Ўрта Осиё даштларида
Рус бастакорларидан бири Бородиннинг “Ўрта Осиё даштларида” номли симфоник шеъри русларнинг Ўрта Осиё ҳақида қандай тасаввурга эга эканини жуда теран ифодалаган асар сифатида дунёга тарқалди. Бу асар фақат Ўрта Осиёнинг бепоён даштларинигина эмас, балки экзотик об-ҳавосини ҳам батафсил жонлантирди. Унинг тарихий ўзига хос жиҳати шундаки, асар бутун Туркистондаги рус босқинчилик ҳаракатлари тугаган маҳалда ёзилган эди. Шеърнинг ёзилиши билан Туркистоннинг босиб олиниши орасида қандайдир боғланиш бор-йўқлиги – бу бошқа бир тадқиқот мавзуси. Лекин у чор Александр II ҳукмронлигининг 25 йиллигига бағишланган эди.
Бу шеър ёзилган 1880 йилда ёш япон дипломати олдинроқ русларнинг қўлига ўтган Туркистонга қараб йўлга чиқади. Туркистонга биринчи марта оёқ босган бу одам Япониянинг Санкт-Петербургдаги вақтинча мухтор элчиси Ниши Токужироу эди. У ватанига қайтишдан олдин Русия империясининг Осиёдаги сиёсатини Туркистонда ўз кўзи билан кўришга қарор қилади ва Туркистон генерал губернатори Кауфмандан саёҳат учун изн олади. Токиога қайтгач, Ташқи ишлар вазири Иноуе Каоруга берган саёҳат ҳисоботида шундай ёзади:
“Ўрта Осиё халқи ислом динига қаттиқ боғланган. Инсон нима қилса ҳам, доимо ислом китобларидаги амрларга бўйсунадики, бу ҳеч ўзгармас дастур ҳолига келтирилган. Ҳаётидаги бирор иш асло дастурдан четга чиқмайди. Шунинг учун бу дастурни ўзгартиришнинг ҳеч имкони йўқ. Улар замонавий шарт-шароит ёки ижтимоий тузумда бирор қийинчиликка учрашса, буни ҳам Аллоҳнинг тақдирига боғлашади. Оврўпа маданиятини Ўрта Осиё жамиятига татбиқ этишнинг иложи бўлмаса керак. Агар мусулмон зиёлилари замонавий билимларни эгаллашса яхши бўлади, бироқ Ўрта Осиё халқи ҳозирги ҳолида яшаши мумкин эмас; билимсизлик уларни бошқа халқлар қўли остида яшашга мажбур қилади”.
Европа маданиятини кўрган Ниши фикрича, эски шариат дастури асосида яшаётган, дунёдаги ҳар нарсани Аллоҳнинг қисматига боғлайдиган халқ учун порлоқ келажакни кутиш эҳтимол мумкин эмасдир. Шубҳасиз, ўша даврда Ўрта Осиёга борган ҳар қандай хорижлик унинг фикрини тасдиқлаши мумкин эди. Бироқ ўша тарихий муҳит ўрганилса, Ўрта Осиё ҳаётини қўлидан келганича ўзгартиришга уринган шахслар борлиги ҳам маълум бўлди.
Исмоилбей Гаспринский
Маълумки, XIX асрнинг охирига қадар Қрим ярим оролидан Кафказ, Идил-Урал, Қозоқ даштлари ва Туркистонгача чўзилган Русиянинг жанубий ўлкаларида кўпсонли мусулмон аҳолиси яшар эди. Русия ичидаги мусулмонларнинг нуфуси тахминан 20 миллионни ташкил қиларди. У даврларда Усмонли императорлигида, яъни Анадоли ва Болқондаги мусулмон аҳоли сони тахминан 15 миллион эди. Бу рақам қамрови Русия мусулмонлари сон-саноғининг нақадар улкан эканини тасаввур қилишга ёрдам беради. Аммо Русия мусулмонларининг ҳаёт тарзлари бир-биридан фарқ қилар эди. Чор империясининг Русия мусулмонлари ерларини дастлаб эгаллаган –XVI асрдан XIX асргача бўлган даврида ҳам бу халқлар ҳаётида бир талай ўзгаришлар бўлди. Русия мусулмонларининг уйғониши ва уларни бирлаштириш йўлида фаолият олиб борган шахсларнинг энг машҳури, албатта Исмоилбей Гаспринскийдир (1851–1914).
Бошланғич таълимни Боқчасаройда олиб, сўнг Москвадаги ҳарбий ўқув юртига кирган Гаспринский рус маданияти билан яқиндан танишади; ўқишдан қайтиб, бир муддат Парижда яшайди (1872–1874). У ерда рус адиби Тургенев билан танишди ва шу жараёнда Европа маданиятини ўрганиш имкониятига эга бўлди. Париждан ватанига қайтишда Истанбулга борган Гаспринский ғарблашиш ҳаракатига тушган Усмонли давлатининг ҳаётини кўрди. Бу ҳаётий тажрибалар унга фақат Русия мусулмонларининг эмас, балки бутун ислом дунёсининг ижтимоий муаммоларини таҳлил этишга имкон берди. Исмоилбей Гаспринский бу тўғридаги асосий қарашларини 1881 йили ёзган “Русия мусулмонлари” номли русча асарида очиқ баён қилди. Ундаги энг муҳим фикрларни қуйидагича умумлаштириш мумкин:
“Русия эрта ё кеч Осиёдаги турк мусулмонларини қўшиб олиш билан ўз ҳудудларида жуда катта мусулмон жамоатига эга бўлади. Тўғри, Русия Осиёни маданийлаштиришдек улкан бир вазифани ўз олдига қўйди. Бироқ шу кунгача мусулмонларга солиқ ва хавфсизлик ишларидан бошқа ҳеч марҳамат кўрсатгани йўқ, уларни бутунлай ўз ҳолига ташлаб қўйди. Шу сабаб мусулмонлар камбағал ва саводсиз ҳолда қолди; уларга нисбатан пайдар-пай азоб ва зулмлар ҳали ҳам тўхтаган эмас. Мусулмонлар билан руслар ўзаро маърифатсизлик ва ишончсизлик туфайли тахминан юз йиллардан бери бири-биридан узоқлашмоқда. Рус ёзувчилари кўп йиллар бу масалани ислом динининг бошқа динларга душманлиги билан изоҳлашга интилдилар. Аммо ҳақиқатда айб исломиятда эмас. Бу муаммо Русия мусулмонларига қарши олиб борилган адолатсиз сиёсатнинг ҳозиргача давом этиши билан изоҳланади. Мажбурий руслаштириш сиёсати билан анъаналарига содиқ мусулмон жамияти тўқнашиб, натижаси Польшада бўлганидек муваффақиятсизлик билан тугашига шубҳа йўқ. Фойдали сиёсат эса, АҚШ ва Финландияда татбиқ этилган миллатлараро тенглик ёки мухторият тамойилларига таяниб яшаш тизимидир. Русия давлати мусулмонларнинг ўтроқ тилида умумий таълим олишига, билимсизликдан қутулиши ва маданий уйғонишига ёрдам бериши лозим. Эскидан Шарқдан Ғарбга ўтган маданият энди Ғарбдан Шарққа қайтадан ўта бошлади. Бу жараёнда Руслар ва мусулмонлар энг яхши намуна бўладилар”[1].
Хўш, руслар билан мусулмонларнинг бирга яшаши қандай йўлга қўйилиши мумкин? Бу ҳақда Русия мусулмонлари орасида биринчи бўлиб Гаспринский сўз очди. У Русиянинг Ўрта Осиёни эгаллаши муқаррар эканини айтди ҳамда Европа билан Русиянинг илғор маданиятини тан олади. Айни дамда Русия мусулмонлари учун маданий мухторият ғоясини илгари суради. Дарҳақиқат, бу йўлда Гаспринский ишни таълим тизимини янгилашдан бошлади. Маълумки, у 1884 йили юрти Боқчасаройда усули жадид мактаби деб аталган, она тили ва замонавий таълим усуллари билан таъминланган намунали мактабни очади. Дин ва ахлоқ дарслари устувор бўлган анъанавий мактабларга қиёслаганда, бу мактабда аввал ўқиш ва ёзиш ўргатилади, кейин бошқа фанларга эътибор берилади. Бундай жадид мактабларининг келажагига жуда катта умид боғланди. Татар буржуазияси ХIХ асрнинг охирларидан бошлаб, Русия билан Ўрта Осиё орасидаги ўзаро тижорий ҳамкорликка хизмат қилди. Шу билан бирга Ўрта Осиёга келган татар тужжорлари ХХ аср бошларида Туркистон шаҳарларида ҳам усули жадид мактабларининг майдонга келишига кўмаклашди. Бартольд фикрича, қисқа бир вақтдан кейин жадид мактаблари Туркистондаги рус идорасига қарашли маҳаллий рус мактаблари (Русско-туземная школа) билан рақобат қила бошлади[2]. Бухоролик зиёли Садриддин Айний фикрича, усули жадид мактабини яқиндан ўрганиш учун ислоҳатчилар ташкил этган “Бухорои шариф” ширкати томонидан Ҳамид Хожа ва ёш Усмон Хожа 1909 йилда Боқчасаройга юборилади[3].
Усули жадид мактабининг муҳим хусусиятларидан бири Русия мусулмонлари орасида муштарак – ўрта тилни ёйиш ва амалда қўллаш эди. Бундай муштарак ёзув тили, ортиқча на арабча на-да анъанавий адабий тиллар, яъни форсча ёки чиғатойча бўлмай, балки замонавий усмонличанинг жуда соддалаштирилган ўрта туркча тили эди. Бундай ўрта тил тушунчаси ўша даврда тарқалган панисломчи мафкурасининг таъсирида майдонга келди. Аммо Русия мусулмонларининг кўпчилиги туркий тилларда гаплашгани, ўрта туркчанинг усмонличага асослангани ва замонавий маданий тушунчаларнинг жуда осон сингишига йўл очиши, шунингдек, Русия ичидаги мусулмонларнинг истакларини юзага чиқариш учун бирлашиш зарурати кўз олдига келтирилса, умумий тил тушунчаси Гаспринский учун ғоятда табиий ҳаракат нуқтаси бўла олади. Бу умумий тилни Гаспринский 1883 йили чиқа бошлаган “Таржимон” газетасида ҳам қўллади ва Русия мусулмонларининг маърифатли бўлиши ҳамда туркчиликнинг уйғонишида катта хизмат қилди. “Тилда, фикрда ва ишда бирлик”, бу – “Таржимон”нинг асосий шиори эди.
Усули жадид мактабини ташкил этган ва мусулмонларнинг турғунлашиб қолган жамоаларини уйғотган зиёлилар “жадидчи” деб аталди. Аммо анъаналар ҳамда шариатга содиқ, шунингдек, одамлар орасида жуда обрўли бўлган мутаассиблар фикрича, жадидлар ислом асосларига қарши чиққан кофирлар саналар эди. Бундан кейин мусулмон жамоати ҳам жадид ва қадимчи бўлиб икки гуруҳга бўлина бошлади. Бошқа томондан рус расмийлари ҳам жадидчи ҳаракатларининг ичида императорлик бутунлиги ва хавфсизлигига таҳдид солувчи панисломчилик ва пантуркчилик унсурлари борлигини сеза бошлашди. Жадидона ҳаракатлар Туркия таъсирида бўлган учун Русия ичкарисига киришга изн берилмас эди. 1898 йили кўтарилган Андижон қўзғолони ҳақида чор Николай II га рапорт юборган Туркистон генерал губернатори генерал Духовский шу таҳликаларни баён қиларкан, “мактаб ишларини ўз қўли билан бошқарган ва Русия мусулмонлари орасига туркча маълумотларни ёймоқ учун ҳар турли даъватлар қилган” татар панисломчилари борлигини ҳам унутмади. Ҳатто Духовский татар панисломчиларининг рус жамоатчилигини алдашга уринган сафсатабоз эканини айтади. Татар панисломчилари эса “исломнинг бошқа динларга қаршилиги ва тараққиётга тўсиқлиги ҳақидаги русларнинг даъволарига бош сабаб уларнинг шариат ва исломнинг асл моҳиятини яхши билмаганлари”, деб кўрсатади. Духовский бу талқинларни батамом рад этади[4]. Духовский айтган панисломчиларнинг етакчи-сардори Гаспринский эканига шубҳа йўқ. Зотан жадидлар ҳаракати ҳар доим икки тарафлама тазйиққа учради. Аммо бу ҳаракатлар кейинроқ, яъни рус инқилоби йиллари майдонга келган ёш мусулмон зиёлиларининг етишиб чиқишида катта роль ўйнади.
Гаспринский Русиянинг жанубидаги мусулмонларга нисбатан ўзига хос қарашларга эга эди. Шу жиҳатдан Русия билан ислом дунёсининг бирга яшаши тўғрисида рус тилида ёзилган “Рус-шарқ шартномаси” номли мақоласи жуда муҳим. Ундаги қарашларни қуйидагича умумлаштириш мумкин:
Русия ҳам, ислом дунёси ҳам Шарқ ва Ғарбдан келаётган жиддий таҳдидларга дуч келмоқда. Аҳолиси жиҳатидан кўпсонли Шарқ халқлари Русия ва ислом дунёсига қараб ривожлана бошлади. Япониядек танилмаган кичик мамлакат Чин-Япон урушида ғалаба қозонди; келгусида Чин ҳам тез ўсиши мумкин. Бошқа томондан Оврўпа босқинчи кучлари Русия ҳамда ислом мамлакатларига бостириб кириб, аввалги Русия-Туркия урушида бўлганидек, усталик билан икки давлатни бир-бирига қарши қўяди. Босқинчи ўз мавқе ва манфаатини мустаҳкамлашга ҳаракат қилади. Агар буларга қарши Русия ва ислом давлатлари ўзаро сиёсий, иқтисодий ва ҳарбий шартномалар тузса, кейинги манзара қандай бўлади? Русия урушга қатнашмай тинч йўл билан жанубга сурилса, ислом давлатлари Оврўпа кучларининг аралашувига йўл бериб, ўз ўлкаларида келишув ва янгилаш ишлари билан шуғулланади. Русия билан ислом давлатлари орасида иқтисодий тафовут бор. Лекин бу фарқ мусулмонларнинг иқтисодини йўққа чиқарадиган даражада катта эмас. Оврўпа кучлари Русия билан ислом давлатлари орасидаги бундай ҳимоя шартномасига қарши чиқиши мумкин. Аммо Ҳарамайн ҳимоясига кучи етмай қолган ислом давлатлари учун бу шартнома ҳозир Қизил денгизгача эгалик қилган Англияга қарши ўйлашга арзийдиган муқобил ҳужжат саналади[5].
Шу маънода Гаспринский ХIХ аср адоғидаги халқаро муносабатлар масаласида Русия билан ислом давлатларининг ўзаро ҳамкорлигини маъқул кўрди. Бир қарашда унинг бу таклифи тўғри келмайдигандек кўринади. Бироқ таклифнинг оптимизм-некбинлик руҳи бор. Ҳақиқатда эса, 1907 йилда Англия ва Русия ўзаро Эрон ва Ўрта Осиёни тақсимлаб олиш бўйича тарихий шартнома тузишади ва орадан ҳеч қанча вақт ўтмай, Русия ўз ҳарбий кучлари билан Эрондаги Машрутият инқилоби ишига аралашади. Аслида Гаспринский фикри ислом дунёси йўлиқадиган жиддий таҳликалардан қутулиш ва улар билан келишиш стратегиясини излаган бир жадид зиёлисининг ўша замонда чиқарган хулосаси эди. Гаспринскийнинг некбинлигини танқид этишдан кўра, балки бундай жуда муҳим қарашнинг аҳамиятини ўйлаб кўриш лозимдир. Айни дамда Гаспринскийнинг юз йиллардан бери давом этган Русия билан Туркия орасидаги тўқнашувдан зулм кўрган қримли татарлардан эканини ҳам эсдан чиқармаслик керак. Унинг фикрларига кейинги тарихий давр назаридан қаралса, тўғри эканига амин бўлиш мумкин. ХХ асрда Шарқий Туркистон ўлкасига жуда кўп Хитой кўчманчилари жойлашди ва ҳозирги даврда ўша ўлкадаги хитойлик аҳоли туркий халққа нисбатан кўпчиликни ташкил этади.
Гаспринский ўз вақтида фақат Русия мусулмонларининг эмас, балки бутун ислом дунёси бирлигини орзу қилди. Масалан, 1907 йили Қоҳирага борганида, турғунлик ҳукм сурган ислом дунёсини жонлантириш учун мусулмон зиёлиларини бирлашишга чақирди. Бу даъват яхши натижа бермади. Чунки Гаспринскийнинг туркчилик фикри ёнида панисломчилик тушунчаси ҳам бор эди. Умуман руслар билан мусулмонларнинг бирга яшашига ишонган Гаспринскийни Евроосиё зиёлилари қаторига қўшиш мумкин. Балки бу фикрларга фақат бирёқлама ёндашиш тўғри эмасдир.
Абдурашид Иброҳим
Рус-Япон уруши изидан келган 1905 йилдаги ижтимоий-сиёсий нотинчликлар чоризм тузумини таҳликага солди. Энди шу давргача жим туришга мажбур бўлган Русия мусулмонлари орасида сиёсий ҳаракатлар юзага кела бошлади. Татар зиёлилари ташаббуси билан ўтказилган ва Гаспринский ҳам қатнашган Русия мусулмонлари конгресси шундай ҳаракатлардан бири саналади. Хусусан, 1906 йили Нижний Новгородда бўлиб ўтган учинчи конгрессга 800 яқин одам тўпланади. Унда “Иттифоқ” номли илк сиёсий ташкилот Низоми қабул қилинди ҳамда иккинчи Дума (Русия парламенти)да Мусулмон фракцияси ташкил этилади. Учинчи конгрессда кўпроқ диний ва маданий мухторият масалалари муҳокама қилинади.
Бу тарихий даврда Гаспринский билан бирга Русия мусулмонларининг сиёсий ва ижтимоий ҳаракатларига етакчилик қилган татар журналисти Абдурашид Иброҳим (1857–1944) эътиборни ўзига тортади. Ғарбий Сибирнинг Тоболск вилоятида туғилган Иброҳим ёшлигида Мадинага ўқишга кетади; ватанига қайтгандан кейин Уфадаги Русия Мусулмонлари диний идорасига қозиликка тайинланади. Русия ҳукуматига содиқ қолган ва ўз йўлини топа олмаган ходимларидан нафратланиб, қисқа бир вақтдан кейин ўз вазифасидан кетади. Сўнг Оврўпа шаҳарлари ва Истанбулга саёҳат қилади. 1895–1900 йиллар орасида “Чўлпон юлдузи” ва “Русияда мусулмонлар” номли асарларини чоп эттиради[6]. Ҳар икки асар ҳам Русия мусулмонларига нисбатан татбиқ этилган руслаштириш сиёсатини очиқча танқид қилгани билан шуҳрат қозонди. Гаспринскийдан фарқли ўлароқ, рус идорасини қаттиқ танқид остига олгани учун Иброҳим бир муддат Одесса қамоқхонасига ташланади. У биринчи рус инқилоби йиллари жиддий ижтимоий-сиёсий фаолият олиб боради. Кейинчалик, иккинчи жаҳон уруши йилларидаги АҚШнинг хуфиялари томонидан тайёрланган “Русия ва унинг атрофларидаги мусулмонларга қаратилган японларнинг ташаббуслари” номли ҳисоботда берилган маълумотга кўра, Иброҳим рус-япон уруши йиллари Русияга қарши исён тайёрлагани билан танилган япон аскари Акаши Мотожиро билан ҳам яқин алоқада бўлади[7].
Абдурашид Иброҳим 1907 йилда “Автономия ёки мухторият бошқаруви” номли рисола ёзади. “Русия ҳукумати ҳозирги аҳволда автономия ва мухторият бошқарувни қабул этмаса ҳам, орадан 20 йил ўтиб қабул қилиши муқаррардир”[8] деб таъкидланади унда. Мазкур асарда мухториятнинг нима экани мусулмон ўқувчиларга батафсил тушунтирилади. Унга кўра, қозоқ даштлари ва Туркистон каби мусулмонлар кўп яшайдиган ўлкаларга ерли мухторият Русия ичкарисида яшаган ва нисбатан озчиликни ташкил этадиган татарлар ҳамда бошқирдларга диний-маданий мухторият муносибдир. Келажакда Русия федерал давлат бўлишини маъқуллаган Иброҳим орадан 10 йил ўтиб, феврал инқилобидан кейин тўпланган Бутун Русия мусулмонлари конгрессида муҳокама мавзусига айланган жуда муҳим масалаларни ўртага ташлайди. Аммо “Мухторият” рисоласи Иброҳимнинг Русиядаги сиёсий ҳаракатлари ҳақида ёзган охирги асари бўлиб қолди. Чунки янги бош вазир Столипиннинг мусулмонларга қарши бошлаган реакцион сиёсати бундан кейин ҳеч бир миллий хатти-ҳаракат учун рухсат бермади. Русиядаги сиёсий фаолиятини ташлашга мажбур бўлган мусулмон зиёлиларининг кўпи, иккинчи Конституциявий инқилобга эришган Туркия давлатига кўчиб ўтади. Фақат Иброҳимгина аввалдан режалаштириб юрган Овроосиё бўйлаб саёҳатга чиқади. 1907 йил охиридан 1908 йил бошларигача Туркистонни кезган Иброҳим, бу ерда мустамлаканинг аччиқ асоратларини, шунингдек, Русия ҳукумати қўли остидаги мусулмонларнинг оғир аҳволини кўрди. Баъзи масалаларда Ниши билан Иброҳимнинг қарашлари уйғун келади. Абдурашид Иброҳим ёш мусулмонлар орасидаги уйғониш ҳаракатларидан мамнун бўлади. Бухоронинг аҳволи тўғрисида эса шундай ёзади:
“Толиби илмлар билан жуда кўп марта гаплашдим, уларнинг истеъдодий фитратини синаб кўрдим. Қисман Бухоро талабалари замон талабларига жавоб беради. Мен у ерга борганимда, Русиянинг Когон (Янги Бухоро)даги маъмурлари Бухоронинг баъзи саройларини тафтиш қила бошлашди. Ўша куни атрофга зарарли варақалар тарқатилган ва баъзи кўчаларга омманинг фикрини ўзгартирадиган қоғозлар ёпиштирилган эмиш[9].
Иброҳим сафар кунларида Бухоро жадидлари билан сўзлашаркан, унинг ҳаракатлари рус маъмурлари диққатини ўзига жалб этади. Хуфияларнинг 1912 йил 16 июнь кунги маълумотида ёзилишича, Русиянинг Туркистондаги охранкаси Иброҳимнинг Туркистонга сафаридан ташқари, у бир ўғлини Японияга ўқишга юборганини ҳам билар эди[10].
Туркистондан кейин Сибирь ва Манжурияга ўтган Иброҳим 1909 йил февраль ойида Владивостокдан пароход билан Японияга боради. Нима сабабга кўра Японияга бориб, у ерда ярим йил қолиб кетади? Бу саволга Абдурашид Иброҳимнинг ўзи япон газетасига шундай жавоб беради:
“Японияга келишимнинг асл сабаби Япония турмушидаги ўзига хосликларни ўрганишдан иборат. Очиқ айтсам, рус-япон урушига қадар Япония ҳақида деярли ҳеч нарса билмас эдим. Аммо урушда Япония эришган ғалаба мени шу қадар таъсирлантирдики, бу мамлакатни кўришга қарор қилдим. Худди чиқаётган қуёш каби кун сари юксалаётган Япониядан жуда кўп нарсаларни ўрганиш мумкинлигига ич-ичимдан ишонардим. Биз татарларнинг Русия қўли остида яшаётганимизга 450 йилдан ошди. Бу орада рус ҳукумати қўллаган зулмларни сўз билан ифодалаб бўлмайди. Улар татарларга ўз тарихларини ўрганишга йўл бермади. Ҳукумат татарларнинг таълим олишидан ҳозир ҳам манфаатдор эмас. Масалан, ўтган йиллар ичида татарлар очган мактаблардан 15 таси чор ҳукумати тарафидан ёпилди. Бу мисолдан вазият ҳар кимга аён бўлса керак. Такрор айтаманки, оврўпалилар осиёликлардан нафратланади. Ўзининг шон-шуҳратли даврларида Туркия юз миллиондан кўп аҳолига эга эди, ҳозир эса ўн миллионга тушиб қолди. Бу ҳам Туркиянинг осиёлик ирққа мансублиги ҳамда оврўпаликларнинг Туркияга қарши босқинлари натижасидир. Шунинг учун Осиё мамлакатлари ўзаро бирлашиб, Оврўпа давлатларига қарши туришлари керак, деб ҳисоблайман. Бундай бирлик Осиё мамлакатларининг ўз ҳимояси эътиборидан бағоят муҳим сиёсат саналади. Японлар бизга йўлбошловчи бўлиши мумкин; келажакда сизларга ўқувчилар юборишни истаймиз. Татарларнинг мустақилликка эришиши бирдан амалга ошиши мумкинми? Бундай бўлиши мумкин эмас. Аммо дунё тузуми тез ўзгарадиган бўлса, яъни дунёдаги етакчи кучлар мувозанати бузилса, бундай вазиятда татарлар ҳам кутилмаган мустақилликка чиқиши мумкин, деб ҳисоблаймиз[11].
Урушда ғалаба қозонган Япониянинг кучи ва тараққиётини кўрган Иброҳимнинг стратегиясига кўра, Оврўпа жаҳонгирлари қўл остида бўлган Ислом дунёси Япониядан фойдаланиши керак эди. У баъзан Ғарбнинг келажаги “кун ботиш” бўлар экан, Японияники “кун чиқиш” бўлади, деб тасаввур этади. Ямато-дамашии каби япон миллатчилигига хос миллий руҳ ва ахлоқни мақтаган Иброҳимнинг баъзи сўзлари кейинги Мейжи даври япон осиёчилари ва миллатчилари эътиборини ўзига тортади. Японча таржимасида “татарлар” деб кўрсатилган Русия мусулмонларининг илғор зиёлиларидан ҳисобланган Абдурашид Иброҳимнинг сўзлари Япония одамлари учун ҳам жуда ишонарли эди. Хусусан, унинг панисломизмга таяниб таклиф этган Осиё иттифоқи тушунчаси япон миллатчилари илгари сурган ғояларга анча яқин эди. Иброҳим қисқа бир вақт ичида Оукума Шигеноку (1832–1922, собиқ бош вазир) ва Иникаи Тсуйоси (1855–1932) каби давлатнинг етакчи одамлари билан алоқа боғлайди. Шу орқали Япония давлат одамлари, ҳарбийлар ва миллатчи зиёлиларнинг диққатини ислом дунёсига тортишга интилди. Бу алоқаларнинг охиргиси ўлароқ Токиода “Осиё Гиаки” (Осиё қувваи жомеаси) номли бир жамият тузишга муваффақ бўлди. Ташкилотчилар режасига кўра, бу жамият ғарбнинг шарққа истилочилик ҳаракатига қарши Осиё ҳимоя ҳаракатларининг маркази бўлиши лозим эди. Анча олдин маълум қилганимиздек, Гаспринский Русия билан бўлажак бирликдан гап очган бўлса, Абдурашид Иброҳим Япония билан бўлажак бирликни афзал кўради[12].
Аммо Иброҳим стратегиясининг бошқа томони ҳам бор. Дунё саёҳатидан кейин ёзган “Олами ислом” асари мазмунига кўра, унинг Японияни ҳам исломлаштириш нияти бўлган экан. Дарҳақиқат бу асарнинг биринчи бўлими “Японияда исломнинг ёйилиши” деб аталади. Муаллиф фикрича номусли, соғлом ахлоқли ва оддий турмушни севган японлар биргина мусулмонликни қабул қилишса, бас, бошқа барча фазилатлар уларда етарли. Гарчанд ўзи сиёсий ва иқтисодий жиҳатдан бунинг имкони йўқлигини, японларнинг исломни қабул этиши иложсизлигини тушунса ҳам, содиқ иттиҳоди исломчи ўлароқ ислом дунёси билан Япония орасидаги алоқаларни кучайтириш учун японларнинг ислом динига киришига умид боғлаган эди. Бошлаб Токиода биринчи жоме масжидини қуриш, кейин эса Истанбулдаги халифалик билан боғланиш – бу Иброҳим режасидаги иккинчи қадам эди.
Абдурашид Иброҳим 1910 йилнинг мартида Истанбулда саёҳатини тугатади. У Бомбайдан ўзига ҳамроҳ бўлган илк япон ҳожиси Яамаока Коутарои билан бирга “Россия мусулмон талабалари” жамияти уюштирган конференцияга таклиф қилинади. Анжуманда “Осиё Гикаи”нинг порлоқ келажаги ҳақида оташин нутқ сўзлаган Иброҳим тингловчиларнинг давомли олқишларига сазовор бўлади[13]. Улар орасида балки Фитрат каби Бухородан келган ёш зиёлилар ҳам ўтиргандир. Бироздан кейин Иброҳим чиқарган “Таоруфи муслимин” журналида Фитратнинг мақоласи босилади[14]. Айниқса, “Олами ислом” асаридан таъсирланган Меҳмет Акиф “Японлар” деган бир шеър ёзадики, бу ҳам турклар орасида япон миллати маънавий қиёфасини тасаввур қилишда катта аҳамият касб этади. Бироқ Иброҳимнинг Япония билан халифалик орасида боғланиш ҳақидаги ўйлари орзулигича қолди – натижа бўлмади. Ҳокимият тепасидаги ёш турклар исломчиликдан кўра кўпроқ туркчиликка урғу беришди. Шунинг учун Усмонли давлат одамлари Япония сиёсатини кун тартибига қўйишга эҳтиёж ҳам сезишмади. Ўша кунларда Иброҳимни расман қабул этган собиқ садриаъзам Комил Пошо унга шундай дейди: “Хожам, бироз кечикибсиз, Азиз даврида келсангиз, катта илтифотлар кўрар эдингиз. Жаннатмакон у зот бундай масалаларни жуда яхши кўрарди. У даврда денгиз флотимиз ҳам кучли қудратга эга эди. Марҳум Азиз сиз каби бир одамни атай қуроллантириб юборарди. Ҳамид ҳам бир илмий ҳайъатни юбормоқчи бўлган эди. Бизнинг Эртурғулдан омад юз ўгирди. Бундай ишларни Ҳамид жуда яхши кўрар, бироқ қудрати йўқ эди”[15].
Бу гапдан Иброҳимнинг кўнгли ранжиди; илож қанча, у ўзининг панисломчилик ҳаракатларини охирига етказа олмади. Ҳаётининг сўнгги йилларида японлар томонидан чақириб олинган Абдурашид Иброҳим Токиода вафот этди. Вафотидан бир неча йил олдин Иброҳимдан ёш бир япон арабча ўрганди. Қисқа муддат Токиода яшаган татар жадиди Мусо Жоруллоҳ Бегийдан ислом бўйича хусусий дарслар олган бу ёш йигит – келгусида ислом тарихи бўйича дунёга таниладиган профессор Изутсу Тошиҳико эди. Шоува даври Японияси билан Иброҳим орасидаги алоқалар бошқа бир тадқиқот мавзуси бўла олади.
Абдурауф Фитрат
ХХ аср бошларида Туркистон шаҳарларида ҳам усули жадид мактаблари очилди. 1911 йилда Истанбулга ўқишга борган ёш бухоролик жадид Абдурауф Фитрат “Мунозара” номли форсча адабий асар ёзди. Бу асар ўша даврда усули жадид мактабларининг зарурати ҳамда бухоролик ислоҳотчилар билан қадимчилар ўртасидаги тортишувларга нуқта қўйиш учун ёзилган эди; асар фақат Бухорогагина эмас, балки бутун Туркистондаги жадидлар ҳаракатига руҳ ва куч бериши билан машҳур бўлди[16].
“Мунозара” Ўрта Осиёдаги ислом илм маркази Бухорои Шарифдан ҳажга кетмоқчи бўлган бухоролик мударрис ҳамда у билан Ҳиндистонда танишган бир оврўполининг мусулмонлар дунёсининг ҳолати, шунингдек, Бухородаги таълим ислоҳоти ҳақидаги суҳбатларидан иборат. Ёзувчининг нияти Бухоро мусулмонларини жаҳолатдан қутқара оладиган аниқ йўл – бу таълим ислоҳоти эканини теран тушунтириш эди. Унинг фалсафаси китобнинг сўнгсўзида келган бир рубоийда шундай ифодаланади:
Куфрнинг жамияти паришонлигимиздан,
Бўҳтоннинг ободлиги эса вайронлигимиздан,
Исломнинг ўзи ҳеч ўзгармасдир,
Энди бўлган ҳар айб биз мусулмонлардан[17].
Бу рубоий бироз фарқли тарзда бухоролик сайёҳ, тужжор ва табиб Мирзо Сирожиддиннинг “Сафарномаи Тўҳафи аҳли Бухоро” (Когон-Янги Бухоро. 1912) номли форсча саёҳатномасида ҳам бор[18]. Муаллифи номаълум бу рубоий ўша замондаги Бухоро жадидлари орасида жуда кенг тарқалган эди. “Мунозара” асарида Фитрат Абдурашид Иброҳимнинг ишларини ҳам эслаб ўтади:
“Нўғой(татар)лардан Абдурашид Иброҳим иттиҳоди ислом йўлида ёлғиз 12 рубл билан уйини тарк этиб, то Чин ва Японияга қадар саёҳат қилди. Япония пойтахти Токиода бир қанча япон зиёлисининг исломни қабул қилишига сабаб бўлди. Ҳатто бир ислом жамияти тузишга эришади. Хўш, булар исломга хизматдан бошқа нима бўлиши мумкин? Айниқса, жиддиятлари билан тоғларни титратган япон вазирларидан баъзилари бўш вақтларини халқ таълимига бағишлаган экан. Улар ҳам (бухоролик мударрислар каби) мактаблар очиб, болаларни ўқитгани учун ҳеч кимдан пул олмас эканлар. Балки ўз пулларини таълим учун сарфлар эканлар”[19].
Фитрат Абдурашид Иброҳимнинг хизматларини эътироф этади. Айни чоқда асрлардан қолган ўз обрўсига таянган ва бутунлай манфаатли ишлар билан шуғулланган бухоролик мударрисларни танқид қилади.
Туркистондаги жадидчилик ҳаракатлари 1917 йилда рус февраль инқилобидан кейин том маънода буюк бир тараққиётга юз тутди. Туркистон зиёлилари бу даврда чоризм мустамлака сиёсатининг тугашига ва мухториятга эришиш учун йўл очилишига умид қилдилар. Ҳақиқатда бу инқилоб Туркистон мусулмонларига ўша давргача тасаввур қилиб кўрилмаган бир сиёсий мустақиллик тақдим этди; шу туфайли жуда кўп мусулмон газета ва журналлари нашрдан чиқди. Айни дамда “Шўрои исломия” ва “Турк адам марказияти” (Федералист) партияси каби сиёсий уюшмаларнинг ишлари ҳам ривожлана бошлади[20].
Афсуски, мухторият ҳаракатларининг ривожланишига мустамлака тузумидан қолган бир қанча сиёсий кучлар катта тўсиқ бўларди. Умуман олганда бошқарув ва ҳарбий ишлардан четда қолган мусулмонлар ичида мухториятга тайёргарлик йўқ эди. Шунингдек, мусулмон жамоалари ҳам ичидаги ижтимоий-сиёсий зиддиятлар туфайли турли гуруҳларга бўлиниб кетди. Улар зулмга қарши тура олмадилар, бирликка ҳам эришишнинг имкони бўлмади. У даврда Фитрат ёзган асарларда тарихий қаҳрамон Амир Темур кимлигини тез-тез эсга олиниши тасодиф эмас. Туркистон мусулмонларига бирлик даъватида бўларкан, Темур бирлик учун энг муносиб намуна эди. 1916 йил қўзғолонида кўринган мустамлакачи руслар билан мусулмонлар орасидаги ишончсизлик ва душманликка тўла алоқалар ҳам бирдамлик учун тўсиқ эди. Русия Октябрь инқилобидан кейин 1917 йил 27 ноябрида эълон этилган Туркистон мухториятини мамнун кутиб олган Фитрат “Туркистонда руслар” номли мақоласида шундай ёзади:
“Бизнинг Туркистонимиз эса мана шу буюк турк улусининг бешиги бўлмоғи билан ифтихор қилди….”. Ёлғиз шуми? Аббосийлардан сўнг ислом салтанатига қоровуллик қилган турк хоқонларининг охири ва улуғларидан бўлган Темур янглиғ турк қаҳрамонини Туркистон етиштирди. Яна аббосийлардан кейин “маданияти башария”ни бошлари узра кўтарган турк олимларининг каттаконлари бўлган Абу Али, Улуғбек, Жавҳарий ва Форобий каби ҳикмат тиргакларини Туркистон чиқарди.
Афлотунлар чоғинда Афина, Румо салтанатида Румо, аббосийлар хулофотинда Боғдод қанча тараққий қилган бўлса, Темур ва Улуғбек замонида Самарқанд шунча тараққий қилган эди.
Бир кишининг миясиға чоғирнинг қандай таъсири бор эса, бир миллатнинг миясиға дахи салтанат ва маданият ичкусининг шундайин таъсири бордир. Салтанат, бойлиқ ва маданият ичкулари бизнинг миямизни бузди, бизни маст этди, қўлимиздағи салтанат қиличи билан маданият дафтарини бир ёнға қўйиб сафоат чолғуларини олдуқ. Урдик, чолдик, ичдик, йиқилдик, ёндик ва шунлар учун бир-биримиз билан урушдик…
Мана шу чоғлар эдиким, Русия давлати бизнинг ўлкаларимизни келиб босди. Ортуқ биз Туркистон турклари Оврўпо маданияти ташувчи бўлган рус миллатига йўлиққан бўлдик. Маданий руслар билан қоришиб унларнинг далолати Оврўпонинг маданий ва ижтимоий усулларидан таъсир олмоғимиз керак эди. Русларнинг ўқиган, тарбияли кимсаларидан социализм ва қардошлик маслагида юрган ҳам императорлик ҳукумати тарафидан қувилиб, қисилиб турганлари учун бизга бирор таъсир қўёлмас эдилар.
Қолди: рус миллатчилари, рус бойлари ва рус пўплари билан шунларнинг қоровули бўлган император ҳукумати.
Юртимиз эллик йиллик бир идорайи аскарийа остида турдиғи учун биз Оврўпанинг маданий миллатлари билан кўриша олмадик, унларнинг ижтимоий ва иқтисодий фикрлариндан истифода қилолмадиқ. Бизнинг кўзларимизни очдурмаслик учун фикри очиқ татар қардошларимизнинг дахи Туркистонда мактаб очмоқлари манъ этилди…
Маҳкамаларда, уйларда, йўлларда, тижорий ишларда, ҳатто вагон арбаларида Туркистон ерлисининг ҳуқуқи Туркистон мусофирлари бўлган рус ва арманидан тубан туширилди.
Бухоро ва Хива ҳукуматларининг дохили истиқлоллариға, миллий номуслариға турли баҳоналар билан тажовузлар қилинди.
Эллик йилдан бери шундайин ҳақсизликлар ва зулмлар орасида бўғилиб келган Туркистон бу кун ўз мухториятини Ҳўқандда эълон қилди. Ҳўқандда ижмоъ этган Туркистоннинг тўртинчи қурултойи ўз баённомасинда “Федаратса асосиға қурулған Русия жумҳурияти ила бирликда қолған ҳолда Туркистон мухторияти” деган сўз ёзиб, рус ҳукуматига содиқ қолиғини билдурди.
Шунинг ила баробар “Туркистонда ақлият ташкил қилган миллатларнинг ҳуқуқларининг ҳар жиҳатдан сақланмоғи ҳам тантанали суратда” эълон этилиб, адолат байроғини кўтарди…
Билмадик нечундурким, ҳозирда иш бошинда адолатчи большевиклар муни қабул қилмай туралар!”[21]
Маълумки, 1918 йил 20 февралида Туркистон Мухторияти большевиклар ва арманиларнинг катта ҳарбий кучлари билан ваҳшиёна тарзда йўқ этилгандан кейин Туркистонда шиддатли ички уруш майдонга келди. Бу парокандаликда мусулмон зиёлилари қайси тарафни танлаш масаласида жуда қийин вазиятда қолдилар. Фитратга келадиган бўлсак, у балки Бухоро амирлигидаги реакционер режимга қарши туриш учун совет Русияси билан ҳамкорлик йўлини танлаган. Масалан, Фитрат 1919 йилда ёзган “Шарқ сиёсати” номли мақоласида Абдурашид Иброҳим каби Шарқдаги мусулмон халқларининг озодлик ва бирдамлик стратегияси ҳақида тўхталаркан, мусулмон оламини ҳур кўришни истаганлар Русия советлар ҳукумати билан бирлашиши керак, деган хулосани беради. У ёзади:
“Русиянинг советлар ҳукумати билан бирлашиш фикри янги фикр эмас. Исломнинг буюк кишилари ва давлат одамлари буни олдиндан яхши тушунар эди. Мусулмон дунёсининг Оврўпо жаҳонгирлигидан қутқармоқ керак, лекин мусулмон дунёси билимсиз, шуурсиз, ҳунарсиз қолди, бирлиги йўқ, иш йўлларини билмайди, қуроллари йўқ. Бунинг учун Оврўпадаги кучлардан бириси билан бирлашмак керак, бошқа чора йўқ. Бунинг учун мусулмон мутафаккирлари Оврўпанинг қайси кучига, қайси давлатига қўшилиш керак дея, кўп ўйлашди. Усмонли ёзувчиларининг энг оташин миллатчиси Жалол Нури Бей бир асарида: “Мусулмонлар Оврўпанинг босқинидан қутулмоқ истасалар, Оврўпа социалистларига қўшилишлари керак”, деб ёзди. Биз, мусулмонларга бу кунги Япония ҳукуматидан ҳам ёрдам келмайди. Чунки бугунги Япония ҳукумати ҳам жаҳонгир бир ҳукуматдир. Фақат бошқаларга ўхшаб бизни йўқ қилишни истамаган бир давлат борки, у ҳам Русия советлар ҳукуматидир”[22].
Бу парчадан Фитрат фақатгина Жалол Нурининг эмас, балки Гаспринский ва Иброҳимнинг қарашларидан ҳам яхши хабардор экани кўринади. Ўрта Осиё тарихида бўлиб ўтган воқеаларни яхши билиш учун Фитратнинг хатоларини танқид этиш қанча осон бўлмасин, барибир Фитратнинг қандай шарт-шароитда шу қарорга келганини атрофлича ўрганиш тарихчилар учун долзарб саналди. Бу тадқиқотлар қайта қуриш давридан кейин бошланди, аммо ҳали ҳам қилиниши лозим бўлган ишлар кўп, дея оламиз. Фитрат Ўзбекистонда тарихчи ва адабиётшунос ўлароқ кўплаб қийматли асарлар ёзганига қарамай, Сталин давридаги “буюк тозалаш”да туҳматлар билан бошқа жадидлар қатори “халқ душмани” сифатида 1938 йил 4 октябрь куни қатл қилинди. Жадидлар фаолияти шу санада батамом охирига етди. Бироқ ҳозирги Ўрта Осиёдаги мустақил республикалар тарихини ўрганишда жадидлар даврига катта аҳамият бериш кераклигини таъкидлашни истайман.
Турк тилидан Баҳодир Нурмуҳаммад таржимаси
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2017 йил, 4-сон
[1] Исмоил Бей Гаспринский. Русское мусулманство: мысли, заметки и наблюдения. –Симферополь, 1881.
[2] Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Сочинение. Том 2. –М., 1962. Стр. 310–312.
[3] Садриддин Айний. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. –М., 1926. 32–36-бетлар.
[4] Всеподданейщий доклад Туркестанского генерала губернатора от инфантерии Духовского, Ислам и Туркестан. –Т., 1899. С. 10–11.
[5] Исмаил Бей Гаспринский. Русско-восточное соглашение // Дружба народов, № 12 (1991). С.199–207.
[6] Абдурашид Иброҳим (Иброҳимов). Чўлпон юлдузи. –Истанбул, 1895; Санкт-Петербург, 1907. (Абдурашид Иброҳим). Русияда мусулмонлар ёхуд татар қавмларининг тарихчаси. –Қоҳира, 1900. (Иккинчи асари ичидагилар биринчисиники билан баъзи-баъзиси бир хил бўлгани учун айни бир адибга оидлиги англашилади. – Муал.).
[7] Мен бу ҳужжатнинг фото нусхасини тақдим этган профессор Э.Ж.Лаззеринига ташаккур билдираман. – Муал.
[8] Абдурашид Иброҳим. Автономия ёки идораи мухторият. –Санкт-Петербург, 1907.
[9] Абдурашид Иброҳим. Олами ислом: Японияда интишори исломият. 1-жилд. –Истанбул, 1910. 21- бет.
[10] Бу маълумотни бизга тақдим этган ЎзРФА илмий ходими марҳум Шерали Турдиевдан миннатдорман. – Муаллиф.
[11] Абдурашид Иброҳим. Датанижи Докуритсино Кибоу // Гаикўи Жиҳўи. 12-4. (№ 137) 1909. 212–213-бет.
[12] Осиё Гиаки учун қаранг: Абдурашид Иброҳим. Олами ислом: Японияда интишори исломият. 1-жилд. –Истанбул, 1910. 427–428-бетлар; Сироти мустақим. 6-жилд, 133-сон, 42–44-бетлар ҳамда 222-бет ва 7-жилд, 162-сон, 89-бет.
[13] Аҳволи Олами ислом ҳақида конференция. Сироти мустақим. 4-жилд, 82-сон, ҳижрий 1326 йил 17 март, 66-74-бетлар.
[14] Бухороли Абдурауф (Фитрат). Бухоро вазири Насруллоҳ бей Парвоначи афанди ҳазратларига очиқ мактуби // Таоруфи муслимин. 2-жилд, 25-сон, ҳижрий 1326 йил, 10-бет.
[15] Абдурашид Иброҳим. Тарихнинг унутилмас саҳифалари. –Берлин. Тарихсиз. 8-бет.
[16] Бу ҳақда қаранг: Ҳисао Коматцу. ХХ аср бошларида Ўрта Осиёда туркчилик ва давлат ҳаракатлари. –Анқара: Турхон, 1993.
[17] Фитрат Бухороли. Мунозараи мударриси бухоройи ба як нафар фаранги дар Ҳиндистон дарборайи мактаби жадида. –Истанбул: Матбааи Исмоилия, 1911. 67-бет.
[18] Мирзо Сирож ал дин Ҳожи Мирзо Абдул Рауф. Сафарномаи Тўфаи аҳли Бухоро. Ба муқаддимаи Муҳаммад Асадиён. –Теҳрон: Интишор Бу Али, 1369. 149-б. 1999 йилда бу асарнинг французча таржимаси ҳам нашр этилган.
[19] Фитрат Бухороли. “Мунозара”, 14-б.
[20] Бу ҳақда қаранг: “The Progpam of the urkic Federalist Party in Turkestan (1917)” in H.B.Poksoy, ed. Central Asia Reader: The Rediscovery of Historiy, M.E.Sharpe, Armonk-London, 1994, ss.117–126.
[21] Фитрат. Туркистонда руслар // Ҳуррият, 1918, № 63–64. Изоҳ: Ҳ.Коматцу мақоласида Фитрат фикрларининг мазмуни берилган, биз таржима жараёнида Фитрат мақоласидан айнан кўчирдик. –Б.К.
[22] Фитрат. Шарқ сиёсати (Нашрга тайёрловчилар: Б.Эргашев ва И.Ғаниев). –Бухоро, 1992. 28-бет. Бу ўринда ҳам Фитрат фикрларининг мазмуни берилган. Фитратнинг “Танланган асарлар”и 3-жилдидаги айни мақолага қиёсланганда шундай таассурот қолдиради. –Б.К.