Алессандро Барикко. Ипак (роман)

Гарчи отаси унга порлоқ ҳарбий мартаба мўлжаллаган бўлса ҳам, Эрве Жонкур ҳаётнинг бошқа йўлини танлади. Тақдир тақозоси билан у танлаган касб-кор анча мароқли эди.
Эрве Жонкур ипак қурти харид қилар ва уни сотиб кун кўрарди.
1861 йил ҳали тугамаганди. Флобер “Саламбо”ни ёзаётганди, одамлар электр билан ёритишни энди орзу қилишаётганди. Океаннинг нариги томонида эса Авраам Линкольн уруш олиб бораётганди.
Эрве Жонкур 32 ёшда эди.
У харид қилар ва сотарди.
Ипак қурти сотарди.

Ростини айтганда, Эрве Жонкур ипак қуртининг уруғини олиб сотарди. Бундай уруғлар жуда майда, сарғиш-бўз рангда бўлиб, жонсизга ўхшарди. Бир ҳовучга сон-саноқсиз қурт уруғи сиғарди.
“Бу – бутун бир мол-давлат дегандай гап”.
Май ойи бошларида қурт тухуми ёрилиб, қуртчалар ўрмалаб қоларди. Тут баргини ютоқиб еган ана шу қуртчалар бир ойдан кейин пилла ўрарди. Яна икки ҳафтадан сўнг уни тешиб чиқарди-да, ўзидан минглаб метр шойи ипда ифодаланган каттагина миқдорда француз франки қолдириб учиб кетарди. Бунинг ҳаммаси эса қатъий қонун-қоидаси билан махсус шарт-шароитда, – худди Эрве Жонкурнинг ўзида содир бўлгани сингари, қаердадир, Франциянинг жанубида, жуда қулай жойда бўлиши керак эди.
Эрве Жонкур яшаган ўша жой Лавильдье деб аталарди.
Хотинининг исми Элен эди.
Уларнинг фарзандлари йўқ эди.

Европанинг тут кўчатзорларини тез-тез ямлаб кетадиган ўлатнинг ҳалокатли оқибатларига чап бериш учун Эрве Жонкур ипак қурти уруғини кўпроқ Ўрта денгиз, Сурия ва Мисрдан сотиб олишга интиларди. Унинг касб-корининг хатарли, нозик томони ана шунда эди. Ҳар йили январнинг дастлабки кунларида у йўлга отланарди. Бир минг олти юз чақирим денгизда, саккиз юз километр қуруқликда йўл босарди. У молни аввалига саралар, нарх қўяр, кейин сотиб оларди. Сўнгра орқага қайтар ва яна ўша йўлни – қуруқликда саккиз юз километр, денгизда бир минг олти юз чақирим масофани босиб ўтиб, Лавильдьега апрелнинг якшанба куни, айни Ибодат байрамига етиб келарди.
Яна икки ҳафта пилла уруғини ёйиш ва уни сотиш билан шуғулланарди.
Йилнинг қолган кунлари дам оларди.

– Хўш, Африка қандай экан? – сўрашарди ундан.
– Ҳорғин, – дерди у.
Шаҳар чеккасида унинг каттагина уйи, марказда эса мўъжазгина устахонаси бор эди. Устахона шундоққина Жан Бербекнинг ташландиқ уйи рўпарасида эди.
Кунлардан бир куни Жан Бербек гапирмасликка қарор қилди. У сўзининг устидан чиқди. Хотини ва икки қизи уни ташлаб кетишди. У вафот этди. Уйига ҳеч ким кўз олайтирмади, мана у анчадан бери бўм-бўш, ҳувиллаб ётибди.
Ипак қуртини харид қилиб ва сотиб, Эрве Жонкур ўзини ҳамда хотинини етарли даражада таъминлай оларди. Бу эса уларга ҳашаматли яшаш имконини берарди. У хўжаликни моҳирона бошқарар, ҳар бир нарсанинг мезонини билар, лекин жуда ҳам бойиб кетишга унча ҳавасманд эмасди. Берганига шукур деб, умргузаронлик қиларди.

Агар бирортаси сўраб қолса, Эрве Жонкур:
– Умрбод шундай яшашга тайёрман, – деб жавоб берарди. Аммо олтмишинчи йилларнинг бошларида бутун Европада ипак қуртига ўлат тегди, денгиздан ошиб ўтиб Африкага ёйилди, ҳатто Ҳиндистонга ҳам етиб борди, деган гаплар тарқалди. 1861 йили Эрве Жонкур навбатдаги сафаридан қайтиб, янги уруғ олиб келгач, орадан икки ой ўтар-ўтмас, бутун қурт тухуми касалга чалиниб қолди. Ипакчилик туфайли фаровон кун кечираётган ҳамма жойлар сингари Лавильдье учун ҳам ҳаёт шоми чўккандай бўлди. Ўлатнинг сирини очишга фан ожизлик қиларди. Бутун ёруғ оламнинг бари ўзининг сўнгги чеккаларигача худди сирли равишда сеҳрланиб қолгандай эди.
– Бари, лекин ҳаммаси эмас, – деди секин ўзича Бальдабью. – Лекин ҳаммаси эмас, – қўшимча қилди у “Перно”сига икки энлик миқдорда сув аралаштириб.

Бальдабью бу ерларда бундан йигирма йил бурун пайдо бўлган одам эди. Ўшанда у тўғридан-тўғри шаҳар ҳокимининг ҳузурига бостириб кирди-да, унинг столи устига оқшом шафағи рангидаги ипак шарфни ёйиб сўради:
– Сизнингча, бу нима?
– Аёллар рўмолчаси.
– Тополмадингиз. Тўғри, рўмолча. Лекин аёлларникимас, эркакларники. Бўйинга ташланадиган шарф, мўмайгина пул.
Шаҳар ҳокими уни кўчага улоқтиришни буюрди. Шундан сўнг Бальдабью дарё бўйлаб йигирув устахоналари қурди. Ўрмоннинг этагида пилла етиштириш учун бостирма тиклади. Айланма йўл қайрилишида эса муқаддас Агнесса шаънига черковча бунёд этди. Ўттизтача мардикор ёллади, Италиядан ғаройиб шестерняли ва ғилдиракли ёғоч машина келтиришди ва етти ой “ғинг” демай ишлаб юрди. Кейин яна шаҳар ҳокими ҳузурига кирди ва стол устига ўттиз минг франк йирик пул тахламини қўйди.
– Сизнингча, бу нима?
– Мўмайгина пул.
– Тополмадингиз. Бу сизнинг худонинг нодон бандаси эканлигингизни исботловчи далил.
Бальдабью пулларини йиғиштирди, халтасига жойлади ва эшикка қараб юрди.
Шаҳар ҳокими уни тўхтатди:
– Мендан нима талаб қилинади, жин урсин?
– Сиздан ҳеч нарса талаб қилинмайди, лекин сиз округда энг бадавлат шаҳар ҳокими бўлиб қоласиз.
Беш йилдан кейин Лавильдьеда еттита йигириш корхонаси пайдо бўлди; шаҳар Европанинг энг асосий ипакчилик ва тўқимачилик марказига айланди. Аммо Бальдабью унинг яккаю ягона соҳиби эмасди. Бу борада у маҳаллий аъёнлар ва мулкдорлар орасидан издошларга эга бўлди. Уларнинг ҳар бирига Бальдабью жон-жон деб шу ҳунар сирларини ўргатди. У курак билан пул тўплашдан кўра, билганини бошқаларга ўргатишни хуш кўрарди. У шунақа одам эди.

Бундан саккиз йил муқаддам Эрве Жонкур ҳаётини тубдан ўзгартириб юборган ҳам айнан шу Бальдабью эди. Бу пайтларда ўлат туфайли Европадаги ипак қурти учун етиштирилган тутзорлар катта талафот кўраётганди. Бальдабью бундай оғир аҳволни жиддий ўйлаб кўриб, бу масалани ечишнинг ҳожати йўқ, уни айланиб ўтиш керак деган қарорга келди. Миясида режа пишиб етилди, фақат унинг ижрочисини топиш керак эди. Эрве Жонкурни биринчи бор кўргандаёқ “ижрочи топилди” деб ўйлади Бальдабью. Эрве Жонкур пиёдалар подпоручиги кийимида, таътилдаги ёш зобитларга хос мағрур қадам ташлаб Верден майхонаси ёнидан ўтиб бораётганди. Ўшанда у йигирма тўрт ёшдан ошганди. Бальдабью уни ёнига чақирди, қандайдир чиройли номдаги гулдор атласни ёйиб кўрсатди ва деди:
– Табриклайман, йигитча. Ниҳоят, сен ўзингга яраша жиддий иш топдинг.
Эрве Жонкур унинг ипак қурти, пилла уруғи, эҳромлар ва денгиз саёҳатлари ҳақидаги ғаройиб маърузасини мириқиб тинглади-да, деди:
– Мен бундай қилолмайман.
– Нега энди?
– Икки кундан кейин менинг таътилим тугаяпти. Мен Парижга қайтиб кетишим керак.
– Ҳарбий мартабами?
– Ҳа. Отамнинг иродаси шундай.
– Бу муаммо эмас.
У шундай деди-да, Эрве Жонкурни отасининг олдига етаклаб борди.
– Сизнингча, бу ким? – сўради Бальдабью.
– Менинг ўғлим.
– Яхшилаб қаранг.
Шаҳар ҳокими чарм ором курсига суянди-да, терлаб кетаётганини ҳис этди.
– Бу менинг ўғлим Эрве Жонкур. Икки кундан кейин у Парижга қайтиб кетади. У ерда ўғлимни шавкатли армиямизнинг ажойиб мартабаси кутмоқда. Агар Тангрининг ва муқаддас Агнессанинг иродаси шундай бўлса…
– Ори рост… Фақат Тангрининг бошқа ишлари ҳам бошидан ошиб ётибди, муқаддас Агнессанинг эса ҳарбийларни кўргани кўзи йўқ.
Бир ойдан сўнг Эрве Жонкур Мисрга жўнади. У “Адель” деган кемада денгизга чиқди. Каюталарда камбуз1 ҳиди анқирди. Қандайдир бир денгизчи Ватерлоо ёнида жанг қилганман, деб ишонтиришга уринди. Учинчи кун оқшомида уфқда саркаш тўлқинлар мисол дельфинлар ялтираб кўзга ташландилар, рулетка2 га нуқул ўн олти рақами чиқаверарди.
У икки ойдан кейин – апрелнинг биринчи якшанбасида қайтиб келди. Айни Ибодат байрамлари бошланган кунлар эди. Қўлида иккита ёғоч қути. Пахта тўшалган бу қутиларда пилла қуртининг минглаб уруғлари бор эди. Бунинг устига, у кўплаб қизиқарли воқеаларнинг гувоҳи бўлганди. Бальдабью фақат бир нарса ҳақида сўради.
– Менга дельфинлар ҳақида гапириб бер.
– Дельфинлар ҳақида?
– Уларни қачон кўрганинг ҳақида.
Бальдабью ана шунақа одам эди.
Унинг неча ёшга кирганини ҳеч ким билмасди.

– Бари, лекин ҳаммаси эмас, – деди секин Бальдабью. – Лекин ҳаммаси эмас, – қўшиб қўйди у ўзининг “Перло”сига икки энлик сув аралаштириб.
Август, вақт тун ярмидан оққан. Одатда, бу пайтда Верденнинг майхонаси аллақачон ёпилган бўларди. Тўнкариб қўйилган стуллар стол устига ёнма-ён тахлаб чиқилган, ҳаммаёқ тозалаб супуриб-сидирилганди. Фақат чироқни ўчириб, майхонани беркитиш қолганди, холос. Аммо Верден сабр-тоқат билан кутар, Бальдабью гапиришда давом этарди.
Эрве Жонкур оғзида ўчган сигараси билан унинг рўпарасида ўтирганча, қимир этмай Бальдабьюнинг сўзларини тингларди. Худди бундан саккиз йил олдин бўлгани сингари, у бу одамга ўз тақдирини яна изга солишга имкон берганди. Бальдабью бўлса, шошмасдан, ора-сирада “Перно”дан озгина отиб, томоғини ҳўллаб олганча гапида давом этарди. У анчагача тинмасдан гапирди, кейин хулоса қилди:
– Бизнинг бошқа иложимиз йўқ. Агар яшаб қолишни истасак, бир амаллаб ўша ёққача етиб боришимиз керак…
Сукунат.
Устунга суяниб турган Верден бошини кўтариб, уларга қаради.
Бальдабью “Перно”дан қултум қолдими, деб стакан тагидан ичимлик ахтариш билан овора эди.
Эрве Жонкур гапириш учун оғзидаги сигарасини олиб, столнинг бир чеккасига қўйди:
– Умуман, қаерда ўша Япония?
Бальдабью ҳассасини кўтариб, Муқаддас Огюст черкови томонни кўрсатди.
– Тўппа-тўғри, ҳеч қаёққа бурилмай, – деди. – Дунёнинг охиригача бўлсаям бориш керак.

Ўша пайтларда Япония чиндан ҳам дунёнинг нариги томонида эди. Икки аср давомида ороллардан ташкил топган Япония мамлакати дунёнинг бошқа қисмидан бутунлай ажралган ҳолда, қитъа билан ҳар қандай алоқани узиб, чет элликларни ўзига яқин йўлатмай яшади. Хитой соҳили икки юз миль нарида қолиб кетди, императорнинг амри бегона соҳилнинг янада нарироқ сурилишига имкон берди. Махсус фармон чиқарилиб, икки ёки уч мачтали кемалар қуриш тақиқланди. Ўзларича, узоқни кўзловчи мантиққа амал қилиб, фармон ҳеч кимга юртни тарк этишга монелик қилмасди, лекин ким қайтиб келишга журъат этса, ўлимга маҳкум қилинарди. Хитой, голланд ва инглиз савдогарлари бундай бемаъни маҳдудликни ёриб ўтишга бир неча бор уриниб кўрдилар, лекин, барибир, контрабанда тармоғини тузишдан нарига ўтолмадилар. Охир-оқибат, озгина фойда билан кифояланадиган бўлдилар. Савдогарлар инқирозга йўл тутган жойда яхши қуролланган америкаликларнинг омади чопарди. 1853 йили коммодор Мэтью К.Перри буғ билан юрадиган энг замонавий кемалар флотилияси ёрдамида Иокогама бандаргоҳига кирди ва японларга ултиматум қўйди. Шу билан чет элликларнинг оролга кириши учун йўл очилди.
Шунга қадар японлар умри бино бўлиб денгиз кемаларининг шамолга қарши юришини кўришмаганди.

Бальдабью буларнинг ҳаммасини жуда яхши биларди. Айни чоғда у оролда беқиёс ипак мато тайёрланишини ҳам биларди. Дунёда топилмайдиган бундай шойини японлар минг йиллардан бери тайёрлаб келаётгани ҳақида афсоналар юрарди. Бальдабью бунинг афсона эмас, балки ҳақиқат эканига ишонарди. Бир куни у японларнинг шойидан тўқилган рўмолини ўз қўли билан ушлаб кўрди. Бальдабью қўлида худди ҳавони ушлаб тургандек эди. Ўлат юз бериб, бутун қурт уруғлари қирилиб кетгач, у шундай деди:
– Ўзи арзийдиган орол экан. Ипак қурти у ерда истаганча топилади. Агар икки юз йил давомида у ерга хитойлик савдогарнинг ва инглиз суғуртачисининг қадами етмаган экан, ҳар қандай маразнинг топиб бориши ҳам амримаҳол.
У шундай дейиш билангина чекланмади, балки барча маҳаллий ипакчиларни хабардор қилиб, уларни Верденнинг майхонасига тўплади. Улардан ҳеч бири умрида Япония ҳақида эшитмаган эди.
Нима энди бизга сара уруғ учун дунёнинг нариги чеккасига боришга буюрмоқчимисан? Улар бегонани кўрди дегунча ушлаб, терисини шилишади.
– Ҳа, шилишарди, – тўғрилади Бальдабью.
Ипакчилар нима деб ўйлашни ҳам билишмасди. Кимдир эътироз билдирди:
– Негадир шу пайтгача уруғ сотиб олиш учун ўша томонларга бориш ҳеч кимнинг хаёлига келмапти-да?
Бальдабью бор гапни очиқ айтди, тушунтирди:
– Японлар ипакни сотиш заруратини тан олишди. Лекин пилла уруғини эмас. Улар қурт уруғини кўз қорачиғидек асрашади. Уни оролдан олиб чиқиб кетишга уринган ҳар қандай одамни жиноятчи деб эълон қиладилар.
Лавильдьеда яшовчи ипакфурушларнинг кўпчилиги ҳалол одам эдилар. Ўз мамлакати қонунларини бузиш уларнинг хаёлларига ҳам келмасди. Лекин истиқболга кўра, буни дунёнинг бошқа бир чеккасида қилиш, афтидан уларга маъқул эди.

1861 йил ҳали тугамаганди. Флобер “Саламбо”ни ёзаётганди, одамлар электр билан ёритишни энди орзу қилишаётган эди. Океаннинг нариги томонида эса Авраам Линкольн уруш олиб бораётганди. Лавильдьелик пиллакорлар ширкатга уюшдилар ва сафарга чиқиш учун етадиган миқдорда пул тўпладилар. Улар буни Эрве Жонкурга ишониб топширишни маъқул кўрдилар. Бальдабью бунинг учун унинг розилигини сўраганда, у шундай жавобни эшитди:
– Умуман, қаерда ўша Япония?
– Тўппа-тўғри, бурилмасдан, дунёнинг энг охиригача борасан, – деган жавоб бўлди.
У 6 октябрда йўлга чиқди. Бир ўзи.
Лавильдьенинг сарҳадида хайрлаша туриб, Эленни маҳкам бағрига босди ва деди:
– Сен ҳеч нарсадан қўрқмаслигинг керак.
Элен баланд бўйли, беғам аёл эди. Узун ва қоп-қора сочларини у сира турмакламас, ҳамиша ташлаб юрарди. Мафтункор овози бор эди.

Эрве Жонкур ёнида саксон минг франк олтин пул билан йўлга тушди. Бальдабью унга уч киши – хитойлик, голланд ва японнинг номини берганди. Эрве Жонкур Мец ёнида чегарани ортда қолдириб, Вюртемберг ҳамда Баварияни кесиб ўтди ва Австрияга кирди, поезд билан Вена ва Будапештга етиб олди. У ердан тўғри Киевгача борди, рус текислигида икки минг чақирим йўл босиб, Урал тизмасини ошиб ўтди, бепоён Сибирь кенгликларига кириб борди. Қирқ кун йўл юриб Байкал кўлига етиб олди. Бу томонларда мазкур кўлни “денгиз” дейишаркан. Амур дарёсидан пастга қараб Хитой чегараси бўйлаб океангача борди. Океанга етиб олгач, Сабирк бандаргоҳида то голланд контрабандачиларининг кемасига чиқиб олмагунча ўн бир кун сарғайиб ўтирди. Ўша кема уни Япониянинг ғарбий соҳилидаги Тэрай бурнигача элтиб қўйди. У чекка йўллар билан Исикава, Тояма ва Ниигата перефектураларини кесиб ўтди. У ердан Фукусима вилоятига кириб, Сиракава шаҳрига борди. Шаҳарни шарқ томонидан айланиб ўтиб, икки кун қора кийимли кишини кутди. Ҳалиги одам унинг кўзини боғлаб, тепаликдаги бир қишлоққа олиб борди. Эрве Жонкур ўша қишлоқда тунади ва эрталаб юзига шойи рўмол ўраган киши билан савдолашиб пилла уруғи харид қилди. Кечқурун сотиб олган молини йўл халтасига жойлаб, йўлга равона бўлди.
Эрве Жонкур ҳали Япония сарҳадини тарк этмай туриб, уни бир қишлоқлик қувиб етди ва бақириб-чақириб орқага қайтариб олиб кетди.
Эрве Жонкур япончани билмагани учун ҳалиги кишининг нима деяётганини тушунмади. Лекин Хара Кэй уни кўрмоқчи эканини англади.

Шоли қоғозидан ясалган тўсиқ ён томонга сурилди-да, Эрве Жонкур ичкари кирди. Ердаги тўшама устида, хонанинг энг олис бурчагида чордана қуриб, Хара Кэй ўтирарди. Эгнида ҳеч қандай безаксиз қора туника. Ягона кўзга ташланган нарса – ёнида ётган аёл. Аёлнинг боши унинг тиззаларида, кўзлари юмуқ, қўллари кенг қизил кимонога беркитилган. Кимоно бўйра устида ёниб турган гулханга ўхшайди. Унинг қўли аёлнинг бошида оҳиста ўрмалайди, гўё қимматли жониворни силаётгандай.
Эрве Жонкур хона ўртасига келди-да, хўжайиннинг ишорасини кутиб турди, кейин унинг қаршисига ўтирди. Улар бир-бирининг кўзига қараб, узоқ вақт жим қолишди. Қаердандир хизматкор пайдо бўлди, улар олдига икки финжонда чой қўйди ва ғойиб бўлди. Хара Кэй ўз тилида гапирди. Эрве Жонкур тинглади. У Хара Кэй кўзидан кўзини узмасди, фақат бир зумга, қарийб беихтиёр аёл юзига нигоҳ ташлади.
У қизчанинг юзи эди.
Эрве Жонкур кўзини олди.
Хара Кэй сўзини бўлди, финжонлардан бирини олиб, лабларига олиб борди, чойдан оҳиста ҳўпларкан, деди:
– Ўзингиз ҳақингизда гапириб беринг.
У бу сўзларни французча айтди, унлиларни сал чўзиб, хирилдоқ, самимий товушда.

Олис бегона оролда узоқдан келадиганлар олиб кетишга муваффақ бўлган барча нарсанинг соҳиби – ҳузурига кириш ўта қийин японлардан бирига Эрве Жонкур ўзининг кимлиги ҳақида гапиришга уринди. У ўз она тилида шошмасдан гапирди. Лекин Хара Кэй унинг гапини тушунаяптими-йўқми, ўзи ҳам билмасди. Эрве Жонкур бор ҳақиқатни тўкиб солди. Содда ва тушунарли қилиб гапирди. Хара Кэй тинглади – юзининг бир туки ҳам қилт этмасдан эшитди. У Эрве Жонкурнинг қимирлаётган лабларидан кўзини узмасди. Хонада сукунат ҳукм сурарди. Шу қадар жимжитлик эдики, юз берадиган ҳар қандай арзимас нарса ҳам ғалати туюлиши ҳеч гап эмасди.
Кутилмаганда ҳаракатсиз ётган қизча кўзини очди.
Эрве Жонкур сўзини бўлмасдан нигоҳини қизчага қаратди ва нимани кўрди денг: унинг кўзлари шарқона қийиқ эмасди. Тағин у кўзлар шундай ўткир ифода билан боқардики, гўё боядан бери уни зимдан, қовоқлари остидан кузатаётгандек эди. Эрве Жонкур беихтиёр ундан нигоҳини олди-да, овозини ўзгартирмасдан гапида давом этди. Фақат кўзи финжондаги чойга тушгандагина сўзини бўлди. Бир қўли билан финжонни олиб, лабига олиб борди-да, бир қултумгина чой ҳўплади. Кейин финжонни жойига қўйиб, гапини давом эттирди.

Франция, денгиз оша сафар. Лавильдьедаги тутзорлари руҳи, буғ билан юрадиган поездлар, Эленнинг товуши. Эрве Жонкур ўз ҳаёти ҳақида гапиришда давом этарди. Ўзи ҳақида илк бор гапириши эди. Қизча ҳамон унга қараб турарди. Хона жимжит эди. Бирдан, ҳеч кутилмаганда қизчанинг кимоноси енгидан қўл ўсиб чиқди-да, бўйра узра чўзила бошлади. Эрве Жонкур кўриб турибди, ўша қўлча унинг нигоҳи ётган жойгача чўзилди, Хара Кэй финжонига тегди, кейин яна чўзилишда давом этди, кейинги финжонга қадар узайди, бу Эрве Жонкур чой ичган финжон эди. У финжонни қўлига олди.
Қизча бошини бирозгина кўтарди.
У нигоҳини илк бор Эрве Жонкурдан узиб финжонга қаратди.
Финжонни аста айлантирди ва Эрве Жонкур ичган жойига лабини босди.
Кўзини қисиб, бир қултум чой ичди.
Финжондан лабларини узди.
Қўлини кийими қатига яширди.
Бошини энгаштириб, Хара Кэйнинг қорнига қўйди.
Эрве Жонкур кўзларидан нигоҳини узмай қараб турарди.

Эрве Жонкур яна узоқ гапирди. Хара Кэй ундан кўзини олгач, жим қолди.
Узоқ жим қолишди.
Хара Кэй унлиларни бироз чўзиброқ, хирилдоқ, лекин самимий овозда французча гапирди:
– Агар яна келадиган бўлсангиз, сизни кўришдан хурсанд бўлардик.
У биринчи марта жилмайди.
– Сизга ипак қурти уруғи ўрнига балиқ увилдириғини қистиришибди: у бир тийинга қиммат.
Эрве Жонкур бошини эгди. Унинг олдида бир пиёла чой турарди. Уни қўлига олиб айлантирди. Сўнг охиригача ичди. Пиёлани ерга қўйиб:
– Биламан, – деди.
Хара Кэй мириқиб кулди.
– Шунинг учун ҳам сохта тилла тўлаган экансиз-да?
– Молига яраша чақа-да.
Хара Кэй жиддийлашди:
– Сиз нима учун келган бўлсангиз, ўшани оласиз. Фақат бу ерларни тарк этгандан кейин.
– Сиз эса ўзингизга тегишли олтинни оласиз, фақат мен ушбу оролдан соғ-омон чиқиб кетганимдан сўнг. Сизга айтадиган гапим шу.
Эрве Жонкур жавобини кутиб ўтирмади. Ўрнидан турди, эгилиб таъзим қилди ва орқаси билан юриб чиқиб кетди.
Сўнгги бор кўргани шу бўлди: қизчанинг сокин нигоҳи унинг кўзларига қараб турарди.

Олти кундан сўнг Эрве Жонкур Такаокада голланд контрабандачиларининг кемасига ўтириб, Сабирк шаҳрига етиб олди. У ердан Хитой чегараси бўйлаб Байкал кўлига чиқди, сўнг Сибирь кенгликларида тўрт минг чақирим йўл босиб, Урал тоғларидан ошиб ўтди-да, Киевга қараб юрди. Поездда бутун Европани кесиб ўтиб – шарқдан ғарбга уч ойлик саёҳатдан сўнг Францияга етиб олди. Апрелнинг биринчи якшанбасида айни Ибодат байрамларида Лавильдьега кириб борди. Шаҳарга кириб бораверишда бир тўхтаб олди, Тангрига ҳамду санолар айтиб, дадил юриб кетди. У ҳар бир қадамини санаб босар, уларни унутмаслик учун босган изларини ном билан атаб борарди.
– Хўш, дунёнинг охири қандай экан? – сўради ундан Бальдабью.
– Кўринмас экан.
У олис сафардан хотинига совға – шойи туника олиб келганди. Элен ийманганидан уни бир марта ҳам кийиб кўрмади. У шундай нафис эдики, қўлингга олсанг, худди ҳавони ушлаб тургандай бўлардинг.

Эрве Жонкур Япониядан олиб келган пилла қурт тухумлари майдалаб тўғраб ёйилган тут барглари устига сепиб чиқилгач, ҳаммаси жонланди. Бирортаси ҳам касалга чалинмаган экан. Лавильдье округида етиштирилган ипак ҳам сон, ҳам сифат жиҳатидан дунёда мисли кўрилмаган даражада бўлди. Яна иккита йигириш корхонаси очишга қарор қилинди. Бальдабью эса муқаддас Агнесса черкови ёнида клуатр1 тиклади. У негадир клуатрни доира шаклида тасаввур қилиб лойиҳасини буқалар жанги учун кўплаб саҳналар қурган испан меъмори Хуан Бенитесга буюрди.
– Ҳа, ҳеч қанақа қумнинг кераги йўқ: ўртада биз боғ барпо этамиз. Агар мумкин бўлса, томошагоҳга кириш олдида буқа калласи ўрнига дельфин боши ўрнатамиз.
– Дельфин боши дейсизми, жаноб?
– Бу, шунақа балиқ, Бенитес, тасаввур қиляпсанми?
Эрве Жонкур кирим ва чиқимларни мундоқ ҳисоблаб қараса, анча бойиб қолибди. У ўз мулкидан жануброқдан ўттиз акр ер сотиб олди-да, бутун ёз бўйи сайр қилиш учун боғ барпо этиш билан шуғулланди. Бу боғ унга дунёнинг нариги чеккаси сингари кўринмас бўлиб туюларди. Эрталаблари у Верденнинг олдига борар, маҳаллий янгиликлардан хабардор бўлар, Париждан келтирилган газеталарни кўздан кечирарди. Кечқурунлари Элен билан очиқ айвонда ўтириб, алламаҳалгача гурунглашарди. Рафиқасининг сўзларини тингларкан, у ўзини дунёдаги энг бахтли одам деб ҳисоблар, бу оламда Эленнинг овозидай чиройли товуш бўлмаса керак деб ўйларди.
1862 йил 4 сентябрда у 33 ёшга тўлди. Ҳаёт унинг кўз ўнгидан худди ёмғир мисол: енгил ва силлиқ оқиб ўтарди.

– Сен ҳеч нарсадан қўрқмаслигинг керак.
Демак, Бальдабью шунга қарор қилган экан, Эрве Жонкур октябр ойининг биринчи куни яна Японияга жўнади. У чегарани Мец ёнида кесиб ўтиб, Вюртемберг ва Бавария бўйлаб юрди, Австрияни ортда қолдириб, поездда Венага, ундан Будапештга етиб олди. У ердан Киевга қараб юрди. Икки минг чақирим рус пасттекислигини кесиб ўтгач, Урал тоғларидан ошди-да, Сибирь кенгликлари бўйлаб, Байкал кўлигача қирқ кун юрди. Амур дарёсида Хитой чегараси бўйлаб то Океаннинг ўзигача сузиб борди. Океанга етиб олгач, Сабирк бандаргоҳида голланд контрабандачилар кемасини кутиб ўн бир кун сарғайиб, ўтирди. Ниҳоят, кема Япониянинг ғарбий соҳилидаги Тэрай бурнига етиб олди. Айланма йўллар билан Исикава, Тояма ва Ниигата префектураларини ортда қолдириб, Фукусима вилоятига қадам қўйди ва Сиракава шаҳрига етиб олди. Шаҳарни шарқ томонидан айланиб ўтиб, икки кун қора кийимдаги одамни кутди. У Эрве Жонкурнинг кўзини боғлаб, Хара Кэйнинг қишлоғига олиб борди. У кўзини очганда, олдида икки мулозим турганини кўрди. Улар сайёҳнинг буюмларини олиб, уни ўрмон чеккасига бошлаб боришди. У ерда Эрве Жонкурга бир сўқмоқни кўрсатиб, ёлғиз ўзини қолдиришди. У қалин ўрмон соясида сўқмоқ бўйлаб юрабошлади. Қалин дарахтлар сояси тугаб, сўқмоқ олдидан гўё дераза очилгандай жойда у тўхтади. Ўттиз қадам пастда кўл кўзга ташланарди. Кўл соҳилида унга тескари ўгирилиб, Хара Кэй ўтирарди. Ёнида тўқ сариқ кўйлакда, сочлари елкасига тушиб турган аёл ҳам бор эди. Эрве Жонкур унга қараган чоғда у ҳам ўгирилди ва кўзлар тўқнашди.
Унинг кўзлари шарқона қийиқ эмасди, юзи эса бокира чеҳра эди.
Эрве Жонкур йўлида давом этди, кўп ўтмай ўша ерга етиб борди. Унинг рўпарасида қора кийимда Хара Кэй ёлғиз ўтирарди. Ундан сал нарида, ерда тўқ сариқ кўйлак ва бир жуфт похол бошмоқ ётарди. Эрве Жонкур унга яқинроқ борди. Енгил тўлқинлар кўлнинг сувини ҳайдаб келиб, қирғоққа урарди.
– Менинг француз дўстим, – деб ғудранди Хара Кэй ўгирилмасдан. Улар ёнма-ён ўтириб анча гаплашишди. Кейин Хара Кэй ўрнидан турди. Эрве Жонкур унга эргашди. Хара Кэй сўқмоққа тушишдан олдин сезилмас ҳаракат билан қўлқопларидан бирини тўқ сариқ кўйлак ёнига ирғитди. Улар қишлоққа кеч бўлганда кириб келишди.

Эрве Жонкур Хара Кэйникида тўрт кун меҳмон бўлди. Худди саройда қирол ҳузурида яшагандек кун кўрди. Ўша қишлоқда ҳамма нарса айнан шу одам учун мавжуд эди; барча унинг атрофида парвона, уни қўриқлар ва хизматини бажо келтирарди. Бошқа ҳамма жойда ҳаёт тўхтаб қолгандек эди.
Эрве Жонкурнинг ихтиёрида уй ва бешта хизматкор бор эди. Улар ҳамма жойда меҳмонга ҳамроҳлик қилишар, истаган жойига кузатиб боришарди. У ёлғиз овқатланар, одатда, жуда ҳам чиройли гуллаган дарахт соясида ўтириб тамадди қиларди. Кунига икки марта тантанали равишда унга чой тайёрлаб беришарди. Кечқурун Эрве Жонкурни тош тўшамали кенггина хонага олиб кириб, ювинтириш русумини бажаришарди. Юзларига мум ниқобга ўхшаш нарса тутиб олган учта кекса аёл унинг устидан сув қуйиб, баданини илиқ шойи чойшаб билан артишарди. Аёлларнинг қўллари ғадир-будур бўлса ҳам майин эди.
Иккинчи кун эрталаб Эрве Жонкур қишлоққа оқ танли одам келганини кўрди. Унинг орқасидан катта-катта ёғоч яшиклар ортилган икки арава келарди. Келган одам инглиз эди. У харид қилгани эмас, сотгани келганди.
– Қурол олиб келдим, месье. Сиз-чи?
– Мен сотиб оламан. Ипак қурти.
Бирга овқатланишди. Инглиз кўп гапирди. У Европа билан Япония ўртасида саккиз йилдан бери қатнаётган экан. Эрве Жонкур унинг гапларини узоқ тинглади, ниҳоят, сўради:
– Бу ерда яшаётган оқ танли аёл, менимча, европалик бўлса керак, сизга таниш эмасми?
– Японияда оқ танли аёл бўлмайди, – деди инглиз овқатдан бош кўтармай, бепарво. – Японияда битта ҳам оқ танли аёл йўқ.
Эртаси куни у анчагина олтин билан қайтиб кетди.

Эрве Жонкур учинчи куни эрталаб Хара Кэйни яна кўрди. Ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ, унинг бешта хизматкори худди сеҳрлангандай бирданига йўқ бўлиб қолишди, зум ўтмай Хара Кэйнинг ўзи пайдо бўлди. Улар майдондаги тепаликка кўтарилишди. Тепалик осмонида ўнларча кенг қанотли яшил қушлар чарх урарди.
– Маҳаллий аҳоли қушларга қараб, уларнинг парвозидан келажакларини аниқлайдилар, – деди Хара Кэй. – Эсимда, болалигимда отам мени шундай бир ялангликка етаклаб келдилар-да, қўлимга ўқ-ёй тутқаздилар: “Қушларга қарата от”, – дедилар. Мен ўқ уздим. Катта яшил қуш “гуп” этиб ерга қулади. “Агар олдинда сени нима кутаётганини билишни истасанг, – деди менга отам, – ўқинг учишини аниқлай ол”.
Қушлар осмонда, шошмасдан гоҳ кўтарилиб, гоҳ пасайиб чарх уришарди.
Улар кечқурун қишлоққа қайтишди. Эрве Жонкур турган уйда хайрлашишди. Хара Кэй бурилди ва шошмасдан пастга, дарё бўйлаб кетган йўл томон юрди. Эрве Жонкур унинг ортидан қараб, остонада туриб қолди. Хара Кэй йигирма қадамлар юргач, Эрве Жонкур сўради:
– Бу қиз ким эканини менга қачон айтасиз?
Хара Кэй тўхтамасдан кетиб борарди. Бир маромда одим ташлар, унда чарчоқдан асар ҳам йўқ эди. Теварак-атроф сув қуйгандек жимжит эди. У қаерга бормасин, ўша ерга сукунат чўкарди.

Сўнгги кун эрталаб Эрве Жонкур қишлоқ бўйлаб айлангани чиқди. Унинг йўлида дуч келган эркаклар таъзим бажо келтирар, аёллар эса нигоҳларини яшириб, табассум қилардилар. У Хара Кэйнинг уйи шу атрофда эканини ҳис қилди. Чунки улкан вольер1 га кўзи тушганди. Унда кўплаб турли-туман қушлар ғиж-ғиж эди. Чинакам мўъжиза. У билан суҳбатда Хара Кэй қушларни дунёнинг барча бурчакларидан келтиртирганини тан олди. Паррандалар орасида шундайлари ҳам бор эдики, Лавильдьеда бир йил мобайнида тўқилган ипакдан ҳам қиммат турарди. Эрве Жонкур бу ғаройиботни ҳайратланиб узоқ кузатди. У бир китобни эслади. Ўша китобда ёзилишича, шарқ эркаклари, ўзлари севган аёлларнинг садоқатига тан бериб, уларга қимматбаҳо буюмлар эмас, балки камёб ва мафтункор қушларни ҳадя қилганлар.
Хара Кэйнинг даргоҳи сукунат оғушида эди. Эрве Жонкур унга яқин бориб, кираверишда тўхтади. Уйнинг эшиги умуман йўқ, қоғоз деворларда соялар пайдо бўлар ва йўқоларди, лекин ҳеч қанақа шовқин эшитилмасди. Буларнинг ҳаммаси базўр ҳаётни эслатарди. Агар кўрганларини сўз билан ифодалашга уринса, “театр”ни англатиши мумкин эди. Эрве Жонкур шундоққина уйнинг олдида номаълум нарсани кутганича қотиб қолди. У тақдир ихтиёрига топширган шу муддат ичида фақат соялар ва сукунатгина ғаройиб саҳна доирасига сизиб кира олди, холос. Эрве Жонкур бурилди ва шахдам одим ташлаб ўз уйига кетди. У бошини эгиб фақат оёқлари остига қараб борарди, зеро, бу унинг ўйламаслигига ёрдам берарди.

Кечқурун Эрве Жонкур йўл юкини йиғиштирди. Сўнгра тош тўшамали хонада ювиниш учун отланди. У қиздирилган тош тўшамага чалқанча чўзилиб ётаркан, кўзларини юмиб, улкан вольер – ўйламай-нетмай гаровга қўйилган муҳаббат ҳақида ўйлади. Унинг кўзларига нам сочиқ қўйишди. Аввал бундай қилишмасди. У сочиқни олиб ташламоқчи бўлган эди, лекин кимнингдир қўли унинг қўлини ушлаб бунга йўл қўймади. Бу кекса кампирнинг қовжираган қари қўли эмасди.
Эрве Жонкур баданига сув қуюлаётганини ҳис қилди: аввал оёқларига, қўлларига, сўнгра кўкрагига қуюлди роҳатбахш сув. Сув эмас, худди мой дейсиз. Атрофда эса – ғайриоддий жимжитлик. У баданига енгил ипак вуаль2 тегиб кетганини ҳис қилди. Сўнг аёл қўллари тегди танасига. Унинг баданини артиб силаётган нафис аёл қўллари эди. Нафис ипакка ўхшаган бу майин қўллар унинг елкасидан аста сирғаниб, бўйнига текканда ҳам у қимир этмади. Ипакдек бармоқлари унинг лабларига чўзилди, титраб турган лабларга аста тегинди, атиги бир бора тегинди – сўнг эриб кетди.
Ниҳоят, Эрве Жонкур шойи вуаль унинг устидан учиб ўтиб, изсиз йўқолиб кетганини ҳис қилди. Ҳалиги майин қўл эса, унинг панжасини ёйди-да, кафтига ниманидир ушлатиб қўйди.
У сукунат ичра узоқ кутди, қимир этмай кутиб ётди. Кейин нам сочиқни кўзидан олди. Хонада “милт” этган зиё йўқ эди. Атрофда ҳеч ким кўринмайди. У ўрнидан турди, тахлаб қўйилган туникани олди, кийди ва хонадан чиқди, ётоғига кириб, бўйра устига чўзилди. Бошини буриб, чироқнинг пирпираб ёнаётган алангасини кузатиб ётди. У эҳтиёткорлик билан Вақтни тўхтатди. Истаган пайтигача тўхтатди Вақтни.
Шундан кейин кафтини ёзиб, кимдир қўйиб кетган ўша бир парча варақни кўрди. Кичкинагина қоғоз парчаси. Бир нечта иероглиф бўй чўзиб турарди. Хат қора сиёҳда битилган эди.

Кейинги кун тонготарда Эрве Жонкур орқага қайтиш учун йўлга тушди. У юк халтасининг махфий қатламларида минглаб ипак қурти уруғини олиб борарди. Бу Лавильдьенинг келажаги, юзлаб кишилар учун иш ва уларнинг ўнтачаси учун бойлик эди. Йўл чапга қайрилиб, тепалик ортидаги қишлоқ томон борадиган жойда у тўхтади, уни кузатиб келаётган икки кишига эътибор ҳам бермади. Нарида, тепалик ёнбағрида қалашиб ётган уйларга узоқ қараб турди.
Орадан олти кун ўтгач, Эрве Жонкур Такаокада голланд контрабандачиларининг кемасига ўтириб, Сабиркка етиб олди. У ердан, Хитой чегараси бўйлаб Байкал кўлигача йўл босди. Сибирь кенгликлари бўйлаб тўрт минг чақирим йўл юриб, Урал тоғларидан ошиб ўтди-да, Киевга етиб олди. Кейин поездга чиқиб, бутун Европани шарқдан ғарбгача кесиб ўтди ва уч ойлик сайру саёҳатдан сўнг Францияга етиб келди. Апрел ойининг биринчи якшанбасида, айни Ибодат байрами кунида, Лавильдьега қадам қўйди. Эрве Жонкурни кутиб олгани чиққан Элен унинг қучоғига ташланди. У хотинини бағрига босаркан, маст қилувчи аёл ҳидини туйди, унинг майин товушини эшитди:
– Сен қайтиб келдинг.
Мулойимгина.
– Сен қайтиб келдинг.

Лавильдьеда ўз оқими билан оддий ҳаёт давом этарди. Эрве Жонкур қайтиб келганига қирқ бир кун бўлди. Қирқ иккинчи куни чидай олмади, йўл сандиғидан ихчамгина тахламни олди, унинг ичида Япония харитаси бор эди. Харита орасига яшириб қўйилган бир парча варақни топди. Унда бир нечта иероглиф бўй чўзиб турарди. Хат қора сиёҳда битилганди. У ёзув столига ўтирди ва ўша хатга узоқ тикилди.
Бальдабьюни у Верден майхонасидан топди, бильярд ўйнаётган экан. У ҳамиша бир ўзи, ўзига қарши ўйнарди. Ўйини ҳам жуда қизиқ эди. Тўрт мучаси соғ – ногиронга қарши, дер эди ўзи. Биринчи зарбани у одатдагидек бажарар, иккинчисини эса – бир қўллаб берарди.
– Агар ногирон ютса, – дер эди Бальдабью, – бу ерлардан бутунлай бош олиб кетаман. Йиллар ўтаверар, ногирон эса ютқазаверар эди.
– Бальдабью, бизларда японча биладиган бирортаси йўқми?
Ногирон айлантириб урган эди, соққа икки бортга тегиб, қайтиб келди.
– Эрве Жонкурдан сўра – у ҳамма нарсани билади.
– Бу соҳада мен ҳеч нарса билмайман.
– Ахир, сен японсан-ку.
– Бундан нима фойда?
Тўрт мучаси соғ кий устига энгашди ва олтихоллини чапараста урди.
– Унда Бланш хоним қоларкан-да. Нимда унинг газмоллар дўкони бор. Дўкон устида бордели ҳам бор. Бу ҳам ўшанга қарайди. Жуда бой аёл. Бунинг устига япон.
– Япон. У бу ерларда нима қилиб юрибди?
– Муҳими, агар бирор нарсани билиб олмоқчи бўлсанг, бу ҳақда хонимнинг ўзидан сўраб ўтирма. Оббо, жин урсин.
Ногирон тўртхоллини урди-ю, теккиза олмади.

Эрве Жонкур ўз Эленига:
– Нимга иш билан кетаяпман, – деб айтди. – Шу бугуноқ қайтиб келаман…
У Москат кўчаси, 12-уйдаги дўконнинг иккинчи қаватига кўтарилиб, Бланш хонимни сўради. Узоқ кутишга тўғри келди. Бу меҳмонхона анча йил бурун байрам муносабати билан жиҳозланган эди. Ўша пайтларда бошланган байрам ҳануз давом этарди. Меҳмонхонада хизмат қиладиган барча қизлар танлаб олинган, ҳаммаси ёш, француз гўзаллари эди. Тапёр3 сурдина4 остида Россияни эслатувчи оҳангларни чаларди. Ҳар бир оҳангдан кейин ўнг қўли билан пешонасига тушиб турган сочини тўғрилаб:
– Вуаля, – деб қўярди.

Эрве Жонкур икки соатча кутди. Кейин уни даҳлиз йўлак бўйлаб сўнгги эшиккача олиб боришди. У эшикни очиб, ичкари кирди.
Бланш хоним дераза ёнида кенг оромкурсида ўтирарди. Устига енгил, оппоқ кимоно кийиб олганди. Унинг бармоқларини майда ёрқин зангори гуллар узук мисоли безаб турарди. Қоп-қора ялтироқ соч, бенуқсон шарқона чеҳра.
– Наҳот сиз шунчалик бойсизки, мен билан бир тўшакда ётишни хаёл қилсангиз?
Эрве Жонкур шляпасини қўлида ғижимлаганча қотиб қолди.
– Мендан бир хизматингизни дариғ тутмасангиз. Хизмат ҳақига қанча сўрашингиз – муҳим эмас.
У пиджагининг ички чўнтагидан тўрт букланган варақчани олиб, хонимга узатди.
– Мен мана бунда нима ёзилганини билишим керак.
Бланш хоним парво ҳам қилмади. Ярим очиқ лаблари жилмайгандек бўлди.
– Илтимос, мадам.
Унинг илтимосини бажариш учун хонимда ҳеч қандай асос йўқ эди. Шунга қарамай, у варақчани олди, ёйди ва кўз ташлади. Эрве Жонкурга бир қараб қўйди-ю, кўзларини олиб қочди. Варақчани астагина тахлади. Хоним номани қайтариб бериш учун талпинганда, кимоно унинг кўксида қия очилиб кетди. Эрве Жонкур кўриб қолишга улгурди. Унинг кўкраклари ҳали бўртиб улгурмаган, бадани ёш ва қордай оппоқ эди.
– Қайтиб келинг – бўлмаса ўлиб қоламан.
Бу сўзларни хоним совуқ оҳангда, Эрве Жонкур кўзларига тик қараб, ҳиссиз бир тарзда айтди.
Қайтиб келинг – бўлмаса ўлиб қоламан.
Эрве Жонкур варақчани олиб, пиджагининг ички чўнтагига солди.
– Ташаккур.
Эрве Жонкур бош эгиб таъзим қилди-да, орқага бурилди, эшик олдига борди ва стол устига бир даста пул қўймоқчи бўлди.
– Бекор гап.
Эрве Жонкур гангиб қолди.
– Мен пулни айтмаяпман. Ҳалиги аёлни гапираяпман. Бекор гап. У ўлиб қолмайди. Буни ўзингиз ҳам яхши биласиз…
Эрве Жонкур бурилмасдан пулни стол устига қўйди ва эшикни очиб, чиқиб кетди.

Бальдабью айтган эди: Бланш хонимнинг эркалашларини соғиниб, баъзи бировлар Париждан келиб туришади. Улар пойтахтга қайтиб боришгач, фраклари илгагига майда зангори гуллар тақиб юришаркан. Худди ўшанақа гуллар Бланш хонимнинг нозик бармоқларини узук мисоли безаб туради.

Ўша йили ёзда Эрве Жонкур хотинини илк бор Ривьерга олиб борди. Ниццада улар икки ҳафтага инглизлар ёқтирадиган ва мусиқий кечалари билан машҳур бўлган меҳмонхонага жойлашишди. Элен бунақа ажойиб жойда кўпдан бери умид қилаётган фарзандга ҳомиладор бўлишим мумкин деб ўйлади. Иккаласи биргаликда бу ўғил бола бўлади деган қарорга келишишди. Унинг исмини Филипп қўймоқчи бўлишди. Курорт шаҳарчанинг кундалик ҳаётида улар фаол қатнашдилар. Бир куни улар чарм савдоси билан шуғулланувчи поляк билан танишиб қолдилар. Японияда мен ҳам бўлганман, – деди у.
Бу ердан қайтиб кетиш арафасида Эрве Жонкур ярим кечаси тўсатдан уйғониб кетди. Ҳаммаёқ зим-зиё эди. У ўрнидан туриб, Эленнинг каравотига яқинлашди. Элен кўзини очганда Эрве аста шивирлади:
– Мен сени абадий севаман.

Сентябр ойи бошларида Лавильдье пиллакорлари бундан кейин нима қиламиз деган масалани ҳал қилиш учун қурултой ўтказишди. Ҳукумат Нимга ёш биологни сафарбар қилди. У француз пилласи уруғини яроқсиз ҳолга келтираётган ялпи касалликни ўрганиши керак эди. Биологни Луи Пастер дейишарди. У микроскоп билан ишларди. Ана шу асбоб ёрдамида кўз илғамас нарсаларни ҳам кўрса бўларди. Айтишларича, бу борада у анча-мунча муваффақиятларга эришган. Япониядан бўлажак фуқаролар уруши ҳақида хабарлар келиб турарди. Мамлакатга чет элликларнинг кириб келишига қарши кучлар уруш чиқаришга уринарди. Яқинда Иокогамада очилган Франция ваколатхонасида орол билан савдо-сотиқ алоқалари ўрнатиш масаласида яхши кунлар келгунга қадар тийилиб туриш тавсия этилди. Лавильдьенинг кўпгина номдор кишилари ҳам Эрве Жонкурнинг Японияга бормай тургани маъқул деган фикрни билдиришди. Бу йил Яқин Шарқдан келаётган пилла уруғига қаноат қилинса ҳам бўлади, дейишди улар. Бальдабью уларни тинглади, бир оғиз сўз ҳам айтмади. Ниҳоят, унинг навбати келди. Шунда у ўзининг бамбук таёғини стол устига қўйди-да, олдида ўтирган кишига қаради.
Эрве Жонкур Пастернинг тадқиқотларидан хабардор эди. Япониядан олинаётган хабарларни ҳам эшитган эди. Лекин бу ҳақда гапиришни истамасди. У ўз уйи теварагида боғ яратиш ниятида эди. Бутун фикру зикри шу боғнинг лойиҳасида. Эрве Жонкур хонасининг яширин бурчагида қора сиёҳ билан устунга ўхшатиб чизилган ва тўртга букланган бир неча иероглифли мактубни сақлар эди. Банкда унинг мўмайгина пули бўлиб, тинч ҳаёт кечирар ва тез орада ота бўлиб қоларман деган умидда умргузаронлик қиларди. Бальдабьюнинг унга тикилиб турганини кўргач:
– Ўзинг ҳал қил, Бальдабью, – деди.

Эрве Жонкур Японияга октябр бошларида жўнади. У Мец яқинида чегарани кесиб ўтди, Вюртемберг ва Баварияни ортда қолдириб, Австрияга кирди, поездда Венагача, ундан Будапештгача, сўнгра тўғри Киевгача борди. Рус текислигида икки минг чақирим йўл босиб, Урал тоғларини ошиб ўтди-да, Сибирь кенгликлари бўйлаб юрди. Байкал кўлигача қирқ кун йўл босди. У ердан Амурга чиқди-да, оқим бўйлаб пастга – Хитой сарҳадлари ёқалаб то Океаннинг ўзигача етиб борди. Океан соҳилидаги Сабирк бандаргоҳида голланд контрабандачиларининг кемаларини кутиб ўн кун қолиб кетди. Бу кемалар келгач, Эрве Жонкурни Япониянинг ғарбий соҳилидаги Тэрай бурнигача элтиб қўйди. У етиб борган мамлакат ташвишли кунларни бошидан кечирмоқда эди. Ҳамма уруш бўлишини кутарди. У бир неча кун йўл юрди, ниҳоят, Сиракавада уни Хара Кэй ҳузурига олиб борадиган одамни учратди. Улар отга миниб, икки кун деганда қишлоққа яқинлашдилар. Бу ёғига Эрве Жонкур пиёда кетди. Унинг келгани ҳақидаги хабар ўзидан олдин етиб борсин дея шундай қилди.

Эрве Жонкурни қишлоқ чеккасидаги энг сўнгги уйга бошлаб боришди. Уй ўрмон ичидаги тепачада эди. Уни беш нафар хизматкор кутиб олди. Эрве Жонкур юкини қаролларга бериб, ўзи айвонга чиқди. Қарама-қарши томонда, қишлоқнинг энг охирида Хара Кэйнинг ҳашаматли саройи кўзга ташланарди. Бошқа уйлардан ажралиб турадиган қасрни улкан кедрлар қуршаган эди. Эрве Жонкур бу кўшкка диққат билан қаради. Уфққа қадар ундан бошқа ҳеч нарса йўқдек эди. Мана, у кўриб қолди, бирдан кўшк устидаги осмон юзлаб қушлар билан тўлиб кетди. Гўё кўкка фаввора отилиб чиққандек бўлди.
Эрве Жонкур жилмайиб қўйди.

Қишлоқ чумоли инидай ғимирлаб қолди. Одамлар у ёқдан-бу ёққа чопар, қичқиришар, осмонга тикилиб, қочоқ қушларни кузатишарди. Узоқ вақтлардан бери қушлар уларнинг Жанобларининг фахри ҳисобланарди. Энди бўлса осмон бўйлаб учиб кулги уйғотишарди, холос. Эрве Жонкур уйдан чиқиб, чексиз ташвиш билан олдинга қараганча, қишлоқ оралаб борарди. Афтидан, уни ҳеч ким сезмаётганга, у ҳам ҳеч кимни кўрмаётганга ўхшарди. У дарё устига қурилган кўприкдан ўтди. Улкан кедрлар соясига кирди ва соядан чиқиб йўлида давом этди. Йўлида катта вольерга дуч келди, унинг тўрлари кўтариб қўйилган, ичи бўм-бўш эди. Вольернинг рўпарасида бир аёл турарди. Эрве Жонкур ён-верига қарамасдан секин юриб борди-да, аёлга яқинлашганда тўхтади.
Аёлнинг кўзлари шарқона қийиқ эмасди, юзи эса қизчанинг чеҳрасига ўхшарди.
Эрве Жонкур унга яқин борди ва қўлларини очиб, кафтини ёйди. Унинг кафтида тўрт букланган варақча турарди. Хоним унга нигоҳ солди ва чеҳрасига табассум югурди. Кейин кафтини Эрве Жонкурнинг кафтига теккизди, уни нафисгина қисиб қўйди-да, қўлини тортиб олди. У бармоқлари орасида ярим дунёни кезиб чиққан номани қисиб турарди. Уни кўйлаги қатига яшириб улгурмай Хира Кэйнинг овози эшитилди:
– Хуш келибсиз, менинг француз дўстим.
Хара Кэй улардан бир неча қадам нарида турарди. Қора кимонода, сим-сиёҳ сочи гарданига қойилмақом қилиб турмакланганди. У яқинроқ келди. Вольерга нигоҳ ташлади, очиб қўйилган панжара табақаларини бир-бир кўздан кечирди.
– Улар қайтиб келади. Барибир, қайтишади, шундай эмасми?
Эрве Жонкур жавоб бермади. Хара Кэй унинг кўзларига қаради:
– Юрақолинг энди.
Эрве Жонкур унга эргашди. У бироз юргач, қизга ўгирилди-да, енгилгина бош эгди.
– Тез орада сизни кўраман деган умиддаман.
Хара Кэй юришда давом этарди.
– У сизнинг тилингизни тушунмайди, – деди у.
– Юрақолинг.

Кечқурун Хара Кэй Эрве Жонкурни ўз уйига таклиф қилди. Уйида бир неча қишлоқдоши тўпланишган экан. Аёллар ўзгача нафосат билан кийинишган эди. Юзларига атир-упадан суриб, ёноқлари қирмизи ёғупадан ял-ял ёнарди. Саке ичишарди. Узун ёғоч чилимларда ғалати ҳидли тамаки чекишарди. Бир маҳал қизиқчи масхарабозлар пайдо бўлди. Улар орасида турли одамлар ва жониворлар овозига тақлид қилувчи бир киши ҳам бор эди. Учта кампир торли чолғу асбобларини чалиб, тиржайишарди. Хара Кэй тўрда ўтирар, қора кийимда, ялангоёқ эди. Унинг ёнидан ялтираб турган шойи кийимдаги бокира чеҳрали хоним жой олганди. Эрве Жонкур хонанинг нариги чеккасида ўтирарди. Шилқим аёлларнинг кўнгилни оздириб, беҳузур қилувчи ҳидларидан маст Эрве Жонкур ўзини йўқотиб, қандайдир масаллар айтиш билан овора қизиқчиларга тиржаярди. У юз марталаб ўша хонимнинг кўзларини қидирди ва юз карра унинг ўтли нигоҳига дуч келди. Бу боқишлар, ўтли нигоҳлар муқаддас ва ғамгин рақсга ўхшарди. Зеро, бу рақсдан унинг боши айланиб, кўзлари тиниб кетди. Эрве Жонкур сархуш бир ҳолатда ярим тунга қадар ўтирди, сўнг ўрнидан турди, французча минғирлаб кечирим сўради, унга ёпишиб олган аёллардан бир амаллаб қутулди-да, тутунли ҳаво ва тинмай гапираётган одамлар орасидан ўтиб, эшикка қараб юрди. Остонага етганда хонимга сўнгги бор нигоҳ ташлади. У бўлса Эрве Жонкурдан кўз узмай қараб турарди.
Эрве Жонкур қишлоқ оралаб, тоза ҳаводан нафас олиб, анчагача тентираб юрди. У уйига келганда ичкарида чироқ ёниб турарди. Қоғоз тўсиқни тортиб, ичкари кирди. Унинг рўпарасида икки аёл турарди. Уларни кўрди: оддий оқ кимоно кийган, шарқона қиёфадаги ёшгина қизчани ва уни. Унинг кўзларида қувноқ васваса ёнди. Хоним унинг ўзига келишига ҳам имкон бермай, қўлини олди, юзига олиб борди, енгилгина лаб теккизди, кейин қаттиқ қисди-да, ёнида қотиб турган қизчанинг кафтига тутқазди. Бир зумга унинг чиқиб кетишига йўл бермай маҳкам ушлаб турди. Сўнгра ўз қўлини уларнинг кафтидан олди-да, икки қадам орқага тисарилди. Бир чеккада ёниб турган фонарни қўлига олди, Эрве Жонкурнинг кўзига бир қаради-ю, чопиб чиқиб кетди. Фонарь тўқ сариқ рангда эди, у ёнар қўнғиз мисоли тун қоронғусида кўздан ғойиб бўлди.

Эрве Жонкур бу қизчани авваллари сира ҳам кўрмаганди. Тўғриси, унга ўша оқшом ҳам кўзи тушмаганди. Кўримсизгина кулбада у қизнинг нафис танаси гўзаллигини сезди, қўллари ва лаблари назокатини теран ҳис этди. Уни тўйиб-тўйиб эркалади, силаб-сийпалади, умрида ҳеч кимни бунақа суймаганди. Уни бағрига босаркан, ҳаддан ташқари секин, лекин мароқ билан ҳаракат қиларди. Шундай тун зулматида уни севиш ҳам, севмаслик ҳам мумкин эмасди.
Тонг олдидан қизгина ўрнидан турди, оқ кимоносини кийиб, аста чиқиб кетди.

Эрталаб уй олдида Эрве Жонкурни Хара Кэйнинг одами кутарди. У ўн беш тобоқ тут пўстлоғи олиб келганди. Бу пўстлоқларга ёппасига фил суяги рангидаги майда уруғлар қўйиб ташланганди. Эрве Жонкур ҳар бир тобоқни синчиклаб кўздан кечирди, нархини келишиш учун савдолашди ва зарварақ тилла тўлади. Хайрлаша туриб, Хара Кэй билан учрашиш ниятида эканини маълум қилди. Бунга жавобан ҳалиги одам имо-ишора билан Эрве Жонкурга Хара Кэй қишлоқда йўқлигини тушунтирди. У бугун саҳар чоғи мулозимлари билан қишлоқни тарк этибди. Қачон қайтиб келишини ҳеч ким билмасмиш.
Эрве Жонкур қишлоқ оралаб Хара Кэйнинг қароргоҳига югурди. У ерда фақат қаролларгина қолганди. Ҳар қандай саволга улар бошларини чайқаб жавоб беришарди. Уй ҳувиллаб қолганди. Эрве Жонкур қанча қидириб кўрмасин, ўзига бирор хат қолдирилганидан дарак тополмади. Қишлоққа қайтаётиб, улкан вольер ёнидан ўтди. Тўр панжаралар яна ёпиб қўйилганди. Ичкарида осмондан узиб қўйилган юзлаб қушлар пориллаб, ўзларини у ёқдан-бу ёққа уришарди.

Эрве Жонкур бирор белги топилармикин деб яна икки кун кутди. Кейин йўлга тушди. Қишлоқдан ярим соатлик масофани босиб ўтгач, йўл уни ўрмонга олиб чиқди. Ўрмон ичидан жарангдор қўнғироқ овози келарди. Қуюқ барглар орасидан дам олаётган қушлар галаси кўзга ташланарди. Эрве Жонкур отини тўхтатди, белидан тўппончасини олди ва осмонга қарата олти марта ўқ узди. Қушлар галаси осмонга кўтарилди. Бутун атрофни қушлар қийқириғи тутиб кетди. Гўё ўрмонга ўт кетган-у, еру кўкни тутун қоплаганди.

Яна олти кундан сўнг Эрве Жонкур Такаокада голланд контрабанда¬чиларининг кемасига ўтирди-да, Сабиркка етиб олди. У ердан Хитой чегараси бўйлаб Байкал кўлигача кўтарилди, Сибирь кенгликларидан тўрт минг чақирим йўл босиб, Урал тоғидан ошиб ўтди-да, Киевгача етиб олди. Сўнгра поездда Европани шарқдан ғарбга кесиб, уч ойлик сафардан кейин Францияга кириб келди. Апрелнинг биринчи якшанбасида – айни Ибодат байрамида у Лавильдьега қадам босди. У жуда чарчаган эди.
– Урушни кўрдингми? – унга пешвоз чиққан Бальдабьюнинг биринчи саволи шу бўлди.
– Кўрдим, лекин мен кутган урушни эмас, – деди у.
Кечқурун у Эленнинг тўшагига кирди ва уни шундай соғинч ва эҳтирос билан эркаладики, аёл қўрқиб кетди ва беихтиёр кўзларига ёш келди. Буни сезган эрига зўрға жилмайди:
– Мен… Мен жуда бахтлиман, – деди Элен секингина.

Эрве Жонкур ипак қурти уруғларини Лавильдье пиллакорларига топширди. Шундан сўнг у бир неча кун шаҳарда қорасини кўрсатмади. Май ойининг дастлабки кунларида у ҳаммани ҳайрон қолдириб, тилдан қолиб, ўлгунича гапирмай ўтган Жан Бербекнинг ташландиқ уйини сотиб олди. Одамлар Эрве Жонкур бу уйни лаборатория қилмоқчи, шекилли, деб ўйлашди. У бўлса уйдаги жиҳозларни ҳам чиқариб ташламади. Фақат бу уйга у ҳар замонда бир кирар ва узоқ қолиб кетарди. Сабабини ҳеч ким билмасди. Бир куни бу уйга Бальдабьюни бошлаб кирди.
– Жан Бербек нима учун гапирмай қўйганини биласанми? – деб сўради Эрве Жонкур.
– Бу ҳақда ўзи ҳеч нарса демаган.
Орадан кўп йиллар ўтган бўлса-да, деворларда ҳанузгача расмлар осиғлиқ турарди. Маъюс манзара; агар ихтиёр ўзида бўлса, Бальдабью аллақачон бу ердан жуфтакни ростлаб қолган бўларди. Лекин Эрве Жонкур пўпанак босган зах деворларга мафтун бўлиб боқарди. У худди деворда бир нарса қидираётганга ўхшарди.
– Афтидан, ҳаёт баъзан одамни шундай зада қиладики, нима дейишни билмай қоласан, – деди у. Ҳеч нима.
Бальдабьюнинг жиддий гапларга унчалик ҳуши йўқ эди. У Жан Бербек каравотини индамай кўздан кечирди.
– Бундай кулбада ҳар қандай одамнинг ҳам тилдан қолиши ҳеч гапмас.
Эрве Жонкур узоқ вақт тарки дунё қилгандай узлатда кун кечирди. У одамларга жуда кам кўринар ва уззукун боғ лойиҳаси устида ишларди. У уй атрофини айлантириб, чорбоғ бунёд қилиш ниятида эди. Машиналарга ўхшаш ғалати расмлар билан қанчадан-қанча қоғозларни қоралаб ташлаган эди. Бир куни оқшом пайти Элен ундан сўраб қолди:
– Бу нима?
– Вольер.
– Вольер?
– Ҳа.
– У нимага керак?
Эрве Жонкур расмлардан кўз узмасди.
– Сен унга қушларни жойлайсан, хоҳлаганингча, албатта. Бир кун келиб, ўзингни бахтли ҳис этсанг, вольер панжараларини очиб юборасан ва уларнинг чарх уриб учишларини томоша қиласан.

Июлнинг охирида Эрве Жонкур хотини билан Ниццага борди. Улар денгиз бўйидаги мўъжазгина бир уйчага жойлашишди. Элен шуни хоҳларди. Бундай тинч жойда ором олиш эрининг кўнгил ғашлигини ёзиб юборишига Элен шубҳаланмасди.
Улар биргаликда ўтказган уч ҳафта шодликларга тўла ўтди. Иссиқ пасайиб, салқин тушганда теварак-атрофдаги қишлоқларни айланишар, кўнгил ёзишарди. Вақт-вақти билан шаҳарга боришар, концертга тушишар ёки аслзодалар зиёфатларига қатнашишарди. Бир сафар улар итальян баронидан таклифнома олдилар. У унвонининг олтмиш йиллиги муносабати билан “Отель Сюис”да уюштирилаётган кечага даъват этганди. Овқатдан сўнг тортилган ширинликлардан татиб кўраётган Эрве Жонкур хотини Эленга нигоҳ ташлади. У аёлларни авраб, йўлдан урувчи устаси фаранг англиялик жентльмен1 билан ёнма-ён, Эрве Жонкурга қарама-қарши ўтирарди: инглизнинг фраги тугма қадамасини майда-майда зангори гуллар шодаси безаб турарди. Эрве Жонкур унинг энгашиб Эленнинг қулоғига нималарнидир шивирлаётганини кўрди. Элен мастона кулди, сочлари инглиз жентльменининг елкасига тегиб кетди. Бу ҳаракатда ҳеч қандай парокандалик йўқ эди, фақат саросимага солувчи ҳолат акс этарди. Эрве Жонкур нигоҳини улардан олиб қочиб, ликопчага қадади. Унинг қошиқ ушлаб турган қўли титрай бошлаганди.
У ўрнидан туриб, кучли ичимликлардан кўпроқ истеъмол қилганидан гандираклаганича нотаниш жанобнинг ёнига борди. Сал энгашди-да, дона-дона қилиб гапирди:
– Мен сизга шуни айтмоқчиманки, муҳтарам зот, биз ҳаммамиз жирканчмиз. Биз ҳаммамиз ўта жирканчмиз.
Жаноб асли Дрездендан эди. У бузоқ гўшти билан савдо қилар ва французчани яхши тушунмасди. Жаноб бошини сарак-сарак қилганича қаттиқ кула бошлади. Афтидан, у кулгидан ҳали-бери тўхтайдиган эмасди.
Эрве Жонкур билан Элен октябр ойи бошларигача Ривьерда бўлишди. Улар денгиз соҳилидаги бу мўъжазгина уйни сира тарк этгилари келмасди. Чунки улар шу уйчада муҳаббат нашъасини ҳис этгандилар.

Бальдабью Эрве Жонкур ҳузурига тонг қоронғусида келди. Улар пешайвонда ўтиришди.
– Боғинг ҳайратга соладиган даражада эмас.
– Мен уни бошлаганимча йўқ, Бальдабью.
– Таассуф.
Бальдабьюнинг эрталаблари чекадиган одати йўқ эди. У трубкасини2 олиб, тамаки билан тўлдирди-да, чекди.
– Мен ҳалиги Пастер билан гаплашдим. Жуда ишбилармон. Менга ҳаммасини кўрсатди. Касалга чалинган уруғларни соғломларидан ажрата оларкан. Тўғри, уларни қандай даволашни ҳали билмайди. Лекин соғломларини саралай олади. Айтишига қараганда, бизнинг пилла уруғимизнинг чораги соғлом экан.
Сукут.
– Эшитдингми? Японияда уруш кетаётган экан. Бу сафар аниқ. Ахийри бошлашибди-да. Инглизлар қурол-яроғ билан ҳукуматни, голландлар эса исёнчиларни таъминлашаётганмиш. Улар келишиб олишганга ўхшайди. Қўявер, улар бир-бирини қираверсин, дейишаяпти-да. Кейин ҳаммасини қўлга киритиб, бўлиб олишмоқчи. Франция ваколатхонаси эса томошабин бўлиб турибди.
Сукут.
– Қаҳвадан яна борми?
Эрве Жонкур унга қаҳвадан қуйди.
Сукут.
– Ҳалиги икки италиялик, Феррери ва яна биттаси, бултур Хитойга боришганди… Сара мол билан қайтишди. Ўн беш минг унция3 уруғ. Боллдагилар бир қисмини олишибди. Жуда яхши дейишяпти. Бир ойдан кейин яна боришармиш. Бизга ҳам яхши битим таклиф қилишди. Унциясига ўн бир франк сўрашяпти. Ишонса бўлади. Яхши одамлар. Ярим Европани мол билан таъминлашади. Ишончли одамлар, деяпман.
Сукут.
– Тағин билмадим. Балки чидармиз. Мана, уруғдан ўзимизда ҳам бор. Пастер бекорга тиришаётгани йўқ. Ҳалиги итальянлардан ҳам бироз нарса олармиз… Чидаймиз. Одамларнинг айтишича, сени у ёққа қайта юборишнинг фойдаси йўқ, пулимиз етмайди, муҳими эса жуда қўрқинчли, бу борада улар ҳақ. Аввал бошқача эди. Энди эса… У ёқдан омон қайтишнинг ўзи гумон.
Сукут.
– Хуллас, улар пилла уруғисиз қолишни исташмайди, мен эса сенсиз.
Эрве Жонкур узоқ вақт ҳали мавжуд бўлмаган боғга қараб турди. Кейин ҳеч маҳал қилмаган ишини қилди.
– Мен Японияга бораман, Бальдабью, – деди у. – Мен пилла уруғи олиб келаман. Керак бўлса, ўз пулимга сотиб оламан. Кейин уни сенга сотаманми ёки бошқага буни ўзинг ҳал қил.
Бальдабью буни кутмаган эди.

Бальдабью Лавильдье пиллакорларига Пастер ишончга лойиқ эмас, деб айтди — анави икки италиялик Европанинг ярмини айланиб чиқишди. Япониядаги уруш эса қишга бориб барҳам топади. Муқаддас Агнесса тушига кирибди. Унга қанақа тутуруқсиз одамсизлар, депти. Фақат, ёлғиз Эленга ёлғон гапира олмади.
– Унинг бориши ростдан ҳам шартми?
– Йўқ.
– Унда бу гапларнинг нима кераги бор?
– Мен уни тўхтатиб қолишга қодир эмасман. У ёққа шунчалар боргиси келаётган экан, нима ҳам қила олардим.
Лавильдье пиллакорлари юракларини ҳовучлаб, Эрве Жонкурнинг сафари учун пул беришди. У йўлга ҳозирлик кўрди ва октябрнинг биринчи кунларида жўнашга тайёр бўлди. Элен аввалгидек, унга бир оғиз савол бермай, тараддудга ёрдамлашди. Фақат сўнгги кеча унга гапиришга ўзида куч топди:
– Қайтиб келаман деб, сўз бер.
Қатъий оҳангда, назокатсиз.
– Қайтиб келаман деб, сўз бер.
Эрве Жонкур уни бағрига босаркан, жавоб берди.
– Сўз бераман.

1864 йилнинг 10 октябрида Эрве Жонкур Японияга ўзининг тўртинчи сафарига отланди. У Мецда чегарани кесиб ўтиб, Вюртемберг ва Баварияни ортда қолдириб, Австрияга кириб борди. Поездда Вена ва Будапештга етиб олди-да, кейин тўғри Киевга қараб юрди. Рус текисликларида икки минг чақирим йўл босиб, Урал тоғларидан ошиб ўтди-да, Сибирь кенгликларига кириб борди. Шу тариқа йўл босиб, қирқ кун деганда “муқаддас” Байкал кўлига етиб олди. Сўнг Амурга ўтди-да, Хитой чегараси бўйлаб пастга, то Океангача борди. Океан соҳилидаги Сабирк бандаргоҳида саккиз кун голланд контрабандачилар кемасини кутиб, ниҳоят, унга ўтириб, Япониянинг ғарбий соҳилидаги Тэрай портига етиб олди. Сўнгра айланма йўллар билан Исикава, Тояма, Ниигата префектураларидан ўтиб, Фукусима вилоятига етиб олди. Сиракавада ярим харобага айланган шаҳарга ва ҳукумат қўшинларининг горнизонига дуч келди. У шаҳарни шарқий томондан айланиб ўтиб, Хара Кэйнинг вакилини беш кун беҳуда кутди. Олтинчи куннинг тонготарида у шимолдаги тепаликлар томонга чиқди. У хомаки харитага қараб ва узуқ-юлуқ хотиралар билан йўл босди. Кўп кунлик адашишлардан сўнг, таниш дарёни топиб олди. Буёғи ўрмон ва таниш сўқмоқ. Илон изи йўл уни Хара Кэй қишлоғига бошлаб борди. Бу ерда барча нарсалар ёниб кетганди: уйлар, дарахтлар, ҳамма-ҳаммаси.
Умуман ҳеч нарса қолмаганди.
Бирорта тирик жон йўқ.
Эрве Жонкур куйиб кулга айланган қишлоқ қолдиқларига қараб қотиб турарди. Орқада – у босиб ўтган саккиз минг чақирим йўл, олдинда эса бўшлиқ.
Бирдан у кўринмас деб ўйлайдиган нарсани кўриб қолди. Бу – дунёнинг сўнгги чеккаси эди.

Эрве Жонкур хонавайрон бўлган қишлоқда узоқ туриб қолди. Унинг сира кетгиси келмасди, ҳолбуки, бу ерда ўтказган ҳар бир они унинг учун ҳалокатга айланиши мумкинлигини яхши биларди. У пиллақурти уруғини қўлга кирита олмади. Вақт эса оз қолганди. Икки ой ичида узоқ йўл босиб, уруғни етказиб бориши керак. Бир кунга кечикса ҳам ҳалокатга учраши турган гап. У буни яхши тушунарди, лекин кетолмасди. Агар ғаройиб бир воқеа юз бермаганда шундай ўтираверарди: ҳеч кутилмаганда бўшлиқ узра бир бола пайдо бўлди. Йиртиқ-ямоқ кийинган болакай келгиндига қўрқув билан қараганича секин келарди. Эрве Жонкур қимирламади. Болакай унга яқинроқ келиб тўхтади. Улар бир-бирига қараганча туриб қолишди. Ораларида бир неча одим масофа бор эди. Ниҳоят, болакай унга янада яқинлашиб, қўйнидан бир нарсани чиқариб узатди. Бу қўлқоп эди. Эрве Жонкур хаёлида кўл бўйи жонланди. Кўз олдига тўқ сариқ кўйлакли хоним келди. У қўлқопни оларкан, болага қараб жилмайди.
– Бу мен – француз… Ипак учун келувдим… Француз, тушуняпсанми? Бу мен.
Болакай ўзини қўлга олди.
– Француз…
Боланинг кўзларида ёш ялтиради, лекин у кулди. У имо билан орқасидан юришни ишора қилиб, ўрнидан жилди. Болакай ўрмонга элтувчи сўқмоқда кўздан ғойиб бўлди. Сўқмоқ ўрмон оралаб тоққа борарди.
Эрве Жонкур ўрнидан жилмай турарди. У қўлида хароб бўлган дунёдан қолган ягона гувоҳ – қўлқопни ушлаб турарди. У энди вақт ўтганини тушунди. Бошқа иложи йўқ эди.
У ўрнидан турди. Шошилмай отининг ёнига борди. Сакраб эгарга минди-да, отини ниқтади. Жонивор йўрғалаб кетди. У ўрмонга, боланинг изидан, дунёнинг нариги чеккасига қараб йўртиб борарди.

Бир неча кун шимолга, тоққа қараб юришди. Эрве Жонкур йўлнинг фарқига бормасди: у йўл бошловчига эргашганча ҳеч нарса сўрамасдан кетиб борарди. Шу тариқа улар икки қишлоқни ортда қолдиришди. Уларни кўрган қишлоқ аҳли уйларига беркинишар, аёллар тўғри келган томонга қочиб қолишарди. Болакай эса қувноқ шаталоқ отиб, ўз тилида алмойи-алжойи гапларни айтиб борарди. Унинг ёши ўн тўртдан ошмаганди. Бамбукдан ясалган найини чалиб, турли қушларнинг сайрашларига тақлид қилиб борарди. У ҳозир гўё ҳаётидаги энг муҳим иш билан бандга ўхшарди.
Бешинчи кун деганда, тепаликнинг энг чўққисига кўтарилдилар. Бола қўлини олдинга чўзиб, пастга кетган йўлни кўрсатди. Эрве Жонкур дурбинни олди. У кўрган нарса қандайдир юришни эслатарди: қуролланган кишилар, аёллар ва болалар, аравалар ҳамда чорва моллари кўринди дурбиндан. Бутун қишлоқ ҳаракатга келганди. Эрве Жонкур от миниб бораётган қора кийимдаги Хара Кэйни таниди. Унинг ортидан тўрт томонидан олачипор мато билан тўсилган тахтиравон чайқалиб борарди.

Бола отдан сакраб тушди. Дарахтлар орқасига беркинишдан олдин у ўгирилиб қаради ва имо-ишора билан саёҳат зўр ўтганини билдирди.
– Саёҳат зўр бўлди! – дея бақириб қолди унинг орқасидан Эрве Жонкур.
Эрве Жонкур кун бўйи олисдан туриб карвоннинг ҳаракатини кузатди. Карвон тунги дам олишга тўхтаганда ҳам у йўлидан бурилмай бораверди. Шунда унинг йўлини икки навкар тўсиб чиқди ва оти ҳамда юкини олиб чодирга элтишди. Эрве Жонкур узоқ кутди. Ниҳоят, Хара Кэй пайдо бўлди. Ундан на садо чиқди, на салом. У ҳатто ўтирмади ҳам.
– Бу ерга қандай келиб қолдинг, француз?
Эрве Жонкур жавоб бермади.
– Сизни бу ёққа ким бошлаб келди деб сўраяпман?
Жавоб бўлмади.
– Бу ерда сизга нима бор: ҳеч нарса. Фақат уруш кетаяпти. Бу сизнинг уруш эмас. Кетинг бу ердан.
Эрве Жонкур чарм ҳамёнини олди, очди ва ичидагини ерга тўкди. Зарварақ тилла.
– Уруш, қиммат ўйин. Мен сизга керакман. Сиз менга кераксиз.
Хара Кэй ерда сочилиб ётган тилла зарварақларига қарамади ҳам. У бурилди ва чиқиб кетди.

Эрве Жонкур тунни лагернинг бир чеккасида ўтказди. У билан ҳеч ким гаплашмади. Гўё уни ҳеч ким сезмагандай эди. Одамлар гулхан атрофида ерда ётишарди. Бор-йўғи иккитагина чодир тикланган эди. Улардан бирида бўм-бўш тахтиравон борлигини сезди. Тахтиравоннинг тўрт бурчагига қафаслар илиб қўйилган бўлиб, уларнинг ичида қушлар бор эди. Қафасларнинг тўрларига кичик-кичик тилла қўнғироқчалар илиб қўйилганди. Тунги шаббода сал-пал эсиши билан қўнғироқчалар жаранглаб қўярди.

Эрталаб уйғонган Эрве Жонкур бутун қишлоқ аҳли йўлга отланаётганини кўрди. Чодирлар йиғиб олинган. Очиқ тахтиравон ўз жойида турарди. Одамлар аста-секин араваларга жойлаша бошлашди. Эрве Жонкур ўрнидан туриб атрофга аланглади. Унинг кўзлари шарқона қийиқ кўзлар билан учрашди дегунча, улар нигоҳларини олиб қочишарди. У қуролланган эркакларни кўрди, болаларни ҳам кўрди, улар ҳатто йиғлашмасди ҳам. У ғам-андуҳли, тунд юзларни кўрди. Бунақа юзлар фақат зўрлаб ҳайдаб кетилаётган одамларда бўлади. Унинг кўзи йўл чеккасидаги дарахтга тушди. Дарахтнинг шохига осиб қўйилган болани кўрди. Бу ўша – Эрве Жонкурни бу ёққа бошлаб келган болакай эди.
Эрве Жонкур осилган болага яқинроқ борди-да, ерга қоқилган қозиқдай қотиб қолди, хаёли паришон ҳолда мурдага тикилди. Шу ҳолатда бироз турди-да, бориб дарахт танасига ўралган арқонни ечди, боланинг танасини қучоқлаб пастга туширди-да, ерга ётқизди. Унинг тепасида тиз чўкиб, узоқ турди. У ҳалок бўлган болакай юзидан кўзларини ололмасди. Қишлоқ аҳлининг йўлга тушганини сезмай ҳам қолди. У фақат карвоннинг шовқинини эшитарди, у жуда узоқдан келаётгандек эди. Ҳолбуки, у ёнидан ўтиб борарди. Ҳатто ёнгинасида Хара Кэйнинг товуши жаранглаганда ҳам, у бошини кўтармади.
– Япония – жуда қадимий мамлакат, – деди Хара Кэй. – Унинг қонунлари ҳам жуда қадимий. Ана шу қонунларга кўра, ўн иккита жиноят ўлим билан жазоланади. Шулардан биттаси – ўз бекасидан кимгадир ишқий мактуб етказиб беришдир.
Эрве Жонкур ўлдирилган боладан нигоҳ узмасди.
– Унда ишқий мактуб йўқ эди.
– Унинг ўзи ишқий мактуб эди.
Эрве Жонкур энсасига нимадир тираб туришганини ҳис қилди. Уни бошини ерга эгишга мажбур этишди.
– Бу милтиқ, француз. Бошингизни кўтарманг, илтимос.
Эрве Жонкур дарҳол англай олмади. Лекин мана, карвон юришининг шовқин-сурони орасида қулоқларига қўнғироқчаларнинг секин жаранглаши чалинди. У бошини кўтаролмас, кўзини ердан ололмасди. Аммо тахтиравоннинг чайқалиб бораётганини ҳис қиларди. Қўнғироқчаларнинг жаранги эса борган сари яқинлашиб келарди. Ана, тахтиравон шундоққина қаршисига келди. Шу бир сония – ва ўша аёл унга рўбарў келди.
Эрве Жонкур бошини кўтарди.
Тахтиравон жуда ажойиб газламалар, мафтункор шойи билан чирмаб ташланганди. Уни рангоранг ипак матолар безаб турарди. Бу сеҳрли уядан “тиқ” этган товуш эшитилмасди. Фақат шойиларнинг нафис шилдирашигина қулоққа чалинарди.
Эрве Жонкур қил устида турган ҳаётини узиб ташлайдиган гумбурловчи товушни эшитмади. У қўнғироқчаларнинг сўниб ва олислаб бораётган овозини аранг илғади, энсасига тираб турилган милтиқ тиғининг четга олинганини ҳис этди. Шу пайт Хара Кэйнинг овози эшитилди:
– Кетинг, француз. Бошқа қайтиб келманг.

Йўлда фақат сукунат ҳукмрон. Ерда боланинг танаси. Унинг тепасида тиз чўкиб турган одам. Ҳали кундуз, оқшом тушмаган.

Эрве Жонкур ўн етти кун деганда Иокогамага етиб олди. У япон амалдорига пора бериб, ўн олти қути пилла уруғи олди. Бу уруғ оролнинг жанубидан келтирилган эди. Эрве Жонкур уларни ипак матога ўраб, тўртта думалоқ ёғоч қутига жойлади. Оролдан қитъага қатнайдиган кемани излаб топди-да, март ойининг дастлабки кунларида руслар соҳилига тушди. У уруғларнинг уйғонишини секинлаштириш учун шимолий йўл билан юрди. Мажбурий тўхташлар билан Сибирь бўйлаб тўрт минг чақирим йўл босди. Урал тоғларидан ошиб ўтиб, Санкт-Петербургга етиб келди. У тилла тўлаб, юз пудча муз сотиб олди. Музни пилла уруғи билан бирга савдо кемаси трюмига жойлаб, Гамбургга қараб сузди. Кема олти кун йўл босди. У тўртта думалоқ ёғоч қутини тушириб, жанубий йўналишдаги поездга ўтирди. Ўн бир соат йўл босган поезд Геберфельд деган жойда сув олиш учун тўхтатди. Эрве Жонкур атрофни кўздан кечирди. Ҳақиқий ёз қуёши буғдойзорларни қиздириб турарди. Эрве Жонкурнинг рўпарасида рус коммерсанти ўтирганди. У ботинкаларини ечиб қўйган, бемалол ўтириб, немис тилидаги газетанинг сўнгги саҳифасини ўқиётган эди. Эрве Жонкур ҳалиги одамга диққат билан қаради. У коммерсантнинг кўйлагида ҳўл доғларни, пешонаси ва бўйнида тер томчиларини кўрди. Рус кулги аралаш нимадир деди. Унга жавобан Эрве Жонкур жилмайиб қўйди. Кейин ўрнидан туриб, чамадонини олди-да, поезддан тушиб қолди. Поезд таркибининг охиридаги юк вагонига борди. Унда муз орасига тахлаб қўйилган гўшт ва балиқ олиб кетилаётганди. Вагондан худди юзлаб ўқ билан тешиб ташланган тоғорага ўхшаб сув оқарди. У вагонни очди, ичига кириб олди, ёғоч қутиларни чиқариб, салқинроқ жой – рельслар ёнига қўйди. Вагонни беркитиб, кута бошлади. Поезд жўнашга тайёр бўлганда унга “қолиб кетма, тезроқ вагонга чиқ” деб бақиришди, у бошини сарак-сарак қилди-да, уларга хайр дея қўл силкиб қолди. Узоқлашиб бораётган поезд зумда кўздан ғойиб бўлди. У шовқин-сурон тинсин дея бироз кутди. Кейин ёғоч қутилардан бири узра энгашиб, уни очди. Қолган учта қутини ҳам шундай, аста, ҳафсала билан очиб кўрди. Секин ва авайлаб қаради.
Миллионлаб қурт уруғи. Ўлик уруғлар.
1865 йилнинг 6 май куни эди ўшанда.

Эрве Жонкур Лавильдьега тўққиз кундан кейин етиб келди. Унинг хотини Элен эрининг келаётганини узоқдан кўрди. У ўз-ўзига йиғламасликка ва қочиб кетмасликка сўз берди.
Элен марказий дарвозага тушди, эшик табақаларини очди ва остонада кутиб турди.
Эрве Жонкур унинг ёнига келганда жилмайиб қўйди. Уни бағрига босаркан эри аста шивирлади:
– Мен билан қолгин, илтимос.
Улар дарвоза олдидаги майсазорда ёнма-ён ўтириб, узоқ гаплашишди. Қоронғу тушиб, кеч кирди. Элен Лавильдье ҳақида, узоқ кутиш онлари, сўнгги кунлар изтироби ҳақида гапирди.
– Сен ўлган эдинг, – деди Элен. – Дунёда бирорта яхши нарса қолмаганга ўхшарди.

Лавильдье пиллакорлари яшил барглар билан қопланган тут дарахтларига қараб, ўз ҳалокатларини кўрдилар. Бальдабью бир нечта янги қурт уруғи қутисини топиб келди, лекин улар ҳам жонланиши билан ҳалок бўлишди. Сақланиб қолган озгина туркумдан олинган пилла еттита йигирув корхонасидан иккитасига зўрға етди.
– Сенда бирор фикр борми? – сўради Бальдабью.
– Биттагина, – деди Эрве Жонкур.
Кейинги куни у ёз пайтида уйи атрофида боғ барпо этмоқчи эканини маълум қилди. У ҳамқишлоқларидан ўнтача кишини ишга ёллади. Улар тепаликни тозалаб, ўнқир-чўнқирларни текисладилар. Мардикорларнинг саъй-ҳаракатлари билан дарахтлар ва чакалак девор текисланган ерни чиройли қилиб безади. Ранг-баранг гуллардан чиройли гулзорлар ҳосил қилинди. Сўлим гўшали қайинзорлар ажиб манзара кашф этди. Яқин жойдан оқиб ўтувчи дарёдан олиб келинган сув фавворали шаршара бўлиб, боғнинг ғарбий чеккасига бориб, унча катта бўлмаган ҳовузга қуйиларди. Жанубий чегарадаги лиму ва зайтун ниҳоллари орасида каттакон вольер қуришди.
Тўрт ой ишлашди. Сентябрнинг охирларига чорбоғ тайёр бўлди. Лавильдьеда ҳали ҳеч ким бунақасини кўрмаганди. Айтишларича, Эрве Жонкур бу боғни тиклаш учун бор-будини сарфлабди. Гўё у Япониядан қандайдир касал бўлиб қайтибди. Гўё пилла қурт уруғини итальянларга сотиб, мўмай бойлик орттирган эмиш, тиллаларини Париж банкларига яширган эмиш. Яна айтишларига қараганда, агар ўша йили унинг чорбоғи бўлмаса, ҳамма очликдан қирилиб кетаркан. Тағин у муттаҳам экан, дегувчилар ҳам топилди. Тақводор одам экан деганлар ҳам бўлди.

Ўзининг саргардон юришлари ҳақида гапирганда, Эрве Жонкур фақат ипак қурти уруғлари Кельн яқинида, Геберфельд деган жойда уйғонганини айтарди.
Қайтиб келганидан тўрт ой ва ўн уч кун ўтганида Бальдабью ҳовуз бўйида унинг ёнида ўтириб, деди:
– Эртами ёки кечми, барибир, сен ҳақиқатни кимгадир айтиб берасан.
У секин гапирди, чунки ҳақиқатдан қандайдир фойда бўлишига сира ишонмасди.
Эрве Жонкур боғ томондан кўз узмай, жимжит ўтирарди. Атрофда куз нафаси уфурар эди.
– Хара Кэйни мен илк бор кўрганимда, у қора туника кийганди. У хонанинг бурчагида, оёқларини чалиштирганча, қимир этмай ўтирарди. Унинг ёнида бир аёл ётарди. Аёл бошини унинг қорнига қўйган эди. Унинг кўзлари шарқона қийиқ эмасди. Юзи эса қизларнинг юзига ўхшарди.
Бальдабью унга жимгина қулоқ солиб ўтириб, сўнгги гапигача тинглади. Поездда то Геберфельга келгунигача эшитди.
У ҳеч нарса ҳақида ўйламасди.
У тингларди.
Эрве Жонкур:
– Унинг овозини бир марта ҳам эшитолмадим, – деганида шеригининг юрагида оғриқ санчгандай бўлди.
– Қандайдир ғалати оғриқ, – деди Эрве Жонкур бироздан сўнг.
Астагина айтди:
Улар чорбоғ оралаб ёнма-ён боришарди.
– Қаёқдан келди бу лаънати совуқ, – деди Бальдабью.
Айтгани шу сўз бўлди.
Биргина сўз.
Шунчаки, йўл-йўлакай.

Янги, 1866 йилнинг бошларида Япония ипак қурти уруғини олиб чиқиб кетишга расман рухсат берди.
Кейинги ўн йилликда фақат Франциянинг ўзи ўн миллион франклик Япония ипак қурти уруғини олиб кетади.
1869 йилдан бошлаб, Сувайш канали очилганидан сўнг, Япониягача бўлган бутун йўл йигирма кундан ошиқ вақтни олмайди. Қайтишга эса йигирма кундан камроқ вақт кетади.
Сунъий ипак толаси 1884 йилда Шардонне фамилияли француз томонидан яратилади.

Эрве Жонкур Лавильдьега қайтганидан сўнг орадан ярим йил ўтгач, унга почта орқали хантал тусли бир хат келди. Хатни очгач, ичидан етти вараққа қора сиёҳда ёзилган нома чиқди. Мактуб майда геометрик хатда, япон иероглифида ёзилган эди. Хатжилд устидаги исм ва манзилдан бўлак мактубда лотин ҳарфида бирорта ҳам сўз ёзилмаганди. Устига босилган муҳрга кўра, хат Остендедан жўнатилган эди.
Эрве Жонкур хатни узоқ варақлаб, кўздан кечирди. У катта ҳафсала билан ёзилган бўлиб, ундаги ғалати ҳарфлар қушчаларнинг изини эслатарди. Ҳарҳолда улар қандайдир белгилар эди.

У хатни бир неча кун икки буклаб ёнида олиб юрди. Кийимини алмаштираётганда мактубни бир чўнтакдан иккинчисига соларди, лекин унга қарамасди. Аммо, ҳар замон-ҳар замонда уни қўли билан ушлаб-ушлаб қўярди. Бир куни кечқурун у хатни чироққа солиб кўрди. Ғалати битилган бу ҳарфларда нималар ёзилган экан. Қуруқ гапмикин ёки ҳаётни ағдар-тўнтар қилувчи бирор хабармикин? Ҳақиқатни аниқлашнинг иложи йўқ эди ва айнан шу Эрве Жонкурга жуда ёқарди. Хонага Элен кириб келди. Эри хатни стол устига қўйди. Элен эрини ўпиш учун яқинлашди, у ҳар сафар ўз хонасига кириб кетишдан олдин шундай қиларди. Элен энгашганида тунги кўйлаги кўкраги ёнида сирғалиб тушди. Эрве Жонкур ҳайрон бўлди. Хотинининг кўйлаги тагида ҳеч нима кўринмасди. Кўкраклари кичкинагина ва оппоқ эди, худди қизчаларнинг сийнасига ўхшарди.
Кейинги тўрт кун мобайнида одатдагидек ҳаёт тарзини кечирди, кун тартибини бузмади. Бешинчи кун у башанг кийинди-да, Нимга жўнади. Қош қораймасдан қайтаман, деб кетди.

Москат кўчасидаги 12-уй бундан уч йил бурун қандай бўлса, шундай ҳолатда эди. Байрам ҳали ҳам давом этарди. Қизлар жуда танланган, ёш-ёш француз дўндиқчалари эди. Тапер Россия оҳангидаги рақс куйларини чаларди, кексаликданми ёки қандайдир мараз касаллик туфайлими, аввалгидек қўли билан сочини силаб қўймас, ҳар замон-ҳар замонда:
– Вуаля, – деб минғирлаб қўярди.

Бланш хоним уни бирор сўз айтмай қабул қилди. Тимқора ялтироқ сочлар, беқусур шарқона чеҳра. Бармоқларида худди узукдек майда ёрқин-зангори гулчалар. Узун оқ кўйлак, нимшаффоф. Оёғи яланг.
Эрве Жонкур унинг қаршисига ўтирди. Чўнтагидан хатни олди.
– Мени эслайсизми?
Бланш хоним бошини қимирлатди.
– Сиз менга яна кераксиз.
У хонимга хатни узатди. Унда хатни олиш учун ҳеч қандай асос йўқ эди, лекин хоним хатни олди ва очди. У еттита варақнинг ҳаммасига бир-бир қараб чиқди-да, Эрве Жонкурга қаради.
– Мен бу тилни яхши кўрмайман, месье, – деди хоним. – Мен уни унутишни истайман. Мен у ерни ва ундаги ўз ҳаётимни унутмоқни истайман.
Эрве Жонкур қимир этмай ўтирарди – қўллари ором курси дастасини чангаллаганди.
– Мен ушбу хатни сизга ўқиб бераман. Ўқиб бераман. Мен сиздан пул олмайман. Фақат менга сўз берасиз: бу ёққа бошқа қайтиб келмайсиз ва мендан бу ҳақда бошқа сўрамайсиз.
– Сўз бераман, мадам.
Хоним унга тикилиб қаради. Кейин нигоҳини хатнинг биринчи саҳифасига қаратди: шоли қоғози, қора сиёҳ.
– Азиз севгилим, жоним, жанобим менинг, – дея ўқий бошлади Бланш хоним. – Ҳеч нарсадан қўрқма, жойингдан жилма ва жим ёт, бизни ҳеч ким кўрмайди.

Қимир этмай жим ёт, мен сенга тўйиб-тўйиб қарамоқчиман. Мен сенга шунча қарадим, лекин сен меники эмасдинг, ҳозир сен меникисан. Йўқ, менга талпинма, илтимос, жойингда жим ёт. Бутун тун ҳали олдимизда, мен сенга тўйгунимча қарашни истайман. Мен ҳали сени ҳеч бунақа кўрмагандим. Сенинг баданинг – меники, кўзингни юм-да, эркала ўзингни, илтимос.
– Бланш хоним, гапирар, Эрве Жонкур тингларди –
агар мумкин бўлса, кўзингни очма ва ўзингни силаб эркала, қўлларинг бирам чиройлики, улар жуда кўп тушимга кирарди. Энди мен уларни кўришни истайман, уларнинг баданни силаши менга бирам ёқадики, ҳа, мана шундай, илтимос, давом этавер, кўзингни очма, мен шу ерда, ёнингдаман. Бизни ҳеч ким кўраётгани йўқ. Мен ёнингдаман, ўзингни сила, севгилим, жанобим менинг, ўзингни, қорнингнинг пастини сила, илтимос, шошилма,
– хоним ўқишдан тўхтади; “илтимос, давом эттир”, – деди Эрве Жонкур
– у бирам яхшики – сен қўлинг билан ушлаб турган нарсанг, тўхтамасдан давом этавер. Сенга ва ўша нарсангга қараш менга жуда хуш ёқади, севгилим, жоним, жанобим менинг. Кўзларингни очма, ҳозирмас, бироз сабр қил. Сен ҳечам қўрқма, мен ёнингдаман, эшитяпсанми? Бу менинг шойи кўйлагим, кўзларингни очма ва сен менинг баданимни ҳис этасан,
– хоним шошмасдан ўқирди, бокира қизнинг овози билан ўқирди –
сен менинг лабларимни тотиб кўрасан; лабимни сенга биринчи марта теккизаяпман, сен уни қаерингга теккизишимни билмайсан ҳам. Сен бирдан лабим иссиғини ҳис этасан, лекин кўзингни очмасанг, унинг қаердалигини тушунолмайсан – яхшиси, кўзингни очма ва тўсатдан лабимни қаерингга теккизганимни ҳис қил,
– у қимир этмасдан тингларди; бўз костюмининг чўнтагидан оппоқ рўмолчаси кўриниб турарди –
балки лабимни кўзингга, чакканг ёки қошларингга босарман, шунда менинг ҳароратим сенинг вужудингга кириб бораётганини ҳис қиласан. Эҳтимол, лабларим ҳароратини кўзимга олов бўлиб кўринаётган анави нарсангда ҳис этарсан…
– Бланш хоним ўқир, у тингларди –
ниҳоят, мен юрагингни ўпаман, чунки сени хоҳлайман: мен терингга кириб оламан, ахир, у юрагинг устида уриб турибди, чунки сени хоҳлайман, юрагингга кириб оламан ва сен меники бўласан, агар ишонмасанг – кўзларингни оч, севгилим, жоним, жанобим менинг, менга бир қара: бу менман ва бу лаҳзани ҳаётимиздан ким ҳам ўчира оларди. Зеро, энди иккаламиз бир жон-у, бир танмиз. Баданлар жўш урди лаблар ҳароратидан. Оҳ, жоним, севгилим, жанобим менинг.
– Бланш хоним ўқир, Эрве Жонкур эса юрагини ютиб тингларди –
…ногаҳон ичимда бир оғриқ сездим, ширин бир оғриқ… Мен ширин энтикиб кўзни юмаман ва кипригимга қалққан ёшни аста артаман. Севгилим, жоним, бу ширин дамларни унутиб бўлмас ҳеч қачон.
– хоним бу сўзларни сал овозини кўтариб айтди-да, жим қолди.
У қўлида ушлаб турган варақда бошқа белги йўқ эди: хат тугаганди. Бироқ, варақни ағдариб, нариги варақлар ёнига қўймоқчи бўлганида унинг орқа томонидаги бир неча сатрга кўзи тушди. Қора сиёҳда оқ қоғознинг чеккасига ёзилганди. Хоним Эрве Жонкурга қаради. У ўткир нигоҳ билан тикилиб турарди. “Кўзлари мунча чиройли бўлмаса”, ўйлади Бланш хоним нигоҳини олиб қочиб, қоғозга қаради.
– Биз бошқа кўришмаймиз, – деди хоним. – Қиладиган ишимизни бажариб бўлдик, сиз буни яхши биласиз. Ишонинг: биз қилган иш абадий қолади. Мендан узоқда ўз ҳаётингиз билан яшайверинг. Қачонлардир сизнинг бахтингиз учун жуда ҳам керак бўлиб қолган тақдирда, ҳеч ўйлаб ўтирмасдан, сира иккиланмасдан ҳозир сизга “хайр” деяётган бу аёлни эсдан чиқаринг.
У анча вақтгача ҳалиги қоғозга қараб турди, кейин уни бошқа варақлар ёнига қўйди. Эрве Жонкур қимирламасдан ўтирарди. У фақат бошини буриб, кўзини олиб қочди.
Бланш хоним ўрнидан турди, энгашди-да, чироқни пуфлаб ўчирди. Хонани думалоқ ойнадан тушиб турган нур ёритиб турарди. Хоним Эрве Жонкурга яқинлашди, бармоғидаги майда зангори гуллардан ясалган узукни суғуриб унинг ёнига қўйди. Кейин бир неча қадам босиб, безакли эшикчани очди-да, чиқиб кетди. Эшик очиқлигича қолди.
Эрве Жонкур ўша хонада узоқ ўтирди, у қўлидаги гулли узукни ўйнаб, хаёлга толганди. Охири ўрнидан турди, стол ёнига борди ва хат ёзилган етти варақни йиғиштириб олди. Хонани кесиб ўтиб, ярим очиқ эшикка қарамасдан чиқиб кетди.

Кейинги йилларда Эрве Жонкур эҳтиёж нималигини билмайдиган одамга хос ҳаёт кечирди. Лавильдьеда ҳамон аввалгидек бу одамга таҳсин айтишарди. Чунки унда тўғри ҳаёт ифодасини кўришарди. Аслида бу оламда кўпчилик шундай бўлишга интиларди. Айтишларича, ёшлигида, Японияга сафаригача у шундай бўлган.
У ҳар йили бир марта хотини Элен билан саёҳатга чиқишни одат қилиб олди. Улар Неополь, Рим, Мадрид, Мюнхен, Лондонни айланиб келишди. Бир сафар Прагагача боришди. Бу шаҳарда уларга ҳамма нарса театр бўлиб кўринди. Улар олдиндан режалаштирмасдан ва вақт билан ҳисоблашмай саёҳат қилаверишарди. Икковини ҳамма нарса ҳайратга соларди, ҳатто ўзларининг бахти ҳам. Улар сукунатни соғинишгачгина Лавильдьега қайтишарди.
Агар биров сўраб қолса, Эрве Жонкур абадий шундай яшашга тайёр эканини айтган бўларди. У шундай умргузаронлик қилишга кўникиб қолганди. Баъзан у чорбоғини айланар, пастга тушиб, ҳовуз бўйида соатлаб ўтириб қоларди.

1871 йилнинг 16 июнида у Верден майхонасига кирди. Бальдабью бильярд ўйнарди.
– Ана холос, – деди Эрве Жонкурнинг кирганини кўриб.
У қаддини ростлади, кийни жойига қўйди ва индамай чиқиб кетди. Уч кундан кейин Бальдабью бутунлай жўнаб кетди. Ўзининг иккала корхонасини Эрве Жонкурга ҳадя қилди.
– Ипак мени бошқа қизиқтирмайди, – деди у Бальдабьюга.
– Қизиқтирмаса, сотиб юбор, тентак.
Унинг қаёққа кетаётганини ҳеч ким билолмади. У муқаддас Агнесса ҳақида нимадир деб минғирлади, лекин ҳеч ким бирор нарса тушунмади.
Жўнаб кетаётганда уни Эрве Жонкур ва Элен кузатиб қўйди. Бальдабью Авиньондаги вокзалдан жўнаб кетди. Қўлида биттагина чамадони бор эди. Перрондаги поезднинг пишиллаётганини кўриб, у чамадонини ерга қўйди.
– Мен биттасини билардим, – деди у, – бир ўзи учун темир йўл солган эди. Энг қизиғи шундаки, темир йўл тўппа-тўғри эди: юзлаб чақиримда бирорта бурилиш учрамасди. Бунинг бир сабаби бор эди, лекин қанақа сабаблиги ҳозир эсимда йўқ. Мана шу сабаблар нуқул эсдан чиқаверади. Майли бўлмаса, хайр. Яхши қолинглар.
У жиддий гапларга унчалик ишқибоз эмасди. Хайрлашув эса, ҳарҳолда жиддий гап эди.
У узоқлашиб борар, эр-хотин унинг орқасидан қараб туришарди. У қўлида чамадон, кетиб борарди. Бутунлай.
Шунда Элен ғалати иш қилди. Эрве Жонкурни силтаб ташлади-да, Бальдабью ортидан югуриб кетди. Уни қувиб етди-да, қаттиқ қучоқлади ва ҳўнграб юборди.
Элен, умуман, ҳеч қачон йиғламасди.
Эрве Жонкур иккала йигирув корхонасини ҳам арзимаган пулга Мишел Лариога сотиб юборди. У жуда одамохун киши эди. Йигирма йил давомида ҳар шанба куни Бальдабью билан домино сурар ва ҳамиша ютиб чиқарди. Унинг учта қизи бор эди. Улардан иккитасининг исми Флоранс, Сильвия, учинчисининг исми эса Агнесса эди.

Орадан уч ой ўтиб, 1874 йилнинг қишида Эленнинг мияси шамоллаб, касал бўлиб қолди. Табиблар уни даволай олишмади. Март ойининг бошларида у оламдан ўтди. Ёмғирли кун эди.
У билан видолашгани Лавильдьенинг барча аҳолиси келди. Улар қабристон хиёбони бўйлаб оҳиста кўтарилишди. Элен ёқимли, кўнгли очиқ аёл эди, ҳеч кимнинг кўнглини оғритмаганди.
Эрве Жонкур қабр тошига биргина сўз ёздирди:
Helas.
У ҳаммага миннатдорлик билдирди, унга ҳеч нарса керак эмаслигини таъкидлади-да, уйига қайтди. Эрве Жонкурга уйи ҳеч қачон бунақа катта бўлиб кўринмаганди. Қисмати эса шунчалар қовушмаган бўлиб сезилмаганди. Энди у бутун фикри-зикрини боғига қаратди.

Бир куни, Эленнинг вафотидан икки ой ва ўн бир кун ўтгач, Эрве Жонкур қабристонга борди. У ҳар ҳафта хотинининг мозорига келтириб қўядиган гуллари ёнида майда зангори гуллардан ясалган гулдастани кўрди. Сал энгашиб, уни диққат билан кўздан кечира бошлади. У узоқ вақт энгашганича туриб қолди. Уни бу ҳолатда биров кўриб қолса, кулиб юбориши ҳеч гап эмасди. Уйига қайтиб келгач, Эрве Жонкур, одатланганига қарамай, ишлагани боғига чиқмади, ўз хонасида ўтириб ўйга толди. Эрталабдан кечгача қилган иши хаёл суриш бўлиб қолди.

У Москат кўчасидаги 12-уйга борса, ўша жой бичиш-тикиш устахонасига айлантирилган экан.
– Мадам Бланш анчадан бери бу ерда яшамайди, – дейишди.
У хонимнинг Парижга кўчиб кетганини билиб олди. Юксак мартабали шахснинг, эҳтимол, сиёсий арбобнинг уй бошқарувчиси бўлиб хизмат қилаётган экан.
Эрве Жонкур Парижга отланди.
Унинг манзилини излаб, олти кун овора бўлди. Учрашиш ҳақида илтимос қилиб икки энлик хат юборди. Хоним уни эртанги куннинг иккинчи ярмида кутишини маълум қилди. Аниқ белгиланган вақтда Эрве Жонкур Капуцин хиёбонидаги ҳашаматли бинонинг учинчи қаватига кўтарилди. Эшикни оқсоч аёл очди. У Эрве Жонкурни меҳмонхонага бошлаб борди. Бланш хоним жуда нафис ва ўта французча кўйлакда пайдо бўлди. Сочлари ўша пайтдаги Париж модасига хос бўлиб, елкаларига тушиб турарди. Қўлларида зангори гуллар узуги йўқ эди. Хоним бир оғиз сўз айтмасдан Эрве Жонкурнинг қаршисига ўтирди. Жим эди.
У хонимнинг кўзларига термилди.
– Ўша хатни сиз ёзгансиз, шундай эмасми? – деди у. – Элен сиздан ёзиб беришни илтимос қилган ва сиз ёзиб бергансиз.
Бланш хоним жим ўтирар, нафасини ичига ютиб, унга қараб турарди.
Ниҳоят у тилга кирди:
– Хатни ёзган мен эмас.
Сукунат.
– Уни ёзган Элен.
Сукунат.
– У менинг ёнимга келганда, хат ёзилган эди. У мендан хатни япончага ўгиришимни илтимос қилди. Мен рози бўлдим. Бор гап шу.
Шунда Эрве Жонкур тушуниб етдики, унинг гапларини умр бўйи эшитиб юради. У ўрнидан турди ва шу кўйи туриб қолди. Худди қаёққа боришни эсидан чиқариб қўйгандай эди. Қаердандир, олис-олислардан унга Бланш хонимнинг сўзлари эшитилди:
– Тағин у хатни ўқимоқчи ҳам бўлди. Унинг овози жуда мафтункор эди. У бу сўзларни шундай ҳаяжон билан талаффуз қилардики, мен буни асло унута олмайман. Гўёки булар унинг ҳақиқий сўзлари эди.
Эрве Жонкур меҳмонхона бўйлаб оёғини зўрға судраб босарди.
– Биласизми, месье, ўйлашимча, у кўпроқ ўша аёл бўлишни истаган. Сиз буни тушунолмайсиз. Мен бўлсам, у ўз хатини ўқиётганини эшитдим. Бу шундай эканини яхши биламан.
Эрве Жонкур эшик ёнига борди, унинг дастасини ушлади ва ўгирилмай туриб гапирди:
– Яхши қолинг, мадам.
Бу уларнинг сўнгги учрашуви эди.

Эрве Жонкур яна йигирма уч йил яшади. Умрининг асосий қисми сиҳат-саломатликда ва руҳий хотиржамликда ўтди. У энди Лавильдьедан ҳеч қаёққа бормас ва уйини тарк этмасди. У ўз бойлигидан оқилона фойдаланарди. Бу эса уни ўз боғида тер тўкишдан бошқа ерда ишлаш заруратидан халос этарди. Вақт ўтиши билан у ўз саёҳатлари ҳақида мароқ билан гапирадиган бўлди. Лавильдье аҳли бу ҳикояларни тинглаб, дунёни англар, болалар эса мўъжизалардан хабар топардилар.
Якшанба кунлари у Ибодат байрамига чиқарди. Йилда бир марта маҳаллий йигирув корхоналарини айланар, янги тўқилаётган ипакни ушлаб кўрарди. Ёлғизлик дарди юрагини сиқувга олганда эса Элен билан гаплашгани қабристонга борарди. Қолган вақтини уни умидсизликдан ҳимоя қилувчи урф-одатлар маросимида ўтказарди. Баъзан бетайин кунларда у ҳовуз бўйига тушиб ўтирар ва сувга тикилганча соатлаб қолиб кетарди.

Русчадан Файзи Шоҳисмоил таржимаси.
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2005 йил, 3-сон

www.ziyouz.uz

Зиё истаган қалблар учун!

Алессандро Барикко. Ипак (роман)