosh og‘ritib yurish jonlariga tekkan… Siz ularga pul to‘lamaysiz, turish-turmushingiz dahmaza, bordi-yu o‘lib qolsangiz hisob-kitob ishlarini chalkashtirasiz — xullas g‘irt hayvonsiz! Sizlardan qutilish esa uncha qiyin emas… Buning uchun faqat birinchidan, vijdon va odamgarchilik bo‘lmasa, ikkinchidan, paroxod boshliqlarini aldashni uddalansa bas. Birinchi shartni hisobga olinmasa ham bo‘ladi, chunki biz bu sohada shaytonga dars beramiz, ikkinchisiga kelsak, ozgina ustomonlik bilan ish bitadi. To‘rt yuzta sog‘lom matros va soldatlar orasida beshta bemor ko‘zga ko‘rinmay ketadi; shunday qilib paroxodga quvib kiritishgan, sog‘lom odamlarga qo‘shib yuborib, to‘s-to‘polonda qech narsani sezmasdan naridan-beri sanab chiqishgan, paroxod jo‘naganda qarashadiki, palubada umri tugab qolgan falajlar, sil kasallar cho‘zilib yotipti…
Gusev Pavel Ivanichning gaplariga tushunmaydi, meni urishyapti, shekilli, deb o‘zini oqlashga tutinadi:
— Men darmonsizlikdan palubada yotib qoldim, bizlarni barjadan paroxodga o‘tkazishayotganda juda sovqotgan edim, — deydi.
— Bu qanday qabohat! — deb davom qiladi Pavel Ivanich. — Eng muhimi shundaki, bunday uzoq yo‘lga chidash bera olmasligingizni bilaturib sizlarni paroxodga o‘tqazishgan. Faraz qilaylik, Hind okeaniga qadar borasiz, u yog‘i nima bo‘ladi? O‘ylasang vahming keladi… Halol, benuqson xizmatga minnatdorlik shumi?!
Pavel Ivanich ko‘zlarini chaqchaytiradi, jirkanib basharasini burishtiradi, halloslab nafas olar ekan:
— Ana shunaqalarni gazetaga urib, tit-pitini chiqarsang! — deydi.
Ikkita kasal soldat bilan bir matros allaqachon uyg‘onib karta o‘ynashar edi. Matros koykada yonboshlab yotibdi, soldatlar bo‘lsa juda noqulay ahvolda polda unga yaqin o‘tirishibdi. Bitta soldatning o‘ng qo‘li bog‘langan, barmoqlariga butun boshli shapka o‘rab qo‘yilgan edi, shu sababdan u kartani o‘ng qo‘ltig‘iga yoki tirsagiga qistirib qo‘yib, chap qo‘li bilan yuradi. Paroxod qattiq chayqalmoqda. O‘rindan turishning, choy ichishning, dori yutishning aslo iloji yo‘q.
— Sen denshchik bo‘lib ishlaganmisan? — deb so‘raydi Pavel Ivanich Gusevdan.
— Xuddi shunday, denshchik bo‘lib ishlaganman.
— Yo rabbiy, yo rabbiy! — deydi Pavel Ivanich boshini g‘amginlik bilan chayqab. — Bir odamni uy-joyidan ayirib, o‘n besh ming chaqirim yerga keltirib, kepin sil kasaliga mubtalo qilinsa, axir… axir, nima uchun bunday qilishadi? Uni bironta kapitan Kopeykinga yoki michman Dirkaga denshchik qilib berish uchunmi? Mantiqni ko‘ring!
— Bu ishning hech og‘irligi yo‘q, Pavel Ivanich. — Ertalab turib etiklarni tozalaysan, samovar qo‘yasan, uyni yig‘ishtirasan, keyin hech qanday ish qolmaydi. Poruchik kun bo‘yi plan chizadi, sen bo‘lsang xohla — ibodat qil, xohla — kitob o‘qi, xohla — ko‘chaga chiqib aylanib kel. Xudo har kimga shunday kunni nasib qilsin.
— Ha, juda soz! Poruchik plan chizadi, sen bo‘lsang kunuzzukun oshxonada o‘tirib yurtingni, ota-onangni o‘ylaysan. Planmish… gap planda emas, odam bolasining hayotida! Inson dunyoga ikki marta kelmaydi, umrni ayash kerak.
— To‘g‘ri aytasiz, Pavel Ivanich, yomon odamga hech yerda kun yo‘q, uyida ham, xizmatda ham, agar sen to‘g‘rilikcha yashasang, kattalarning aytganini qilsang, kim ham senga ozor beradi? Xo‘jayinlarning hammasi o‘qigan odam, o‘zlari tushunishadi… Besh yil mobaynida biron marta kartserda o‘tirmadim, ammo kaltak yeganman, u ham, xudoga shukur, bir martadan ortiq bo‘lmagan…
— Nimaga kaltak yegansan?
— Mushtlashganimga. Qo‘lim juda yuguruk, Pavel Ivanich, hovlimizga to‘rtta xitoy kirgan edi, bilmanman o‘tin olib kelishganmidi — esimda yo‘q. Obdon zerikib o‘tirgan edim, hammasini do‘ndirib do‘pposladim, bu la’natilardan bittasining burnidan qon oqib ketdi… Poruchik derazadan qarab turgan ekan, achchig‘lanib quloq chakkamga tushirdi.
— Bema’ni, yaramas odam ekansan… — deb pichirladi Pavel Ivanich. — Hech gapga tushunmaysan.
Paroxodning chayqalishidan u nihoyat holdan ketib, ko‘zini yumdi, uning boshi goh orqasiga tashlanar, goh shilq etib ko‘kragiga tushar edi. Bir necha marta yotmoqchi ham bo‘ldi, ammo nafasi tiqilib yotishning iloji bo‘lmadi.
— Sen to‘rtta xitoyni nimaga do‘pposlading? — deb so‘radi Pavel Ivanich biroz turib.
— Shunday. Hovliga kirishgan edi, urdim.
Shu so‘zdan keyin o‘rtaga jimlik cho‘kadi. Kartabozlar qizishib, so‘kishib, ikki soatga yaqin o‘ynashadi, nihoyat paroxodning chayqalishi ularning ham tinkasini quritadi. Hammasi o‘yinni yig‘ishtirib joy-joylariga yetishadi. Gusevning ko‘ziga yana katta hovuz, zavod, qishloq, yurib, ketayotgan chana ko‘rinadi… Vanka yana kuladi, qizi tushmagur Akulka bo‘lsa go‘yo: «Hoy, xaloyiq, mening piymam Vankanikidaqa emas, yangi» degandek po‘stinini ochib, oyog‘ini ko‘rsatib o‘tiradi.
— Olti yoshga qadam qo‘ygan bo‘lsa ham, aql kirmaydi! — deydi Gusev alahlab, — Oyog‘ingni tarvaqaylatib o‘tirguncha, borib soldat amakingga suv keltirsangchi. Senga bir narsa beraman.
Ana, Andron yelkasiga chaqmoq miltiq osib, otgan quyonini ko‘tarib kelyapti, munkillab qolgan yahudiy Isaychik uning orqasidan ergashib quyonni bir kulcha sovunga almashib olmoqchi bo‘ladi; ana, dahlizda qora g‘unajincha, ana, Domna ko‘ylak tikib o‘tirib, negadir, yig‘laydi, keyin yana ko‘zsiz ho‘kiz kallasi, qop-qora tutun ko‘rinadi.
Yuqorida allakim qattiq qichqirib yubordi, bir qancha matroslar yugurgancha o‘tishib ketdi. Palubadan kattakon bir nimani sudrab o‘tishganga yoki allaqanday narsa singanga o‘xshaydi. Yana yugurib o‘tishdi… Biron falokat yuz bermadimikan? Gusev boshini ko‘tarib quloq soladi. Ikkita soldat bilan matros yana karta o‘ynaydi; Pavel Ivanich lablarini qimirlatib, jimgina o‘tiradi. Havo juda dim, sira-sira nafas olib bo‘lmaydi, yurak kuyadi, suv bo‘lsa iliq, ko‘ngilni aynitadi… Paroxodning chayqalishi aslo bosilmaydi.
Kartaboz soldatning ahvoli birdan juda g‘alati bo‘lib qoladi. U g‘ishtinni toppon deydi, o‘yinning hisobini chalkashtirib, kartani qo‘lidan tushirib yuboradi, keyin vahima aralash bema’ni iljayib, hammaga bir-bir qaraydi.
— Men hozir, og‘aynilar… — deb polga cho‘ziladi.
Hamma hayrat ichida unga gap qotadi, u javob qaytarmaydi.
— Stepan, ahvoling yomonmi? A? — deb so‘raydi qo‘li bog‘liq ikkinchi soldat. — Popni chaqiraylikmi? A?
— Suv ichsang yaxshi bo‘ladi, Stepan… — deydi matros. — Ma, birodar, ich.
— Nimaga krujkani shaqir-shuqur tishiga urasan? — deb achchig‘lanadi Gusev. — Qanaqa befahmsan o‘zing, ko‘rmaysanmi?
— Nima?
— Nima! — deb mazax qiladi Gusev. — Nafasi o‘chdi, o‘lib qoldi! Nima, nimamish! Xudoyo tovba qildim, qanday nodon odamlar bor-a!..

III

Paroxod ortiq chayqalmaydi, shu sababli Pavel Ivanichning ham ancha kayfi chog‘. Endi u achchig‘lanmaydi. Chehrasi mag‘rur, jo‘shqin va istehzoli ko‘rinadi. Basharasidan go‘yo: «Men sizga hozir bir gap aytamanki, kula-kula ichagingiz uziladi» demoqchi bo‘ladi. Gardish darchani ochib qo‘yishgan, Pavel Ivanichga shabada urib turibdi. Har xil tovushlar, paroxod parragining suvni shapillatgani eshitiladi… Derazaning tekkinasida yoqimsiz ingichka ovoz chiqarib allakim ming‘irlab o‘tiradi: ehtimol bironta xitoy ashula aytayotgandir.
— Mana, hozir biz yo‘ldamiz, — deydi Pavel Ivanich istehzo bilan iljayib, — Yana biron oydan keyin Rossiyaga ham yetamiz. Shunaqa gap, hurmatli janobi nodonlar. Men Odessaga borib, u yerdan to‘ppa-to‘g‘ri Xarkovga jo‘nayman. Xarkovda adabiyotchi oshnam bor. Ushaning uyiga boraman-da: qani, birodar, xotin-xalajning oshiqmashuqligi va tabiat manzaralaridan bahs etadigan qabih syujetlaringni vaqtincha yig‘ishtirib qo‘yib, ikki oyoqlik iflosning kirdikorini fosh qil… Mana senga mavzu… deyman.
Bir nafas allanimani o‘ylab turadi-da, keyin:
— Gusev, bilasanmi, men ularni qanday laqillatdim? — deydi.
— Kimni, Pavel Ivanich?
— Anovlarni-da… Fahmlayapsanmi, bu paroxodda faqat birinchi klass bilan uchinchi klass bor ekan, shunisi qiziqki, uchinchi klassda yurishlikka yolg‘iz mujiklarga, ya’ni beor odamlarga ruxsat berilar ekan. Mabodo ustingda pidjaging bo‘lib, sal-pal baringa yokn burjuyga o‘xshab ketsang, birinchi klassda ketishga majbur ekansan. Qorning yorilib o‘lsang ham besh yuz sulkavoyni to‘lar ekansan. Nega bunday tartiblarni o‘rnatdingiz? deb so‘radim ulardan. Ehtimol shu yo‘l bilan rus intelligentsiyasining e’tiborini ko‘tarmoqchi bo‘larsiz? «Aslo unday emas, — deb javob qaytarishdi menga. — Uchinchi klassda durust kishilarning turishi aslo mumkin bo‘lmaganidan sizni o‘sha joyga qo‘ymaymiz, men sizga aytsam, u yer juda yaramas, juda rasvo-da». Shundaymi? Durust odamlarga bunchalik g‘amxo‘rlik ko‘rsatganingiz uchun minnatdorman. Ammo nima bo‘lmasin, u yer yaxshimi, yomonmi, cho‘ntagimda besh yuz so‘m pulim yo‘q. Men poshsholikning g‘aznasini urgan emasman, kelgindilarni qiynab ishlatgan emasman, kontrabanda bilan shug‘ullangan emasman, hech kimni urib o‘ldirgan emasman, binobarin o‘zingiz o‘ylab ko‘ring, birinchi klassda sovlat to‘kib o‘tirishga, ayniqsa o‘zimni rus intelligenti hisoblashga mening nima haqim bor? Biroq ular to‘g‘ri so‘zga tushunishmaydi. Shuning uchun hiyla ishlatishga to‘g‘ri keldi. Uzun chopon, kattakon etik kiyib oldim, keyin o‘zimni mastlikka solib, afti-basharamni badburush qilib agentning yoniga bordim-da: «Qani, pattangni ber, janobi oliylari…» dedim.
— O‘zingiz qaysi toifadansiz? — deb so‘radi matros.
— Ruhoniy toifadanman. Otam pop bo‘lgan, juda halol odam edi. Dunyo zo‘ravonlarining betiga haqiqatni shartta-shartta aytardi, shu tufayli juda ko‘p jafo chekkan.
Pavel Ivanich gapira-gapira charchadi, harsillab qoldi, shunga qaramay, hamon so‘zida davom etar edi:
— Shunday, men ham haqiqatni har doim odamning betiga aytaman… Men hech kimdan va hech narsadan hayiqmayman. Bu jihatdan men bilan sizlarning o‘rtangizda juda katta farq bor. Sizlar nodon, so‘qir, g‘arib odamlarsiz, hech narsani ko‘rmaysiz, ko‘rgan narsangizning ma’nosiga tushunmaysiz… Agar sizga shamol zanjirini uzadi, deyishsa, o‘zingizni hayvon, pecheneg deyishsa, chippa-chin ishonasiz; birov gardaningizga tushirsa uning qo‘lini o‘pasiz; yenot po‘stin kiygan biron maxluq bori-yo‘g‘ingizni talab, keyin choychaqaga uch miri tashlasa «qani, qo‘llarini bersinlar, xo‘jayin» deb turasiz. Hammangiz jabr-jafo tortgan, xo‘rlangan odamlarsiz… Mening yo‘rig‘im boshqa. Men aql bilan yashayman. Osmonda uchib yurgan lochin yoki qirg‘iy singari men jamiki narsani ko‘raman, hamma narsani tushunaman. Men kamolga yetgan isyoining o‘zginasiman. Zulmni ko‘rsam — isyon qilaman, riyokorni va munofiqni ko‘rsam — isyon ko‘taraman, tantana qilayotgan cho‘chqani ko‘rsam — isyon qilaman. Men aslo yengilmayman, har qanday ispan inkvizitsiyasi ham mening ovozimni bo‘g‘olmaydi. Shunday… Tilimni kesib olsalar, imo-ishora bilan isyon qilaman, zindonga qamab ustimdan shuvab tashlasalar, o‘sha yerdan turib shunday chinqiramanki, ovozim bir chaqirim yerga yetadi, yo bo‘lmasa ochlikdan o‘zimni o‘ldiraman, toki ularning qora vijdonlariga yana bir pud yuk qo‘shilsin, bordi-yu meni o‘ldirsalar, arvoh bo‘lib ko‘zlariga ko‘rinaman. Hamma tanish-bilishlarim menga: «Fe’lingiz juda yomon, Pavel Ivanich!» deyishadi. Men fe’limning yomonligidan g‘ururlanaman. Uzoq Sharqda uch yil xizmat qildim-u, o‘zimdan keyin yuz yilga tatiydigan xotira qoldirim: urishmagan odamim qolmadi. Rossiyadagi yor-do‘stlarim: «kelma» deb ozishadi. Mana men qasdma-qasdlikka boraman… Ana, hayot kechirish bunday bo‘ladi. Shuni hayot deb atash mumkin.
Gusev gapga quloq solmasdan, derazaga qarab yetadi. Ko‘zni qamashtiruvchi issiq quyosh nuriga ko‘milgan tiniq, feruza suvda bitta qayiq chayqalib turipti, qayiqning ichidagi yalang‘och xitoylar kanareyka solingan qafaslarni yuqori ko‘tarib:
— Sayraydi! Sayraydi! — deb qichqirishadi.
Ikkinchi qayiq kelib, turgan qayiqqa urildi, par bilan yuradigan kater g‘izillab o‘tib ketdi. Ana, yana qayiq ko‘rindi: bitta semiz xitoy uning ichida cho‘p bilan guruch yeb o‘tiribdi. Suv sekin-sekin chayqaladi, uning tepasida oppoq baliqchi qushlar erinibgina u yoqdan u yoqqa uchishib yuradi.
«Ana shu semizning gardaniga tushirsang…» deb o‘yladi Gusev, baqaloq xitoyga qaragancha esnar ekan.
Gusev mudraydi, uning nazarida butun borliqni mudroq bosganga o‘xshaydi. Vaqt shunchalik tez o‘tadiki, kun o‘tganini, qorong‘i tushganini kishi sezmay qoladi… Endi paroxod joyidan qo‘zg‘olib, allaqayerga yo‘l olgan edi.

IV

Ikki kun o‘tadi. Pavel Ivanich endi o‘tirolmaydi, faqat yotadi. Uning ko‘zlari yumuq, burni so‘ppayib qolganga o‘xshaydi.
— Pavel Ivanich! —deb chaqiradi Gusev. — Hoy, Pavel Ivanich!
Pavel Ivanich ko‘zlarini ochib, labini qimirlatadi.
— Ahvolingiz og‘irmi?
— Unchalik og‘ir emas… — deb javob qaytaradi u, nafasi tiqilib. — Qaytangga… durustman… Ko‘rdingmi, yotadigan ham bo‘lib qoldim… Ahvolim ancha yaxshi…
— Xayriyat, Pavel Ivanich, xudoga shukur.
— O‘zimni sizlar bilan taqqoslab ko‘rsam, siz sho‘ring qurg‘urlarga rahmim keladi. Mening o‘pkam sog‘lom, bu yo‘tal bo‘lsa qorindan chiqyapti… Qizil dengizning u yoqda tursin, men do‘zaxingga ham dosh beraman! Buning ustiga o‘zimning kasalimga ham, dori-darmonlarga ham tanqidiy nazar bilan qarayman. Sizlar bo‘lsangiz… Sizlar nodonsiz… Ahvolingiz og‘ir… Juda-juda og‘ir!
— Paroxod chayqalmaydi, hamma yoq jimjit, biroq, hammomdek dim, issiq; so‘zlashishgina emas, kishi hatto birovning gapini eshitishga ham qiynaladi. Gusev tizzasini quchoqlab, boshini ikkala tizzasiga qo‘yib, tug‘ilib o‘sgan yerlarini o‘ylab o‘tiradi. Yo rabbim, havo shunday dimki, qorni, sovuqni eslash qanday gashtli! Chanani qo‘shib yo‘lga chiqasan; otlar to‘satdan, bir nimadan hurkib, chanani olib qochadi… Yo‘l demay, zovur demay, tepa demay, butun qishloq bo‘ylab, muzlagan hovuzlardan o‘tib, zavodni yoqalab, keyin sayxon yerdan xuddi qutirgandek pishqirib surib boradi… «Ushla! — deb baqirishadi tomoqlarini qirib zavod odamlari va yo‘lovchilar.— Ushla!». Ushlab nima qilishadi! Mayli izg‘irin shamol betga ursin, qo‘llarni achishtirsin, otlarning tuyog‘idan sachragan qorlar shapkalarga, yoqaga, bo‘yinga, ko‘krakka tushsin, mayli chana tagi g‘ijirlasin, ot abzallari uzilib-uzilib ketsin, go‘rlarning tagiga! Chana ag‘darilib ketsa-yu, sen zarb bilan uchib borib basharang bilan qor g‘aramiga tushsang, keyin o‘rningdan turganingda hamma yog‘ing oppoq qorga belangan, mo‘ylovingdan sumalaklar osilib tursa, qanday gashtli bo‘ladi! Bir mahal qarabsanki, shapkang ham yo‘q, qo‘lqoping ham yo‘q, kamaring bo‘lsa yechilib ketipti… Odamlar qotib-qotib kuladi, itlar vovullaydi…
Pavel Ivanich bir ko‘zini salgina ochib Gusevga qarar ekan.
— Gusev, xo‘jayining o‘g‘irlik qilarmidi? — deb so‘raydi…
— Kim biladi deysan, Pavel Ivanich! Bunday ishlardan bizlar bexabarmiz, sezdirishmaydi.
Shundan keyin anchagacha hech kim gapirmaydi. Gusev xayol suradi, alahlaydi va damba-dam suv ichadi. So‘zlashga ham, birovning gapini eshitishga ham madori qolmaydi, hatto bitta-yarimtaning gapga solib qoluvidan qo‘rqadi ham. Bir soat, ikki soat, uch soat o‘tadi; kech bo‘ladi, qorong‘i tushadi, ammo u hech narsani sezmaydi, qimirlamasdan sovuqni xayol surib o‘tiradi.
Lazaretga allakim kirgandek bo‘ldi, g‘ovur-g‘uvur tovushlar eshitildi, besh minut o‘tar-o‘tmas yana hammayoq jimjit bo‘lib qoldi.
— Joyi jannatda bo‘lsin, o‘zi yarlaqasin, — deydi qo‘li bog‘langan soldat. — Ancha bezovta odam edi!
— Nima? — deb so‘raydi Gusev. — Kimni?
— O‘lib qoldi. Hozir yuqoriga olib chiqib ketishdi.
— Hay, mayli, — deb ming‘illaydi Gusev esnar ekan. — Joyi jannatda bo‘lsin.
— Sen nima deysan, Gusev? — deb so‘raydi biroz sukunatdan keyin qo‘li bog‘liq soldat. — U jannatga kiradimi, yo kirmaydimi?
— Kimni so‘rayapsan?
— Pavel Ivanichni.
— Kiradi… Ancha qiynaldi. Yana shunisi ham borki, ruhoniylar toifasidan ekan, poplarning urug‘-aymog‘i ko‘p bo‘ladi. Xayri-xudoi bilan arvohini tinchitishadi.
Qo‘li bog‘langan soldat Gusevning koykasiga o‘tirib, eshitilar-eshitilmas:
— Sening ham dunyodan nasibang uzilipti, Gusev, — deydi. — Rossiyaga yetolmaysan.
— Doktor yoki feldsher shunday dedimi? — deb so‘raydi Gusev.
— Birovning aytishi shart emas, ko‘rinib turipti… O‘ladigan odam basharasidan ma’lum. Ovqat yemaysan, ichmaysan, juda ozib ketding, betingga qaragan kishi qo‘rqib ketadi. Sil qurg‘ur yomon bo‘ladi-da. Bu gaplarni seni bezovta qilish uchun aytayotganim yo‘q, balki pop kelib, duo o‘qisin, deysanmi… Basharti pul-muling bo‘lsa, bosh ofitserga topshirib qo‘ysang yaxshi bo‘lar edi.
— Uyga xat yozmaganman… — deb uh tortadi Gusev. — O‘lib ketsam, ular bilishmaydi.
— Bilishadi, — deydi kasal matros do‘rillab. — O‘lganingni kema daftariga yozib qo‘yishadi, Odessaga borganimizda harbiy boshliqqa xat yuboriladi, u odam bu xatni viloyatga yoki, bilmayman, tag‘in qayerga ham yuboradi.
Bunday so‘zlardan Gusevning yuragiga vahima tushadi, allaqanday bir orzu uni toliqtira boshlaydi. Bu qanday orzu ekan? Gusev suv ichadi, tinchlanmaydi; gardish darchaga bo‘ynini cho‘zib issiq, nam havoni yutadi — yana bo‘lmaydi, qishlog‘ini, sovuqni o‘ylamoqchi bo‘ladi — ko‘ngli taskin topmaydi. Nihoyat, yana bir minut shu lazaretda tursa nafasi qisilib o‘ladiganga o‘xshaydi.
— Ahvolim tang, birodarlar…— deydi u. — Yuqoriga chiqaman… Xudo haqi, bir olib chiqinglar!
— Xo‘p,— deb rozi bo‘ladn qo‘li bog‘lnq soldat. — O‘zing yurolmaysan, men ko‘tarib boraman. Bo‘yiimga osil.
Gusev soldatning bo‘ynidan quchoqlaydi. Soldat sog‘ qo‘li bilan Gusevning belidan mahkam ushlaydi-da, yuqoriga olib chiqib ketadi. Palubada harbiy xizmatdan bo‘shatilgan soldat va matroslar g‘ujanak bo‘lib uxlashar edi. Ular shunchalik ko‘pki, qadam bosib bo‘lmaydi.
— Tikka tur, — deydi qo‘li bog‘langan soldat sekingina, — etagimdan ushlab asta-asta orqamdan bora ber…
Tun qop-qorong‘i. Na palubada, na machtalarda va na tevarak-atrof — dengizda chiroq ko‘rinadi. Paroxodning xuddi burnida, haykalga o‘xshab, soqchi qotib turibdi, bu odam ham baayni uyquga ketganga o‘xshaydi. Bamisoli paroxod o‘z holiga qoldirilgan-u, istagan tomonga ketayotgandek tuyiladi.
— Pavel Ivanichni endi dengizga tashlashadi… — deydi qo‘li bog‘liq soldat. — Qopga tiqishadi-yu, suvga uloqtirishadi.
— Ha, bu yerning tartibi shunaqa.
— Uyingda o‘lsang, yerga ko‘mishgani yaxshi, albatta. Hech bo‘lmasa, onang qabringga kelib, yig‘lab-yig‘lab ko‘nglini bo‘shatib ketadi.
— To‘g‘ri aytasan.
Go‘ng bilan pichanning hidi burunga urdi. Bort yaqinida boshini osiltirib bir necha buqa turibdi. Bir, ikki, uch… sakkizta! Ana, kichkinagina ot ham bor. Gusev uni silamoqchi bo‘lib qo‘lini uzatadi. Ot boshini silkitib, tishlarini tirjaytirib Gusevning yengidan tishlamoqchi bo‘ladi.
— La’nati…— deb achchig‘lanadi Gusev.
Soldat ikkalasi asta-sekin paroxodning burun tomoniga o‘tishadi, keyin bortning yonida turib, goh yuqoriga, goh pastga indamay qarab turishadi. Yuqori — bepoyon osmon, tip-tiniq yulduzlar, tinchlik va osoyishtalik xuddi qishloqdagi uyining o‘zginasi, pastda esa — zulmat va besaranjomlik. Baland-baland to‘lqinlar nega pishqiradi — bilib bo‘lmaydi. Qaysi bir to‘lqinga qarasang, har qaysisi qolganlaridan yuqori ko‘tarilishga, boshqasini quvib yetishga, yanchib ketishga intiladi; uning ustiga oppoq yag‘rinini yashnatib uchinchisi bostirib keladi; bu ham oldingilari singari dahshatli, o‘shalardek o‘xshovsiz.
Dengizda na aql bor va na shafqat. Kema biroz kichikroq bo‘lib, qalin-qalin temirlardan qilinmaganida, to‘lqinlar hech qanday rahm-shafqat qilmasdan uni parcha-parcha qilib, na avliyosiga va na gunohkoriga qaramasdan, ichidagi odamlarning hammasini yutib yuborardi.
Kemaning vajohati ham juda yoqimsiz, juda dahshatli. Burundor bahaybat bu maxluq yo‘lidagi millionlab to‘lqinlarni qirqib, kesib ilgariga intiladi. U na zulmatdan, na shamoldan, na masofadan, na yolg‘izlikdan qo‘rqadi — hech narsani nazar-pisand qilmaydi. Basharti dengizda ham odamlar bo‘lganda, bu bahaybat maxluq ham na avliyosini va na gunohkorini farq qilmay, hammasini majag‘lab tashlardi.
— Qayerda ketyapmiz? — deb so‘raydi Gusev.
— Bilmadim. Okean bo‘lsa kerak.
— Yer ko‘rinmaydi…
— Yer qayoqda! Odamlarning gapiga qaraganda faqat yetti kundan keyin ko‘rar ekanmiz.
Ikkala soldat fosfor shu’lasini sochayotgan oq ko‘piklarga qarab indamasdan xayol surib turishadi. Jimlikni dastlab Gusev buzadi.
— Hech qanday qo‘rqinchli narsa yo‘g‘-u, — deydi u, — ammo biroz vahimasi bor, go‘yo qorong‘i o‘rmonda o‘tirganga o‘xshaysan, basharti hozir bitta qayiqni suvga tushirib, ofitser menga yuz chaqirim yerga borib baliq ovlab kelishni buyursa, indamasdan borar edim. Yo bo‘lmasa, faraz qilaylik, biron odam hozir suvga tushib ketsa, men ham uning ketidan o‘zimni tashlardim. Nemisga yoki xitoyga ovora bo‘lib o‘tirmasdim, ammo mo‘minni, albatta, qutqarardim.
— O‘limdan qo‘rqasanmi?
— Qo‘rqaman. Ro‘zg‘orimga achinaman. Uydagi ukamning, bilasanmi, mazasi yo‘q: piyanista, xotinini bekorga ura beradi, ota-onamni hurmat qilmaydi. Mensiz hamma narsa barbod bo‘ladi, xudo ko‘rsatmasin, ota-onam sarson-sargardon bo‘lib qoladi. Bas endi, birodar, oyoqlarim tolib ketdi, bu yer juda dim ekan… Yur, uxlaymiz.

V

Gusev lazaretga qaytib kelib koykaga yotdi. Uni ilgarigidek noma’lum orzu toliqtirar edi. Ammo nima istaganini o‘zi ham bilmaydi. Ko‘kragi siqiladi, miyasi guvillaydi, og‘zi shunchalik qurib qolganki, hatto tilini ham qimirlatolmaydi. Goh mudrab ketadi, goh alaxlaydi, bosinqirashdan, yo‘taldan, dimlikdan tinka-madori qurib ertalabga yaqin qattiq uxlab qoladi. Tush ko‘rsa kazarmada pechdan endigina nonni olishgan emish, u bo‘lsa pech ustiga chiqib olib, keyin supurgi bilan badaniga urib, bug‘lanar ekan. Shu alpozda u ikki kun uxlaydi, uchinchi kuni tush paytida yuqoridan ikkita matros tushib, uni lazaretdan olib chiqib ketadi.
Uni parusinaga o‘rab, tikishadi, og‘ir bo‘lsin uchun kafanning ichiga o‘txonaning ikkita temir panjarasini ham solishadi. Gusevning tanasi kafanda baayni sabziga yoki turpga o‘xshaydi: bosh tomoni yo‘g‘on, oyoq tomoni ingichka… Quyosh chiqishidan oldin uning o‘ligini palubaga chiqarib, taxtaga yotqizishadi; taxtaning bir uchi paroxodning bortiga qo‘yilgan, ikkinchisi taburetka ustidagi yashchikda turadi. Tevarak-atrofda harbiy xizmatdan bo‘shatilganlar hamda paroxod matroslari shapkalarini ushlab turishadi.
— Karamli parvardigoro, — deb boshlaydi pop, — abadiy shoni-sharaflar bo‘lsin.
— Omin! — deydi uchta matros.
Harbiydan bo‘shatilganlar va kemadagi matroslar cho‘qinishar ekan, dengiz to‘lqiniga qarab qo‘yishadi. Odamning parusinaga o‘ralgani, uning hozir suvga otilishi g‘alati tuyiladi. Nahotki taqdir shunday bo‘lsa?
Pop Gusevning ustidan tuproq sochib, unga ta’zim qiladi. Odamlar duo o‘qishadi. Vaxta qorovuli taxtaning uchini ko‘taradi, Gusev sirg‘anib borib, boshi bilan pastga uchib ketadi, keyin havoda bir aylanadi-yu, sho‘lp etib suvga tushadi. Uning hamma yog‘ini ko‘pik qoplaydi, bir nafas to‘rga o‘ralib olganga o‘xshab ko‘rinadi, keyin to‘lqinlarda ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi.
U juda tez cho‘kadi. Tagiga yetib borarmikin? Dengizning chuqurligi to‘rt chaqirim keladi, deyishadi. Sakkiz-o‘n sajin chuqurlashgandan keyin sekin-sekin cho‘ka boshlaydi, go‘yo qayerga borishini o‘ylayotgandek, bir me’yorda chayqaladi, nihoyat suvning oqimiga duch kelib, tezroq bir tomonga siljiydi.
Bir mahal yo‘lda lotsman deb ataladigan kichkina baliqchalar galasiga yo‘liqadi. Qop-qora jismni ko‘rib baliqlar taqataq to‘xtaydi, so‘ngra hammasi birdan orqaga aylanib, g‘oyib bo‘ladi. Bir minut o‘tar-o‘tmas ular yoydek kelib yana Gusevga yopirilishadi-da, keyin uning atrofida vijir-vijir suzishadi.
Shundan so‘ng ikkinchi qora jism ko‘rinadi. Bu akula. U mag‘rur, go‘yo Gusevni ko‘rmagandek, istar-istamas suzib kelib murdaning ostida to‘xtaydi, o‘lik uning ustiga cho‘kadi. Undan keyin akula qornini yuqoriga qilib aylanib oladi, tip-tiniq iliq suvda biroz nozlanib, qator-qator tishli og‘izini ohistagina ochadi. Lotsmanlar qimirlamasdan, hayrat bilan nima bo‘lishini kutib turishadi. Akula tana bilan o‘ynashib bo‘lgach, istar-istamas og‘zini unga tutadi-da, tishini sekingina tegizadi, shu payt parusina boshidan oxirigacha yirtiladi; bitta temir panjara lotsmanlarni qo‘rqitib, akulaning biqiniga tegib, dengizning tagiga tushib ketadi.
Xuddi shu mahal yuqorida, g‘arb tomonda osmonga bulut yoyiladi; bulutlardan bittasi tantanali marosimda quriladigan darvozaga, ikkinchisi— sherga, uchinchisi — qaychiga o‘xshaydi… Bulutlarning ostidan ko‘kimtir keng shu’la chiqib, osmonning o‘rtasigacha cho‘zilib boradi; birozdan keyin uning yoniga binafsha, so‘ngra sariq, nihoyat pushti shu’la qo‘shiladi… Ko‘k yuzi tiniq och binafsha rangga kiradi. Okean mana bu ajoyib, ko‘rkam osmonga qarab, oldin qovog‘ini solib oladi, ammo ko‘p o‘tmay o‘zi ham shunday mayin, shunday yoqimli, shunday quvonchli, jo‘shqin tusga kiradiki, buni inson tilida nima deb atashni ham kishi bilmaydi.

A. Alimuhamedov tarjimasi