O‘RTA OSIYoNING BOSIB OLINIShI TO‘G‘RISIDA TARIXIY TADRIJIY MA’LUMOTNOMA
Georgiy xochi sohiblari va «Jasorati uchun» oltin qurol bilan taqdirlanganlar ro‘yxati ilovasi ila
TURKISTON-HARBIY OKRUGI ShTABINING NAShRI
Toshkent
Turkiston harbiy okrugi tipolitografiyasi
1909 yil
* Ilovaning 1-bo‘limidan boshqa bo‘limlarini rus tilidan Sh. Xolmurod tarjima qilgan.
HINDISTON BILAN SAVDO ALOQALARINI KENGAYTIRISh HAMDA XIVA BILAN TOTUV MUNOSABATLAR O‘RNATISh MAQSADIDA IMPERATOR PETR BIRINChI YeRKENT VA XIVAGA OTRYaDLAR YuBORDI.
1715 yilda Buxgoltsning to‘rt yarim minglik otryadi Balxash ko‘ligacha yetib keldi va u yerda qal’a bunyod etdi, biroq chekinishga majbur qilindi.
1717 yili knyaz Bekovich-Cherkasskiy otryadi 3727 piyoda, 617 otliq dragun, 2000 kazak, 230 dengizchi askar va 22 ta to‘p-zambarak bilan Xivaga yo‘l oldi.
9 iyunda otryad Gurev shahridan chiqib, qumli dasht va sahrolar osha 2 oy yo‘l bosgach, Xivaga kirib keldi.
Xivaliklar avval to‘la tobeliklarini bildirdilar va joylashtirishga qulay bo‘lsin uchun knyaz Bekovichni o‘z otryadini kichik qismlarga bo‘lishga ko‘ndirdilar, shundan keyin Bekovichning ehtiyotsizligidan foydalanib, ruslarga qo‘qqisdan xiyonatkorona hujum qilib, o‘larni batamom qirib tashladilar.
DASTLABKI URINIShDAGI OMADSIZLIK RUSLARNI TO‘XTATIB QOLOLMADI, KEYINGI HUJUMLAR ULUG‘ PETR I BELGILAB BERGANIDEK IKKI TOMONLAMA: G‘ARBDAN — YoYIQ (UROL) DARYoSI ORQALI, ShARQDAN — G‘ARBIY SIBIR ORKALI OLIB BORILDI.
1735 yil
Orenburg shahri qurilib, tuproq qal’a bilan o‘rab olindi.
1754 yil
Cho‘l mulklarimizga qirg‘iz (qozoq)[1] va boshqirdlarning hujumlariga barham berish uchun Orenburg shahridan Iletsk tomon tarkibida 1 ta batalon va 1 ta batareya bo‘lgan otryad yuborildi. U yerda ham qal’a va qo‘rg‘on qurildi.
1778 yil
Pugachyov qo‘zg‘oloni hamda qirg‘izlar va qalmoqlarning bosqinlari sababli Orenburg garnizoni kengaytirildi. Bosqinlarga chek qo‘yish uchun Orek qal’asi bunyod etildi.
IMPERATOR NIKOLAY I PODShOLIGI DAVRI
1833 yil
Shimoli-sharqiy Kaspiybo‘yi chegaralarimizni xivaliklar bosqinidan himoya qilish maqsadida Novo-Aleksandrovsk bunyod etildi.
OTRYaDLAR HARAKATI
1839 yil
Sibir tomondan. Qirg‘izlar g‘alayonini bostirish hamda Sulton Kenisar-Qosimov to‘dalarini qirib tashlash uchun Jeniyer-Og‘ochga polkovnik Gorskiy boshchiligida Sibir safarbar qo‘shinlarining ikki to‘p-zambarak bilan yarim polkdan iborat kazak otryadi jo‘natildi.
Sibir tomondan harakat qiluvchi asosiy harbiy kuchlar: 8-G‘arbiy Sibir (hozirgi 17-Turkiston) o‘qchi bataloni, 1860 yildan esa 3, 5, 7 va 12-Sibir batalonlari o‘qchi rotalaridan iborat qo‘shma o‘qchi batalonlar (hozirgi 1-Turkiston o‘qchi bataloni).
Artilleriya: Sibir kazak qo‘shinining 21-batareyasi (hozirgi 1-Turkiston artilleriya brigadasining 2-batareyasi) va piyoda batareya (hozirgi 2-Turkiston artilleriya brigadasining 1-batareyasi).
Orenburg tomondan. Bosqinlarga chek qo‘yish va rus asirlarini ozod qilish maqsadida Xivaga graf Perovskiy otryadi (15 rota, 3 ta kazaklar polki, 16 ta zambarak) yuborildi. Qish sharoitidagi favqulodda og‘ir yurishdan so‘ng otryad Xivaga yetolmay, 1840 yilda Orenburgga qaytib keldi.
Orenburg yo‘nalishida harakat qilgan asosiy harbiy kuchlar: 4-Orenburg safarbar bataloni (hozirgi 10-Turkiston o‘qchi bataloni), 1864 yildan esa 2-Orenburg safarbar batalonining 1-vzvodi (hozirgi 9-Turkiston o‘qchi bataloni).
1865 yilda Turkiston viloyati tashkil etilishi munosabati bilan 6 va 9-Orenburg safarbar batalonlari). 4-G‘arbiy Orenburg sapyorlar rotasi (hozirgi Turkiston sapyorlar bataloni), Orenburgdan 147-Samara piyodalar polkining bataloni yuborildi (1868 yilda bu batalon qaytarildi).
1843 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
Cho‘ldagi doimiy g‘alayonlar sababli Orsk qal’asidan ikki otryad: qo‘shin starshinasi Lobov otryadi (1-to‘p-zambarak va 2 ta yuzlik) va polkovnik Bozanov otryadi (1 ta rota, 1 ta yuzlik, 1 ta to‘p-zambarak) yuborildi. Isyonchi Sulton Kenisar qo‘lga olindi va qatl qilindi.
1844 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
1845 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
To‘rg‘ay daryosi qirg‘og‘ida Orenburg istehkomi bunyod etildi. Irgiz daryosi bo‘yida Urol istehkomi barpo qilindi. Novo-Aleksandrovsk istehkomi Mang‘ishloq yarim oroliga ko‘chirildi va unga Novo-Petrovsk nomi berildi (1857 yilda shahar Aleksandrovsk deb o‘zgartirildi).
1846 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
Astronom Leman va kapitan Shults ilmiy ekspeditsiyasi Orol dengizi hamda Sirdaryo havzasiga yetib keldi.
1847 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi,
General Obruchev otryadi (4 ta rota, 3 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) tomonidan Orol dengizining shimoli-sharqiy qirg‘og‘i bosib olindi va Raim (hozirgi Kazalinsk) istehkomi qurildi. Mavqeni mustahkamlash maqsadida cho‘l 54 ta qismga bo‘lindi.
Nizoli masalalarni hal qilish uchun qirg‘izlar qurultoyi tashkil qilindi. Sirdaryo havzasi bosib olingan vaqtdan e’tiboran xivaliklar va qo‘qonliklar bilan doimiy to‘qnashuvlar bo‘lib turdi.
Xivaliklar va qo‘qonliklarning mulklarimizga bir necha hujumlari shu mulklarimizni mustahkamlash uchun otryadlarimizning janub tomon harakat qilishiga olib keldi. 23 avgustda polkovnik Yerofeevning 2 ta to‘p-zambarak bilan qurollangan 200 kazak va askari xivaliklarni tor-mor qilib, Jon Xo‘ja qal’asini egalladyg «Nikolay» va «Konstantin» kichik kemalaridan iborat Orol flotiliyasi tashkil etildi.
1848 yili Xivaning Xo‘ja Niyoz qal’asi zabt etilib, vayron qilib tashlandi.
1849 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
1850 yil
Kopalsk otryadining (50 piyoda, 175 kazak, 2 ta to‘p-zambarak) Ili daryosining narigi qirg‘og‘iga kechuvini ta’minlash, istehkom qurish va Qo‘qonning Tovchibek qal’asini tekshirib chiqish harakati boshlandi.
Mayor Engman otryadi (1 ta rota, 1 yuzlik, 2 ta to‘p-zambarak) Raisi istehkomidan chiqib, qo‘qonliklar, to‘dasini tor-mor etdi va Qo‘shqo‘rg‘on istehkomini oldi.
1851 yil
Sibir kazak qo‘shini polkovnigi Karabashev otryadi (5 ta rota, 5 ta yuzlik, ot qo‘shilgan 6 ta to‘p-zambarak, 1 ta raketa qurilmasi) Ili daryosidan o‘tib, Qo‘qonning To‘ychibek qal’asini vayron qildi.
Mayor Engman otryadi (75 Urol kazaklari; 22 otliq o‘qchi, 1 tog‘ zambarak) Oqcha Buloq yaqinida Qo‘qon begi Yoqubbek qo‘shinini tor-mor qildi.
1852 yil
Ayajo‘z (Sergiopol) istehkomidan Xitoy shahri “Chuguchakka otryad (1 ta yuzlik) yuborildi va G‘arbiy Sibir safarbar qo‘shini kazaklarining 2 ta yuzligi joylashuvi uchun joy belgilandi.
Polkovnik Blaramberg otryadi (bir yarim rota, 2 ta yuzlik, 5 ta zambarak) Qo‘qon xonligining Oqmachit qal’asi tomon harakat qildi.
Kumushqo‘rg‘on, Qo‘shqo‘rg‘on istehkomlari vayron qilindi.
1853 yil
Sibir tomonidan harbiy harakatlar bo‘lmadi.
Graf Perovskiy otryadi (to‘rt yarim rota, 12 yarim yuzlik va 36 ta zambarak yordamida) hujum qilib, Qo‘qonning Oqmachit qal’asnni hujum bilan oldi.
Oqmachitga «Perovskiy forti» deb nom berildi. 1-Orol forti, 2-Fort, «Perovskiy forti» va Z-Fort (Qumushqo‘rg‘on) istehkomlaridan iborat Sirdaryo yo‘nalishi tashkil etildi.
Kapitan Shkul 18 dekabrda qo‘qonliklarning Perovskiy fortiga hujumini qaytarishda tahsinga sazovor ish ko‘rsatdi.
1854 yil
Almati tog‘ yonbag‘rida Verniy istehkomi qurildi. Ili sohilidagi vodiy egallandi. Iliorti bo‘limi tuzildi.
1855 yil
Tog‘lik yovvoyi qirg‘izlarni qo‘qonliklardan himoya qilish uchun Verniydan Pishpek tomonga 1 ta yuzlik raketa qurilmasi bilan qurollantirib yuborildi.
IMPERATOR ALEKSANDR II PODShOLIGI DAVRI
1856 yil
Polkovnik Xormentovskiy otryadi (1 ta rota, 1 ta yuzlik, 1 ta raketa qurilmasi) tomonidan kizayevliklar va tog‘lik qirg‘izlar to‘pay urug‘ining katta o‘rdasi bo‘ysundirildi.
Sirdaryo yo‘nalishiniig boshlig‘i general-mayor Fon-Fitingof otryadi (320 piyoda, 300 kazak, 3 ta zambarak, 2 ta raketa qurilmasi) Xo‘ja Niyoz istehkomini egalladi.
1857 yil
26 fevralda general Fon-Fitingof otryadi (200 piyoda, 300 kazak, 2 ta zambarak) xivaliklarni tor-mor qildi va og‘machilik qilgan qirg‘izlarni jazoladi.
1858 yil
Iliorti o‘lkasi otryadi boshlig‘i podpolkovnik Peremilskiy boshliq otryad tomonidan (1 ta rota, 2 ta yuzlik, 2 otliq artilleriya) katta o‘rda qirg‘izlari bo‘ysundirildi hamda 5000 kishilik Toshkent va Qo‘qon otryadlari Chu daryosi vodiysiga surib tashlandi.
1859 yil
Iliorti o‘lkasi otryadining boshlig‘i (ikki yarim rota, 2 ta yuzlik, 1 ta vzzod otliq artilleriya, 4 ta raketa qurilmasi, 2 ta zambarak) Chu vodiysining yuqori qismini, Qo‘qonning To‘qmoq va Pishpek qal’alarini o‘rab oldi.
Polkovnik Dandevil Kaspiy dengizining sharqiy qirg‘og‘ini o‘rab oldi va dengizdan Xivagacha boradigan yo‘lni; o‘rganib chiqdi. Polkovnik Ignatev Xiva va Buxoroga, Valixonov Qashg‘arga elchi qilib yuborildi. Boshqaruv ichki ishlar vazirligi ixtiyoriga berildi.
1860 yil
Polkovnik Simmerman otryadi (6 ta rota, 600 kazak, 200 qirg‘iz, 12 ta og‘ir zambarak, 4 ta raketa qurilmasi, 8 ta mortir) qo‘qonliklarning 5 ming askarlik to‘dasini bizning chegaralarga bostirib kirganida yakson qildi. To‘qmoq va Pishpek qal’alari harobaga aylantirildi, Iliorti o‘lkasi Olatov okrugi deb o‘zgartirildi. 21 oktyabrda podpolkovnik Kolpakovskiy. otryadi (13 ta rota, 2 ta yuzlik, 3 ta to‘p-zambarak, 2 ta raketa qurilmasi) Qorakuztog‘ daryosi bo‘yidagi Uzunog‘ochda qo‘qonliklarning 20 ming kishilik qo‘shinini butunlay yakson qildi.
1861 yil
Sibir kazaklari qo‘shinining yasovuli Budakov ot-ryadi (20 kazak, 24 otliq o‘qchi, 2 ta raketa qurilmasi) tomonidan tog‘li qirg‘izlarning sarabish urug‘i buysundirildi va Qatta o‘rdaga bostirib kirgan qo‘qonliklar tor-mor etildi.
23 sentyabrda general-leytenant Debu otryadi (1000 nafar past unvonliklar, 9 ta to‘p-zambarak, 3 ta raketa qurilmasi) Qo‘qon xonligining Yangiqo‘rg‘on qal’asini vayron qildi.
1862 yil
Polkovnik Kolpakovskiy otryadi (4 ta rota, 2 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) 14 apreldan 15 maygacha Chuorti o‘lkasini o‘rab oldi va Qo‘qon xonligining Marki qal’asini ishg‘ol qildi.
24 oktyabrda 8 ta rota, 1 ta yuzlik, 8 ta to‘p-zambarakdan iborat otryad yordamida Qo‘qon xonligining Pishpek qal’asi qayta bosib olindi.
1863 yil
Bosh shtab kapitani Protsenko otryadi (2 ta rota, 1 ta yuzlik, 2 ta tog‘ zambaragi) Oltin Amal dovonini egallash uchun yuborildi.
7 iyunda xitoyliklar bilan otishma bo‘ldi va Barxudzir olindi.
18 iyunda xitoyliklar Qushburunda mag‘lubiyatga uchradilar.
22 iyunda Ikechaytda xitoyliklar bilan jang bo‘lib o‘tdi.
1864 yil
Polkovnik Chernyayev otryadi (8-G‘arbiy Sibir batalonining 5 ta rotasi, G‘arbiy Sibir batalonining 4 ta rotasi, Sibir kazaklar artilleriyasining 1 ta vzvodi, piyoda tog‘ batareyasining 1 vzvodi va 1 ta 1-Sibir kazaklar polki) 4 iyunda Qo‘qonning Avliyoota qal’asini hujum bilan oldi.
18 iyundan 1 iyulgacha polkovnik Lerxening uchar otryadi (2 ta rota, yarim yuzlik, 2 ta tog‘ zambaragi, 1 ta raketa qurilmasi) Qorabura qorli dovonidan oshib Chirchiq vodiysiga o‘tdi. Qo‘qonliklarning tarqoq qo‘shini qirib tashlandi va qoraqirg‘izlar bo‘ysundirildi.
4 iyulda Qo‘qon xonligining Chinoch qal’asi egallandi. 7-10 iyul oralig‘ida otryadlar Avliyootadan Yoykechuz sari siljidi.
11 iyulda shiddatli hujum bilan Mankent egallandi.
13-15 iyul kunlari Qishtirma tomon janglar bilan yurish davom ettirildi.
16 iyulda polkovnik Lerxening uchar otryadi Z ta rota, 1 ta o‘qchi otliq rota, 2 ta otliq to‘p-zambarak) qo‘qonliklarga qarshi jang qildi va Sibir otryadini Orenburg otryadlari bilan birlashtirish uchun Oqbuloqqa yuborildi.
12 iyunda polkovnik Verevkin otryadi (to‘rt yarim rota, 2 ta yuzlik, 10 ta to‘p-zambarak, 6 ta mortir, 2 ta raketa qurilmasi) Turkiston shahrini oldi.
10-14 iyul kunlari kapitan Meyer otryadi (2 ta rota, 1 ta yuzlik, 3 ta to‘p-zambarak, 1 ta raketa qurilmasi) Chimkentga qarab yurdi.
14-15 iyulda Oqbuloqda 10 ming qo‘qonlik bilan jang bo‘lib o‘tdi.
16 iyul. Sibir va Orenburg otryadi qo‘shildi.
17 iyul. Birlashgan otryadlar polkovnik Lerxe boshchiligida jang bilan general Chernyayevning Qo‘shdo‘rmondagi asosiy otryadi tomon yurish boshladi. Sibir va Orenburg otryadlari qo‘shilganidan keyin egallangan yo‘lga «Yangi ilg‘or Qo‘qon yo‘nalishi» deb nom berildi.
BIRLAShGAN OTRYaDLAR HARAKATI
22 iyul. Chimkent qal’asi o‘rab olindi va 25 ming askarlik Qo‘qon to‘dasi bilan jang bo‘lib o‘tdi.
14 sentyabr. Chimkent qal’asiga ikkinchi yurish: Turkistondan general Chernyayev otryadi (4-Orenburg safarbar batalonining 3 ta rotasi, 2-Orenburg safarbar-batalonining 1-vzvodi, 2 ta piyoda to‘p-zambarakchi, Urol va Orenburg kazaklarining bir yarim yuzligi).
Avliyootadan polkovnik Lerxe otryadi (Z-G‘arbiy Sibir batal’onining 2 ta rotasi, yig‘ma o‘qchi batalochning 4 ta rotasi, Sibir kazaklar artilleriyasining 1 ta vzvodi, piyoda tog‘ artilleriyasining 1 ta vzvodi va otliq o‘qchilarning 1 ta rotasi).
19 sentyabr. Otryadlar qo‘shildi. Qo‘qonliklar bilan to‘qnashuv Sayramning olinishi bilan yakunlandi.
22 sentyabr. Chimkent qal’asi hujum bilan olindi.
YaNGI QO‘QON YO‘NALIShI TAShKIL ETILDI
4, 5 va 6 dekabr. Iqon ostonasida qo‘qonliklarning 10 minglik to‘dasi bilan yuzboshi Serov otryadining jangi.
1865 yil
29 aprel. General Chernyayev otryadi (8-G‘arbiy Sibir batalonining 2 ta rotasi, yig‘ma o‘qchi batalonining 4 ta rotasi, G‘arbiy Sibir batalonining 1 rotasi, 4-Orenburg batalonining 2 ta rotasi, 2 ta Orenburg safarbar bataloni, Sibir piyoda va otliq artilleriyasining divizionlari, Sirdaryo harakatchan artilleriyasi, Urol kazaklarining bir yarim yuzligi va raketachilar komandasi) Qo‘qon xonligining Niyozbek qal’asini oldi.
9 may. Saritepada Alimqulixon boshliq qo‘qonliklar bilan jang bo‘lib o‘tdi,
18 may. Qo‘qonning Chinoz qal’asi egallandi.
15-17 iyun. Toshkent shahri hujum bilan zabt etildi.
OLIY FARMON BILAM TURKISTON VILOYaTI TAShKIL ETILDI
12-15 sentyabr. Polkovnik Pistolkors otryadi (yig‘ma o‘qchi batalonining 4 ta rotasi, 6-Orenburg batalonining o‘qchi rotasi, Sibir kazaklar artilleriyasi divizioni va kazaklarning 1 ta yuzligi) tomonidan Chirchiqorti o‘lkasi va Keluvchi qal’asi olindi.
1866 yil
Toshkentning ishg‘ol: qilinishi oqibatida buxoroliklar bilan to‘qnashuv bo‘ldi. Buxoroliklar Xo‘jandni bosib olishdi. Ular Toshkentga da’vogarlik qilishdi. Rus elchilari Buxoroga yuborildi. Ular ushlandilar. Chernyayev otryadining Buxoro mulklariga qishki ekspeditsiyasida Orenburg o‘qchi batalonidan 4 ta rota, 6-batalondan 2 ta rota, 7-batalondan 2 ta rota, Z-Orenburg batal’onidan 4 ta rota, o‘rollik kazaklarning 3 ta yuzligi, Orenburg kazaklarining 2 ta yuzligi, 1-batareya, yengil batareyaning 1-vzvodi, otliq tog‘ artilleriyasining 1 ta vzvodi, Orenburg saperlar rotasi va 147-Samara polkining o‘qchilar rotasi katnashdi.
12 yanvar. Sirdaryo kechib o‘tildi.
12-19 yanvar. Jizzax shahriga qarab yurish davom ettirildi.
Chinoz qal’asi qurildi. General Chernyayev jo‘nab ketdi. Otryad qo‘mondonligini general Romanovskiy qabul qildi.
8 may. General Romanovskiyning Yerjar tomon yurishi, Buxoro qo‘shinining mag‘lubiyati va istehkomli o‘rdaning qo‘lga kiritilishi.
24 may. Xo‘jand hujum bilan olindi.
2 oktyabr. O‘ratepa istehkomi hujum bilan olindi.
18 oktyabr. Jizzax qal’asi hujum bilan olindi.
1867 yil
27 may. Polkovnik Abramov otryadi (Orenburg o‘qchi batalonining 2 ta rotasi, Orenburg kazaklar batareyasining 1 ta vzvodi, Orenburg kazaklarining 2 ta yuzligi va 4 ta raketa qurilmasi) tomonidan Yangiqo‘rg‘on istehkomi olindi.
14 iyul. Oliy farmon bilan Turkiston harbiy okrugi ta’sis etildi.
1868 yil
Turkiston harbiy okrugi qo‘shinlari qo‘mondoni general-ad’yutant Fon Kaufman otryadining (3-Turkiston safarbar batalonining 3 ta rotasi, 4-batalonning 3 ta rotasi, 5-batalonning 4 ta rotasi, 6-batalonning 4 ta rotasi, 9-batalonning 4 ta rotasi, sapyorlariing bir yarim rotasi, 10 ta zambarak va kazaklarning 5 ta yuzligi) harakati boshlandi.
1 may. Samarqand (Cho‘ponota) tepaligidagi jang uning zabt etilishi bilan yakunlandi.
2 may. Samarqand shahri egallandi.
18 may. Kattaqo‘rg‘on shahri olindi.
2 iyun. Mayor Shtempel otryadi Samarqand qo‘rg‘onini qahramonlarcha himoya qildi.
8 iyun. Rus otryadi Samarqandga yetib keldi. Isyonchilar jazolandi.
28 iyun. Zarafshon okrugi tashkil etildi. Amir taslim bo‘ldi. Sulh tuzildi. Otryad Toshkentga qaytdi. Amirning o‘g‘li Katta To‘ra otasidan g‘azabga keldi. Rus qo‘shinlari madadkor bo‘ldilar. General Abramov otryadi (6 ta rota, 8 ta to‘p-zambarak, 2 ta yuzlik va raketa batareyasi) Qarshini olib, Buxoro amiriga qaytardi. Buxoro bilan chegara belgilandi.
1869 yil
G‘arbiy Xitoyda dunganlar isyon ko‘tardi. Xitoyliklar yordam berish to‘g‘risida iltijo qildilar. Qalmoq Xutuktoyi Chog‘an Kechenog‘on tomonidan chegaralarimiz buzildi. Chegaralardagi qirg‘izlarimiz orasida tartibsizliklar va g‘alayonlar sodir bo‘ldi. Baramta qirg‘izlar qo‘liga o‘tdi. General-mayor Kolpakovskiy otryadining (3 ta rota, 3 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) G‘arbiy Xitoy hududidagi qarshi hujumi va harakati.
7 avgust. Qaziyliklar bilan taranchiylar mag‘lubiyatga uchradilar va Sayramnor ko‘li bo‘yidagi Qoptag‘ay egallandi.
16 oktyabr. Baroxudzir ostonasida jang bo‘ldi. Mozor va Xorgos istehkomlari egallandi. Kaspiy bo‘ylaridagi harakat: Krasnovodsk ko‘rfazining general Stoletov otryadi (5 ta rota, bir yarim yuzlik, 6 ta to‘p-zambarak) tomonidan egallanishi; Mixaylovskiy va Mullaqora istehkomlari bunyod etildi.
1870 yil
General-mayor Abramov otryadining (6 ta rota, 2 ta yuzlik otliq batareya va raketa divizioni) Zarafshon daryosining yuqori oqimiga ekspeditsiyasi amalga oshirildi.
25 iyun. General Abramovning Iskandarko‘l tomon va podpolkovnik Dennatning Matcho daryosining yuqori «qismi tomon harakati davom ettirildi.
Qo‘li kalon yaqinidagi Qo‘shtut davonida shahrisabzliklar bilan jang bo‘lib o‘tdi.
12 avgust. Shahrisabz qamal qilindi va zabt etildi.
14 avgust. Kitob qal’asi hujum bilan olindi.
Mug‘iyon, Forob bekliklari egallanib, Zarafshon okrugiga qo‘shildi. Shahrisabz va Kitob bekliklari Buxoro amirligiga berildi.
Kaspiy bo‘yidagi harakatlar: Oqtepa va Uyil istehkomlari qurildi. Mang‘ishloq pristavligi Kavkaz noyibligi bilan birlashtirildi.
15-20 oktyabr. Takaliklar Mixaylovsk istehkomiga tashrif buyurishdi.
30 noyabr. General-mayor Stoletov otryadining (Z ta rota, 2 ta yuzlik, 3 ta to‘p-zambarak) Qizilarvatga yurishi davom etdi.
Shtab rotmistri Skobelev tomonidan Tasharvat qal’asidan Sariqamishgacha, ya’ni Xiva chegaralarigacha tekshiruv o‘tkazildi.
1871 yil
G‘arbiy Xitoyda general Kolpakovskiy otryadining (10 ta rota, bir yarim batareya, 6 ta yuzlik) taranchiliklarga qarshi harakatlari davom etdi.
7 may. Mozor shahri va qal’asi jang bilan olindi.
18 iyun. Chin-Chaxodzi ostonasida taranchiliklar mag‘lubiyatga uchradi va shu qal’aga hujum qilindi.
19 iyun. Suydun qal’asi egallandi. 22 iyun. G‘ulja shahri olindi.
1873 yil
Xiva xonligining Sirdaryo chap qirg‘og‘iga da’vogarligi.
Orenburg boshqarmasidagi qirg‘izlar orasidagi tartibsizliklar. Xon bayonnomasi, Rus pochta stantsiyalariga hujumlar. Xiva masalasini tugatish zarurligi. Turkiston, Orenburg va Mang‘ishloq orqali baravar harakat qilishga qaror qilindi. Otryadlarning Xivaga umumiy yurishi:
1) Turkistondan general Kaufman otryadi (22 rota, 18 ta to‘p-zambarak, 18 ta yuzlik).
2) Orenburgdan general Verevkin otryadi (15 ta ro-ta, 8 ta to‘p-zambarak, 6 ta yuzlik).
3) Mang‘ishloqdan polkovnik Lomakin otryadi (12 ta rota, 8 ta to‘p-zambarak, 8 ta yuzlik).
4) Orol flotiliyasi: «Samarqand», «Perovskiy» kemalari va barja.
Umumiy rahbarlik general-ad’yutant Fon Kaufmanga topshirildi.
10, 11 may. Tunda otishmalar bo‘ldi va Uch o‘choq yaqinidagi xivaliklar to‘dasi tor-mor keltirildi.
18 may. «Turkistonliklar» Amudaryodan kechib o‘tishdi.
23 may. Hazorasp qal’asi hujum bilan olindi.
29 may. Xonlik poytaxti Xiva egallandi. General-Golovachev otryadi, yovmutlarga va turkmanlarga qarshi harakatini davom ettirdi.
13 iyun. Chandir qishlog‘i yonida yovmutlar mag‘lubiyatga uchratildi.
15 iyun. Kuqchuk xarobalari yaqinida turkmanlar mag‘lub qilindi.
Xiva bilan sulh tuzildi. Petro-Aleksandrovsk istehkomini qurish ishlari davom ettirildi.
TURKISTON GENERAL-GUBERNATORINING AMUDARYo BULIMI TAShKIL ETILDI
1875 yil
Qo‘qon xonligida ichki tartibsizlik bo‘lib turdi, Xudoyorxon Xo‘jandga qochdi. Qo‘qonliklarning hujumlari. Qo‘qonlik galalar 9 avgustda Xo‘jandga hujum qildilar. General-ad’yutant Fon Kaufman otryadining (16 ta rota, 20 ta to‘p-zambarak, 8 ta raketa qurilmasi) Qo‘qon xonligiga qarshi yurishi boshlandi.
22 avgust, Quqonliklar Mahram istehkomi yaqinida mag‘lubiyatga uchradilar.
29 avgust. Qo‘qon shahri egallandi.
8 sentyabr. Marg‘ilon shahri egallandi
General Skobelev uchqur otryadi (6, ta yuzlik 2 ta rota aravalarda, 4 ta otliq, to‘pchi va raketachi batareya) bilan Mingbuloq va O‘sh atrofida izlanishlar amalga oshirdi. Andijon vakillari tobeliklarina izhor qildilar.
30 sentyabr. Andijonda g‘alayon ko‘tarildi, General Trotskiy otryadining (5 ta rota, 86 ta sapyor, uch yarim yuzlik, 8 ta to‘p-zambarak, 4 ta raketa qurilmasi) Andijon harbiy harakati boshlandi.
1 oktyabr. Andijon hujum bilan olindi.
17 oktyabr. Namangan bo‘limi (xonliklarning Norin daryosi o‘ng qirg‘og‘idagi shimoliy qismi) Rossiyaga qo‘shildi. General Skobelev boshliq qilib tayinlandi. Qo‘qon honligida avvalgi hokimiyatni tiklashga urinish va tartibsizliklar sodir bo‘ldi. Nasriddinxon Xo‘jandga qochdi. Qo‘qonliklar Qurama uyezdiga hujumlar uyushtirdilar.
24 oktyabr. General Skobelev (3 ta rota, bir yarim yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) Namangandan Chust shahriga yurish qildi. Namanganda qo‘zg‘olon bo‘ldi.
27 oktyabr. Skobelev orqaga qaytdi. Namangan shahri bombardimon qilinib, ishg‘ol etildi.
11 noyabr. General Skobelevning (4 ta rota, to‘rt yarim yuzlik, 6 ta to‘p-zambarak, 4 ta raketa qurilmasi) Norin daryosining chap qirg‘og‘i tomon harakati boshlandi. Baliqchi yaqinidagi ishlar; Valixon To‘ra boshliq qipchoqlar tor-mor keltirildi.
29 noyabr va 2 dekabr. General Skobelev otryadi (1 ta rota, bir yarim otliq rota, uch yarim yuzlik, 2 ta to‘p, 2 ta raketa qurilmasi) Norin daryosining chap qirg‘og‘idagi izlanishni muvaffaqiyatli amalga oshirdi.
1876 yil
Qo‘qonliklarga qarshi harbiy harakat davom ettirildi. General Skobelev otryadi (2880 kishi) Andijonga tomon yurish boshladi.
8 yanvar. Andijon hujum bilan qayta olindi.
PARTIZANLAR URUShI
18 yanvar. Asaka yaqinidagi to‘qnashuv. General-mayor Skobelev otryadi (2 ta rota, 1 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak, 6 ta raketa qurilmasi) Abdurahmon Oftobachi boshliq qo‘qonliklar to‘dasini mag‘lubiyatga uchratdi.
27 yanvar. Uchqo‘rg‘on yaqinidagi jang: rotmistr Meller-Zakomelskiy otryadi (ikki yarim rota, olti yarim yuzlik, 5 ta to‘p zambarak, 6 ta raketa qurilmasi) Po‘latxon to‘dasini tor-mor qildi.
28 fevral. General Skobelev otryadi (1 ta rota, yetti yarim yuzlik, 10 ta to‘p-zambarak, 2 ta raketa qurilmasi) Qo‘qonni ishg‘ol qildi.
19 fevral. Qo‘qon xonligi Farg‘ona viloyati nomi bilan Rossiyaga qo‘shib olindi. Polkovnik Aminov otryadining (1 ta yuzlik, 1 ta raketa batareyasi), general Skobelev otryadining (3 ta rota, 1 ta yuzlik) O‘sh va Gulchiga yurishi, Oloyga yurishi. Yangiariq yonida janglar bo‘lib o‘tdi. Qora qirg‘izlar mag‘lubiyatga uchratildi. Chegara haqida kelishib olish uchun general Kuropatkin Qashg‘arga elchi qilib yuborildi.
1878 yil
General Stoletovning Afg‘onistonga elchiligi. Angliyaga qarshi yurish uchun tayyorgarlik boshlandi. Jom yaqinidagi o‘rda.
1879 yil
General Lomakinning (o‘n olti yarim batareya, 20 ta yuzlik va eskadron, 20 ta to‘p-zambarak, 12 ta raketa qurilmasi) Axaltaka vohasiga ekspeditsiyasi boshlandi.
28 avgust. Dinglitepaga hujum muvaffaqiyatsiz tugadi va chekinishga to‘g‘ri keldi.
1880 yil
G‘ulja tumanida Xitoy bilan urushga tayyorgarlik ko‘rildi.
Turkmanlarga qarshi yurishga hozirlik kuchaytirildi.
26 noyabr. General Skobelev otryadi Bomidan chiqdi.
30 noyabr. To‘g‘onbotir qal’asi (Samur istehkomi) olindi.
15 dekabr. Samur istehkomiga, polkovnik Kuropatkin boshliq Turkiston otryadi (510 pyyoda, 318 kazak, 2 ta tog‘ to‘pi, 2 ta raketa qurilmasi) yetib keldi. General Skobelevning otryadi hammasi bo‘lib 45 ta rota, 11 ta eskadron, 74 ta to‘p, 11 ta raketa qurilmasidan iborat bulib, ruslar 8000 ga yaqin, takaliklar esa 40 mingdan ortiq qo‘shinga ega edi.
1881 yil
12 yanvar. Qo‘ktepa (Dinglitepa) hujum bilai olindi.
28 yanvar. Ashgabad o‘n besh yarim rota, 6 ta eskadron va yuzlik, 12 ta to‘p-zambarak va raketa qurilmasi bo‘lgan otryad tomonidan jangsiz egallandi.
12 fevral. Peterburg shartnomasiga ko‘ra, G‘ulja tumani Xitoyga qaytarildi, Ili o‘lkasining g‘arbiy qismi bunga kirmadi.
IMPERATOR ALEKSANDR III HUKMRONLIGI DAVRI
1882 yil
6 may. Kaspiyorti viloyati tashkil etildi.
1884 yil
31 yanvar. Marv vohasi turkmanlari fuqarolikka qabul qilindi. Marv Rossiyaga qo‘shib olindi. Okrugga polkovnik Valixonov boshliq qilib tayinlandi.
1885 yil
Kushka daryosi bo‘yida afg‘onlar bilan chegara masalasida mojaro bo‘lib o‘tdi.
18 mart. General-mayor Komarov otryadi (8 ta rota, 4 ta yuzlik, 4 ta to‘p) Toshko‘prikda inglizlar rahbarlik qilgan afg‘onlarni mag‘lubiyatga uchratdi.
Kushka egallanib, Rossiyaga qo‘shib olindi.
1892 yil
Polkovnik Ionov o‘z otryadi (1 ta batareya, 3 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) bilan Pomirni ishg‘ol qildi.
1894 yil
Afg‘onlar bilan chegara mojarosi bo‘lib o‘tdi.
IMPERATOR NIKOLAY II HUKMRONLIGI DAVRI
1895 yil
Angliya vakillari ishtirokidagi maxsus aralash hay’at (komissiya–) Rossiya bilan Afg‘onistonning Pomirdagi chegaralarini belgilab berdi.
[1] Umuman ma’lumotnomada keltirilgan «qirg‘iz» so‘zlari ostida qozoqlar nazarda tutiladi—M. H.
Majid Hasaniyning “Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo” (Toshkent. «Adolat». 1997) kitobidan olindi.