Bugungi dunyo kino san’atida asosan ikki turdagi film yetakchilik qiladi: birinchisi ommabop filmlar, ikinchisi mualliflik filmlari. Umuman, ommabop filmlar kino sanoatining katta qismini egallaydi.  Shunga qaramay, intellektual kino – mualliflik kinosi  o‘z yo‘lidan og‘ishmay, aksincha, tinimsiz yangilanishlar jarayonida taraqqiy etib kelmoqda.

Mualliflik kinosi nima o‘zi? U boshqa turdagi filmlardan nimasi bilan farqlanadi? Umuman, intellektual kino insoniyatga nima beradi?

Bizning davrimizga kelib san’atning barcha sohalariga ommaviylik o‘z ta’sirini ko‘rsatib bo‘ldi. Shu jumladan, kinoga ham. Biroq, ommabop filmlarga qarshi o‘laroq xoslar kinosi – intellektual kino katta bir oqim sifatida qudratga ega bo‘ldi. Mualliflik kinosi  insonni tashqaridan emas, ichkaridan tahlil etishga kirishdi. Buning uchun  “kino tili”ning yangicha shakllari, ifoda va tasvir usullarini izlashga kirishdi.

Mualliflik kinosi ilk bor Yevropada rivojlandi. Shu bois uni “Evropacha intellektual mualliflik kinematografi” deb ataydilar. U dunyoning boshqa kinematografiya maktablari rivojiga ham turtki berdi va xalqaro voqelikka aylandi. Hozirda keng tarqalgan “Mustaqil amerikacha kino” atamasi ham mualliflik kinosining mintaqaviy maktablaridan biridir. Mualliflik kinosi – mavzu jihatidan originallik va individuallikka asoslanadigan, tasvir uslubi, montaj usullari  rejissyorning badiiy va g‘oyaviy maqsadi ifodalanadigan kinofilm turidir.

“Mualliflik kinosi” nazariyasiga “Cahier du Cinema” jurnali tanqidchilari asos soldilar. 1954 yilda “Mualliflik kinosi” atamasi ilk bor ushbu jurnalda kinotanqidchi va bo‘lajak rejissyor Fransua Tryuffoning “Frantsuz kinosidagi yagona tendentsiya” nomli maqola-manifestida tilga olinadi. “Mualliflik nazariyasi” paydo bo‘lguniga qadar stsenariy muallifi, rejissyor, kompozitor va aktyorlar hamkorligida yaratiladigan filmlar kinomahsulotning asosiy shakli bo‘lib kelgan. Mualliflik kinosida rejissyor butun kino jarayonining hal qiluvchisi va kinofilm muallifi sifatida maydonga chiqadi. Rejissyorning “men”ini ko‘rsatuvchi vizual uslub, muayyan mavzular, syujet, aktyor ijrosi va janr unsurlariga “mualliflik nuqtai nazari”  mualliflik kinosi va uning nazariyasiga asos bo‘ldi. Kinofilm ustida butun boshli jamoa ishlashiga qaramay, filmni sur’atga olish guruhining butun faoliyati xuddi musavvirning kartinasi yoki yozuvchining romani kabi rejissyorning maqsadini ifodalashga xizmat qiladi.

Mualliflik kinosi Yevropada Art-sinema, rossiyalik kinochilar orasida Art-xaus deb ataladi. Ilmiy tadqiqotlarda kino san’ati mualliflik filmlaridan tashqari, gollivudcha va milliy kinematografik maktablarga ajratib o‘rganiladi.

Mualliflik kinosining umumiy mohiyati bevosita rejissyorning intellektual salohiyatiga bog‘liq. Rejissyor-mualliflar odatda stsenariynavis, prodyusser va montaj ustalarini o‘z atrofida birlashtiradi.

Bu yo‘nalishda buyuk natijalar ko‘rsatgan rejissyorlar nomlarining umumiy yig‘indisi “kanon” deyiladi. Kinematografiya tarixida “mualliflik kanonlari”ning ham bir nechta guruhlari mavjud. Art-sinemaning yuqori muvaffaqiyatlariga erishgan va xalqaro voqelik sifatida e’tirof etilgan “yirik kanon” – Fellini, Antonioni, Bertoluchchi, Pazolini, Viskonti, Bergman, Godar, Tryuffo, Rene, Tarkovskiy, Venders, Xertsog, Fassbinder, Bunyuel, Zanussi, Vayda kabi buyuk rejissyorlar nomlari bilan bog‘liq.

Ikkinchi yirik kanon Xichkok, Xouks, Fuller, Sigel, Syork, Korman kabi rejissyorlarning ijodini qamrab oladi.

Larsa fon Triyer, Grinuey, Tarantino, Linch, Jarmush, Kusturitsa, Xaneke, Muratova, Sokurov, Ioseliani, Almodovar kabi zamonaviy rejissyorlar guruhi uchinchi yirik kanonni tashkil etadi.

Art-sinema modelida sezilarli darajada gollivudcha modelning madaniy va iqtisodiy ta’siri borligini inobatga olish lozim. “Art-sinema instituttsiya kabi” nomli maqola muallifi Stiv Nil buni XX asrning birinchi o‘ttiz yilligida Frantsiya, Italiya va Germaniya kinematografiyasi misolida aniq ko‘rsatib o‘tgan. Jumladan, u har bir milliy kino sanoati tomonidan ishlab chiqilgan filmlar bozorda o‘z o‘rnini topishi uchun Gollivud bilan raqobatlashib, har qanday vaziyatda o‘z mahsulotini gollivudcha mahsulotdan alohida ajratib ko‘rsatishga intiladi. Buni amalga oshirishning eng samarali usullaridan biri – yuksak san’atga va ushbu mamlakatning maxsus madaniy an’analariga murojaat etishdir”, deb yozadi.

Mualliflik kinosi tarixi bir necha lavhalarga bo‘linadiki, ular orasida sabab-vaqt bog‘liqligi mavjud emas. Biroq, ularning barida personajning ichki holatiga sezilarli e’tibor qaratiladi. To‘g‘ri, ommabop kino ham ma’naviy maqsadda izlanadi, insonning shaxsiy olami tasviriga  e’tibor qaratadi. Lekin unda film oxiriga qadar muammo o‘z yechimini topadi. Mualliflik kinosida inson yoki u bilan bog‘liq murakkabliklar faqatgina tadqiq etiladi. Obrazning taqdiriga aniq yechim ko‘rsatish bunday filmga xos emas.

Mualliflik filmlarining syujetida personajlar xarakterining ichki rivojini kuzatish, tahlil etish muhim o‘rin tutadi. Kartinada vaqt bo‘yicha tafovutlar, noxronologik tartibda joylashtirilgan epizodlar, hikoyaning asosiy chizig‘idan uzoq vaqtga chekinishlar bo‘lishi mumkinki, bu tomoshabinni shaxsiy tushuncha va ma’no interpretatsiyasiga undaydi.

Bunday filmlar kino sohasidagi eksperimental va avangard yo‘nalish sifatida baholanadi. Kinematografik avangardning tug‘ilishi Jorj Meles, Devid Griffit va Sergey Eyzenshteyn ijodi bilan bog‘liq. Aynan ularning ishlarida “kino tili” deb ataluvchi tushuncha kuzatiladi. Ushbu kinoda ham rejissyor shaxsi mutlaq printsipial ahamiyatga ega bo‘lsa, uning g‘oyalari va estetik ideallarining ifodasi esa film asosini tashkil etadi. O‘sha davrda, keyinchalik “Yangi to‘lqin” arboblari “mualliflik kinosining xarakterli alomatlari” deb belgilagan xususiyatlar aniqlanadi. XX asrning 20-30 yillaridayoq filmlar ommaviy auditoriya uchun mo‘ljallangan ko‘ngilochar kino va intellektual auditoriyaga mo‘ljallangan jiddiy kino san’atiga bo‘linishi mumkin edi. Angliyada Alfred Xichkok va Ayvor Montegyular “Filmlar jamiyati”ni tuzib, filmlar sotib olar edi. Ularning fikricha, bu filmlar “badiiy yutuqlar” edi. 1940 yillarda AQShda Art-xaus tushunchasi yuzaga kelib, mustaqil ravishda film ishlab chiqarish kompaniyalari filmlarini namoyish etishga ixtisoslashtirilgan kinoteatrlar shunday atalardi.

Kinematografiya taraqqiyotida ko‘plab kashfiyotlar avangardning kirib kelishiga yo‘l ochgan. Avangard qanday shaklda yuzaga kelmasin, rivojlanishning tabiiy va zarur bosqichi sifatida an’anaviy-estetik me’yorlar bilan bir qatorda, mavjud badiiy amaliyot shakllari va metodlarini ham vayron qiladi, bu o‘z-o‘zidan badiiy ifodaning yangi shakllari paydo bo‘lishiga imkon beradi. Shu sabab, avangard faol kirib keladi. 1920 yillar kinoavangardining badiiy amaliyoti “Yangi to‘lqin” neoavangardini yuzaga keltiradi. “Yangi to‘lqin” mualliflik kinosida an’anaviy kinoning mumtoz yutuqlari saqlangan holda, “kino tili”ning yangilanish jarayoni, badiiy novatorlik sodir bo‘ladi. “Avangard film” tushunchasiga birinchilardan bo‘lib, Lui Dellyuk o‘zining filmlari va nazariy ishlari orqali aniqlik kiritadi. U fotogeniya, ya’ni, “kinoifodaviylik nazariyasi”ni ilgari surgan. Dellyuk film yaratishda an’anaviylik va tomoshaboplikka urg‘u berish o‘rniga, personajning ichki intilishini ifodalashni taklif etadi.

XX asrning birinchi choragida mualliflik filmi kompozitsiyasining muhim tamoyili sifatida ichki monolog nazariyasi yuzaga keladi. U mualliflik kinosining keyingi tarixida ham o‘z ahamiyatini saqlab qoldi va rivojlanishda davom etdi. Ushbu nazariya doirasida voqealar yaxlitligi va tadrijiyligi emas, muallif yoki qahramon hissiyotlari, o‘y-fikrlarining mantig‘i va harakatini aniq ifodalash mumkin.

Kinematografiyaning bu kabi eksperimentlari mualliflik filmining “material”i va “usul”ini yangiladi va boyitdi. Ya’ni, ijodkor film uchun so‘zdan tortib, obrazgacha bo‘lgan barcha narsani estetik ta’sir etuvchi usulda yetkazishni asosiy o‘ringa chiqardi.

Shuhrat  Omonmurodov,

 O‘zDSMI “Ovoz rejissyorligi va  operatorlik mahorati”  kafedrasi o‘qituvchisi

«Jahon adabiyoti» jurnali, 2018 yil, 12-son