Буюк француз маърифатпарвари ва инсонпарвар мутафаккири Вольтер (Мари Франсуа Аруэ, 1694—1778 йиллар) фикр доираси ниҳоятда кенг, фаннинг турли соҳалари бўйича билимдон одам эди. Мушоҳада кўлами фан тарихи, жумладан Шарқ фани тарихи масалаларини ҳам қамраб олганди. Унинг қадимги давр ва ўрта аср илм-фани тарихидан хабардорлиги ҳайратланарли даражада чуқур бўлган. Шуни ҳам айтиш керакки, умуман, XVII—XVIII асрлардаги француз маърифатпарварлигида Шарқ мавзуи жуда сезиларли бўлиб, ўша даврда кўплаб одамлар, маданият арбоблари, ёзувчилар ва композиторлар унга катта эътибор беришарди. Улар яратган асарларда албатта бирор «турк», «араб» ёки «форс» иштирок этар ва бу халқлар яшайдиган табиат манзаралари ёки уларга хос мусиқий оқимлар акс эттирилар эди.

Француз маърифатпарварлигининг буюк намояндаларидан бири бўлмиш Вольтер ҳам ўзининг қатор асарларида Шарқ мавзуига аҳамият берган. Бу жиҳатдан унинг «Задиг ёки Тақдир» номли фалсафий асаридаги «Саъдийнинг султон-бека Шераага аталган рисоласи» диққатга сазовордир. Вольтернинг бу «рисола»си ҳижрий 837 йилнинг 18 шавволи, яъни милодий 1434 йилнинг 28 майи билан саналанган. «Рисола»да Улуғбек номи тўрт марта эслатилади: уларда «Саъдий» Улуғбекни «машҳур султон Улуғбек», «Улуғбекка кўпроқ «Задиг» ёқарди», «доно Улуғ» ва «ҳақиқий Улуғ» дейди. «Рисола»нинг санасига келсак, албатта, буни ҳақиқий Улуғбекнинг ҳаётидаги бирор аниқ ҳодиса билан боғлаб бўлмайди. 1434 йилнинг май ойида Улуғбек укаси Бойсунқур мирзонинг вафоти муносабати билан Ҳиротда бўлади ва 30 майда Самарқандга қайтиб келади. Ўша йили эсда қоларлик бошқа ҳодиса рўй бермаган эди. «Султон-бека Шераа»ни ҳам Улуғбек ҳарамига алоқадор бирор аёл билан боғлаб бўлмайди. Бироқ «Саъдий»га келсак, Вольтер яратган бу образ учун Шарқнинг буюк шоири Саъдий Шерозий (1203—1292) прототип бўлгани эҳтимол.

Вольтер қиссасининг ўзи эса бизни Қадимги Бобил ва Эронга олиб кетади ва ҳаётий Улуғбекка тўғридан-тўғри алоқадор эмас. Аммо қиссанинг деярли бошдан-оёғи астрономик мотивлар билан йўғрилган. Чунончи, асарнинг бошида унинг асосий қаҳрамони Задиг «йил уч юз олтмиш беш-у чорак кундан иборат ва қуёш — олам марказида» эканлигидан хабардор деб таърифланади, яъни Задиг гелиоцентрик дунёқараш тарафдори эканлиги таъкидланади. Яна бир ерда Задиг ўз йўлини юлдузларга қараб танлайди ва Орион юлдуз (Шарқда Жаббор — ред.) туркуми билан «ярқираб турган Сириус (Шуъра) ёритқичи» уни тўғридан-тўғри Канопус (Суҳайл) юлдузига йўналтиради; бошқа жойда юлдузларнинг бош коҳини «Катта Айиқнинг катта ўғли Саврнинг акаси, Катта Итнинг холаваччаси» деб таърифланади ва ҳоказо. Ана шу тарзда Вольтер асарнинг сюжетига ўзига хос юмор ва маҳорат билан астрономик мотивларни киритади.

Албатта, Вольтер астрономик мавзуларни Қадимги Бобил фани тарихини ўрганишда XVIII асрда эришилган ютуқлардан руҳланиб олган бўлиши мумкин. Бироқ, шундай бўлса ҳам, бу қиссадаги «Задиг тарихи»ни қадимги холидий тилидан «машҳур султон Улуғбекнинг хурсандчилиги учун араб тилига» таржима этилиши тасодифий бўлмаса керак. «Машҳур султон Улуғбек»нинг астрономияга интилишлари нима сабабдан Вольтернинг диққатини ўзига жалб қилганлигини аниқлаш учун эса «Задиг» қиссасини тарихий ва илмий фактлар асосида таҳлил этиш мақсадга мувофиқ деб биламиз.

Маълумки, VIII аср бошларида араблар Европага ўтган, Пиреней ярим оролининг деярли ҳаммасини босиб олиб, тасарруфларидаги ерларни Андалусия деб атай бошлашган. Кейинчалик Қуртуба (ҳозирги Испаниянинг Кордова шаҳри)ни марказ қилиб олган мустақил халифалик ҳам вужудга келди. Лекин XI асрнинг охирги чорагида Кастилия ва Леон қироллари бирлашиб, Испаниянинг мусулмон ҳокимиятига қарши кураш бошлашди. Ана шу тариқа реконкиста (испанча сўз бўлиб, «аксилистило» маъносини англатади) ҳаракати туғилди. (Мусулмонларнинг Андалусиядаги 800 йиллик ҳукмронлиги XV аср охирида Ғарнат (ҳозирги Гренада шаҳри) амирлиги емирилиши билан барҳам топди.)

1085 йили араблардан дастлабки шаҳар Тулайтила (Толедо) тортиб олинди. Шундан кейин Пиреней ярим оролидаги мусулмон мулклари бирин-кетин Кастилия ва Леон қироллари қўлига ўтаверди. Лекин бу даврга келиб Кастилия ва Леон қиролларини Шарқда пайдо бўлган хавфли рақиб — Усмонли турк салтанати ташвишга сола бошлаган. Ўша пайтга келиб таназзулга юз тутган Византия империяси ва Болқон ярим оролидаги мамлакатларнинг усмонлилар томонидан босиб олинишидек даҳшатли бир хавф юзага келди. Усмонлилар салтанати айниқса султон Боязид Йилдирим (1389—1402) даврида ниҳоятда тажовузкор давлатга айланиб, Болқон ярим оролидаги кўпгина ерларни ўз мулкига қўшиб олган эди.

Боязиднинг Ғарбга интилиши очиқдан очиқ эди. Ундан қўрққан Венгрия қироли Сигизмунд усмонлиларга қарши салиб юришини уюштириш мақсадида Европа пойтахтларини беҳуда кезиб юрарди. Шарқ масаласи Кастилия ва Леон қироли Генрих III (Энрико) ни (1390—1407) қаттиқ ташвишга соларди. Боязиднинг келажакдаги режалари, юришини Европада давом эттириши ёки Африкага кўчириши масалалари уни ниҳоятда қизиқтирарди. Чунки буларнинг ҳаммаси қирол Генрих III нинг шахсий режаларига бевосита боғлиқ эди. Унда Пиреней ярим оролида реконкистани тезда тугатиб, Африкага ўтишга интилиш бўлганини ҳозирги Европа тарихчиларининг кўпчилиги тан олишади. Рим папаси ҳам реконкиста давом эттирилишининг қатъий тарафдори эди. Шуни айтиш керакки, испан қиролларининг юришларида Франция, Италия ва Германиядан кўплаб кўнгилли рицарлар иштирок этишарди. Ундан ташқари, генуялик ва венециялик қароқчилар Ўрта денгизнинг шарқида босқинчилик билан шуғулланишар, испан қироли эса уларнинг бу ҳаракати йирик ғалабага айланишидан ҳамда унинг режаларини бузиб юборишидан хавфсирарди.

Мана шунинг учун ҳам Шарқда амир Темурдек янада хавфлироқ жаҳонгир пайдо бўлиб, Боязидга қарши чиққанида Генрих III бу икки шарқлик ҳокимнинг ўзаро курашини катта диққат билан кузатиб борди. 1402 йили Анқара жангини кузатиш ва ғолиб билан дипломатик муносабат ўрнатиш учун Генрих икки элчини юборади. Боязид устидан ғалаба қозонганидан сўнг Темур элчиларни қабул қилади ва Руи Гонзалес де Клавихонинг айтишича, «буюк ҳоким Кастилия қиролига ҳурмати туфайли уларга катта илтифот билдиради» ва улар билан Испанияга ўз элчиси Муҳаммад ал-Қозини юборади. Қирол Генрихга Темурнинг бу илтифоти жуда қўл келади, чунки унга Боязиднинг ғолиби ўз дўстлигини билдираётган эди. Энди Генрих Шарқ масаласи бобида бир оз хотиржам бўлса ҳам бутунлай таскин топа олмайди. Шунинг учун у фурсатдан фойдаланиб, хавфли жаҳонгир билан дипломатик муносабат ўрнатиш мақсадида Темурнинг пойтахти Самарқандга ўз элчиси Руи Гонзалес де Клавихони юборади. Маълум бўлишича, Клавихо Самарқандга фақат элчи сифатидагина эмас, балки «Темурбек ҳақида бирор маълумот тўплаш ва унинг истаги қандай эканлигини текшириб кўрмоқ мақсадида», яъни жосус сифатида ҳам келади.

Шундай қилиб, Испаниядаги реконкиста кўп тарафдан Олд Осиёдаги ҳарбий-сиёсий вазиятга боғлиқ бўлиб, ўша даврда бу вазиятни Темурнинг фаолияти белгиларди. Лекин, ҳар ҳолда, шуниси шубҳасизки, Темурнинг Анқара остонасидаги ғалабаси турклар Болқон ярим ороли халқларини қулликка солишини бир неча ўн йилларга кечиктирди ва Европада реконкистани тезлаштирди. Бу муддат мобайнида эса Ғарб мамлакатлари турк юришига қарши тура оладиган даражада кучайдики, кейинчалик турклар Болқон ярим оролидан ғарбга ўтишолмади.

Клавихонинг Пиреней ярим ороли жанубидаги Кадис шаҳридан Самарқандгача саёҳати уч йил давом этди. У кўрган ва эшитганларини кундалик дафтарида ёзиб қолдирди.

Анқара жанги ва унда Темурнинг Боязид Йилдирим устидан қозонган ғалабаси ҳақидаги хабар тезда Европа бўйлаб тарқалиб кетди. Клавихонинг кундалик дафтари туфайли эса «Буюк Темурбеканинг номи Европа мамлакатларида донг таратди. Натижада кундаликка қизиқиш ниҳоятда кучаяди ва у 1582 йили Ишбилия (Севилья) да Молина Гонзало де Арготе томонидан нашр этилади. Ўз навбатида бу нашр тарихий ва адабий изланишларга катта туртки берди, мазкур йўналишлардаги асарларнинг муаллифлари Темурнинг ўзигагина эмас, балки унинг атрофидаги кишиларга, оила аъзоларига, хусусан, Улуғбекка ҳам аҳамият бера бошлашди.

1607 йили Парижда нашр этилган «Буюк Темурлангнинг тарихи» мана шундай асарлардан бири бўлиб, унда Темур ва унинг авлодлари ҳақида ўша давр учун тўлиқ маълумот берилади. Худди шундай ном билан 1678 йили Амстердамда Де Санкционнинг китоби нашр этилади. Саккиз бобдан иборат бу асарда Мовароуннаҳр ва Эроннинг XIV аср ўртасидан то XV аср ўртасигача бўлган тарихи муфассал баён этилади. Унда Улуғбекка давлат арбоби ва олим сифатида катта аҳамият берилади.

Мустафо ибн Ҳусайн ал-Жанобийнинг 1680 йили Венада лотин тилида нашр этилган «Темурланг ғалабалари» номли асарида ҳам Темур жанглари ҳақида ҳикоя қилинади. Муаллиф аслида турк бўлиб, араб, форс тилларидаги тарихий асарлардан яхши хабардор эди. У Улуғбек тўғрисида, унинг илмий ва сиёсий фаолияти ҳамда фожиали ҳалокати ҳақида муфассал баён қилади.

Ва ниҳоят, 1739 йили Парижда «Темурлангнинг тарихи» номли икки жилдлик китоб нашр этилди. Бу асарда Улуғбек ҳақида шундай жумла бор: «Мирзо Улуғбек Темурнинг Хитойга юришидан олдиноқ Тошкент, Сайрам шаҳарларининг ва бутун ўзбеклар ерининг ҳокими бўлди».

Юқорида эслатилган барча асарларнинг муаллифлари шарқшуносликка алоқадор бўлиб, Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»сидан ҳам фойдаланишган. «Зафарнома» эса 1722 йили Парижда Пети де ла Круа томонидан тўрт жилдда нашр этилган эди. Бинобарин, Ғарбий Европада яратилган тарихий асарлар туфайли Улуғбекнинг номи олим ва давлат арбоби сифатида Вольтердан анча илгарироқ кўпчиликка маълум бўлган.

Улардан ташқари, XVII асрнинг охирги чорагида Францияда иккита драматик асар пайдо бўлди: биринчиси — Жан Расиннинг (1639—1699) 1674 йили ёзилган «Боязид» номли беш актли фожиаси, иккинчиси — Никола Прадоннинг (1632—1698) 1679 йили яратилган «Темурланг ёки Боязиднинг ҳалокати» номли фожиаси эди. Вольтер даврида бу асарлар Париж саҳналарида қўйиларди. Темурга бағишланган тарихий асарларда ҳам, саҳна асарларида ҳам Улуғбек уларнинг қаҳрамони сифатида иштирок этар эди. Ана шу боис Вольтер тасаввурида Улуғбек Мовароуннаҳрнинг ҳокими сифатида гавдаланар эди.

Энди Вольтернинг Улуғбекни астроном сифатида билишига келсак, бу асосан Улуғбек «Зижи»нинг Европадаги тарихи билан боғлиқ. 1648 йили инглиз астрономи Жон Гривс Улуғбек «Зиж»ининг юлдузлар каталогини ўз ичига олган «Каникулярия» номли асарини нашр этади. Бу китобнинг номида «бир неча машҳур юлдузларнинг узунлама ва кенгламалари буюк Темурлангнинг набираси Улуғбекнинг астрономик кузатишларидан олинганлиги» таъкидланган. Ўша йили Гривс «Икки географик жадвал, бири Насриддин форсники, иккинчиси Улуғбек татарники» номли яна бир асарни нашр этади. У Ғарбий Европада ўша даврда ҳукм сурган, барча туркий халқларни татар деган анъанага кўра Улуғбекни татар деб биларди.

1650 йили Гривс Улуғбекнинг «Зиж»и асосида «Хитой, сурён-юнон, араб, хоразмлик астрономлар ва солномачилар томонидан умумий тарзда қабул қилинган энг муҳим саналар. Гангнинг бу тарафидаги ерларнинг ҳокими Улуғбекнинг анъанасига кўра, Жон Гривс томонидан биринчи марта нашр этилган, таҳрир қилинган ва изоҳлар билан баён этилган» номли учинчи асарини нашр этади. Бу уч асардан кейинги иккитаси икки йилдан сўнг қайта чоп қилинади.

Бошқа бир инглиз олими Томас Ҳайд 1665 йили Улуғбек «Зиж»идаги юлдузлар каталогини нашр этди. Бу нашрнинг номида «Жайҳуннинг у ёқ ва бу ёғининг қудратли ҳокими, буюк Темурлангнинг набираси Улуғбекнинг кузатишлари асосида» дейилган.

Бундан кўринадики, ҳатто XVII асрда нашр этилган астрономик асарларнинг номида ҳам Улуғбек астроном ва Темурнинг набираси бўлиб, Мовароуннаҳрнинг ҳокими эканлиги тасдиқланган.

Хуллас, Улуғбек Вольтерни «Задиг» қиссасини ёзишга руҳлантириб, XVIII асрнинг гениал мутафаккири ижодида муҳим роль ўйнаган.

Шунингдек, Петербург олимларининг илмий ишлари ҳам Вольтер учун Улуғбек ва унинг «Зиж»и ҳақидаги манба бўлиб хизмат этган. Вольтер XVIII асрнинг биринчи ярмидаги таниқли астроном Ж. Н. Делил (1688—1768) билан шахсан таниш эди. Бу олим Петербургга ишга таклиф этилади ва 1726 йили Париждан Россияга келади. У «Зиж» билан жиддий қизиқади ва 1711 йилдан бошлаб Улуғбек «Зижи»нинг Петербургда грузин тилига таржима этилишига раҳбарлик қилади. Кейинчалик у «Зиж»ни чуқурроқ таҳлил қилишга киришар экан, айни вақтда Париж билан, хусусан Вольтер билан узвий алоқада бўлади ва икковлари ўзаро фикр алмашиб туришади.

Юқорида айтилганлардан кўринадики, Улуғбек ўзининг машҳур астрономик асари «Зиж» туфайли фақат Шарқда эмас, Ғарбда ҳам катта шуҳрат қозонган ва Европанинг Вольтер каби йирик мутафаккирлари ижодида чуқур из қолдирган.

“Фан ва турмуш” журнали, 1989 йил 6-сон