Яқинда қардош Озарбайжонда буюк давлат арбоби ва адиб Бобурнинг икки китоби нашр этилди. Бири машҳур “Бобурнома”, иккинчиси “Танланган асарлар”и. Бу ўринда биз унинг озарбайжонча “Танланган асарлар”и ҳақида фикр юритмоқчимиз.

Бобурнинг озарбайжонча “Танланган асарлар”и (Z. M. Babur. Seçilmiş əsərləri. Baki, 2011) Р. Аскарнинг “Ғозий Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ҳаёти, шахсияти, асарлари” номли сўзбошиси (3-22 бетлар) билан очилади. Унда Бобур ҳаёти ва ижодига оид атрофлича маълумотлар берилган. Жумладан, Бобур асарларининг Туркиядаги ва Эрондаги қўлёзмалари ҳақидаги фикрлар диққатга моликдир. Муаллифнинг таъкидлашича, Бобурнинг 1519 йилда тузилган “Кобул девони” ва 1528-29 йилларда тартибланган “Ҳинд девони”нинг бир қатор нусхалари турли музейларда сақланмоқда. Бир-биридан ҳажман фарқли бу девонларнинг энг мукаммал нусхаси Истанбул университети кутубхонасидаги 3743 рақамли “Девони Бобуршоҳи Чиғатойи”дир; 105 варақли тўпламда шоирнинг 119 ғазали ва турли жанрлардаги бошқа шеърлари, “Рисолаи волидия” таржимаси мавжуд (Париж миллий кутубхонасидаги 1230 рақамли иккинчи машҳур нусха эса 50 варақдир, унда 87 ғазал ва бошқа шеърлар бор). Истанбулдаги Тўпқопи саройидаги 741 рақамли қўлёзма эса 55 варақдир; “Девони султонул аъзам Бобур мирза вал-ғуфрон” ёзувли бу девонда 111 ғазал ва бошқа шеърлар мавжуд. Демак, бу ёдгорлик ҳажман катталиги билан Париж нусхасидан кўра қимматлироқдир. Истанбулдаги Отатурк шаҳар кутубхонасидаги бошқа бир нусха 74 варақ бўлиб, унга 82 ғазал ва турли шеърлар жамланган. Теҳрондаги Салтанат кутубхонасида сақланаётган Бобур куллиёти 5 бўлимдан иборатдир, унда шоирнинг деярли барча назмий ва насрий асарлари тўпланган. Туркиялик Бобуршунос, доктор Билол Южал юқоридаги нусхалардан фойдаланиб, 1995 йилда “Бобур девони”ини нашр эттирди (туркман олими Раҳиммамат Қуронов Ашхободда 2005 йилда чиқарган “Бобур девони” ҳам Б. Южал нашрига асосланган). Қисқаси, муаллиф буюк шоиримиз асарларини озарбайжон тилида нашрга тайёрлашда унинг сайланган шеърларидан (З. М. Бобур. “Ғарибинг андижонийдур”, нашрга тайёрловчи Ваҳоб Раҳмонов, “Шарқ”, Тошкент 2008) ва Б. Южалнинг туркча босмасидан фойдаланганини, уларга суянганини миннатдорлик билан тилга олган.

Мазкур нашрнинг ютуқлари, бизнингча, қуйидаги жиҳатларида кўринади. Р. Аскар Бобур шеърларининг озарбайжонча нашрини тайёрларкан, фақат бир-икки манбага эмас, балки шоир шеърларининг турли қўлёзмаларга асосланган ва бир-бирини тўлдирувчи Тошкент, Кобул, Истанбул, Анқара нашрларга таянгани сабабли илмий мушоҳадаларининг холис ва асослилиги кўринади. Сўзбошида муаллиф Бобурнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида кенг тўхталган, унинг шеърий ва насрий, илмий ижодига жуда катта баҳо берган, унинг нафақат ўзбек ёки туркий адабиётлардаги, балки дунё адабиёти ва тарихидаги ўрни ниҳоятда улуғлигини кўрсатиб берган. Р. Аскарнинг ёзишича, “Бобур ўзбек шеъриятида А. Навоийдан кейинги энг юксак чўққидир”.

Ҳар бир нашрда катта ютуқлар билан бирга айрим кичик камчиликлар учраши ҳам табиийдир. Айниқса, айни қўлёзмалар турли даврларга оид ва дунёнинг турли ўлкаларида сақланаётган нодир асарлар янгидан босилганда, уларни қиёсан ўрганиб, хулосаларимиз билан ўртоқлашиш лозим. Аввало мазкур девон сўзбошисидаги баъзи фикрларга тўҳталиб ўтсак. Р. Аскар сўзбошида ҳаяжон билан “Билол Южалнинг китоби бобуршуносликда энг мўътабар манбадир” (15 б.) дея урғу берадики, бу гап тадқиқотчиларни Бобур шеърларининг Ўзбекистон, Афғонистон, Туркия, Озарбайжон ва Туркманистонда 1950-2011 йиллар орасида босилган барча нусхаларини қиёсий ўрганишга, хулосаларини билдиришга ундайди.

Шундай қилиб, Р. Аскар таъкидлаганидек, “Б. Южал Бобурнинг 122 ғазали борлигини аниқлаганки, улардан бири чарпаз (қоришиқ, кесишган – Т.Қ.) ғазалдир”; шоирнинг бугунгача илм оламига 18 маснавийси, 216 рубоийси, 1 муаммоси, 19 қитъаси, 15 туюғи, 79 матлаъси, 7 маснуъ шеъри, 16 нотамом ғазали, 3 назми ва 16 мусарра байти, 11 муфрадоти, 4 кичик мансур парчаси маълумдир. Бундан ташқари, унинг форсчада ёзган 2 ғазали, 12 рубоийси, 8 қитъаси, 7 матлаъси ва 1 мансур парчаси бор. Хуллас, Бобур девонида 600 дан ортиқ асари бор.” (14-15 б.)

Келинг, бу фикрларнинг айримларини таҳлил қилиб кўрайлик. Биринчидан “Билол Южал Бобурнинг 122 ғазали борлигини аниқлаганки, улардан бири чарпаз ғазалдир” дейди муаллиф. Ҳолбуки, Б. Южал туркчада шоир шеърларини нашр эттиргунгача ҳам унинг 120 тага яқин ғазали ўзбекча нашрлар орқали китобхонларга маълум эди. Яъни, 1962 йилда 116 та, 1982 йилда 118 та, 1996 йилда 119 та (2008 й.да эса 128 та) ғазали босилганди. Демак, Б. Южал 122 эмас, нари борса 3-4 ғазални аниқлаган экан. Фақат бу ерда шуни мамнуният билан таъкидлашни истардикки, 1996 йилги (Шафиқа Ёрқин тайёрлаган Кобул нашрига суянилган) Ҳ. Муҳаммадхўжа ўғли нашрида берилган “Маснуъ шеърлар” Б. Южалга таянган озарча нашрда 121-ғазал шаклида тақдим этилгани мақсадга мувофиқ бўлган. 3-4 янги аниқланган ғазалдан бири шу. Яъни, унинг маснуъ шеър, тўртликлар эмас, балки 5 байт- 5 байтдан иборат икки кесишган, қоришган ғазалдан яратилган битта ғазал эканлиги биз учун янгиликдир. Иккинчидан, Муаллиф Бобурнинг “15 туюғи, 79 матлаъси, 7 маснуъ шеъри” бор дейди. Шоирнинг Ўзбекистондаги нашрларида туюқлар сони 9 та, гоҳ 18 та, гоҳ 14 та дея берилган, муаллифнинг бу фикрига қўшилиш мумкин. Аммо “79 матлаъси” борлиги ҳақидаги фикри одамни ўйлантириб қўяди. Зотан, матлаъ ғазалнинг биринчи – чиқиш, бошланиш байти эканлиги, алоҳида жанр эмаслиги барчага маълум. Шоиримизнинг 7 та маснуъ шеъри борлиги тўғрисидаги фикр ёқимли, албатта, аммо ўша маснуъ шеърлар эълон этилса, янада яхши бўларди.

Озарбайжонча нашрга Бобурнинг 500 дан ортиқ шеърий асари жамланган, форсийда ёзганлари, шунингдек, бошқа шоирларга оид дея тахмин қилинган 56 муаммоси киритилмаган (Ўзбекистонда 1982 йилда босилган “Бобур шеъриятидан” тўпламида унинг 52 муаммоси ўрин олган; 1996 йилги нашрда 2 муаммо бор, холос). Демак, Р. Аскар сўзбошида ҳаяжон билан “Билол Южалнинг китоби бобуршуносликда энг мўътабар манбадир” дея таъкидлаганини бир касбдошига ҳурматан айтилган нисбий фикр сифатида қабул қилиш мумкин.

Озарбайжонча нашрда шоирнинг 15 туюғи берилган (223-226 б.). Ўзбекча нашрларда туюқлар сони турличадир (1965 йил нашрида 9 та, 1982 йилда 18 та, 1996 йилда 14 та).

Маълумки, туюқ мумтоз адабиётимизда энг мураккаб, ҳар қандай ижодкор қўл уролмайдиган қийин шеър туридир. Зотан, туркий тиллардаги шеърбоп омоним сўзларга устозлар томонидан, бизнингча, туюқлар деярли ёзиб бўлинган. Янги туюқ битиш ниҳоятда оғир. Бу жиҳатдан қараганда, битта янги туюқ ҳам китобда ўз ўрнига эгадир.

Қардош тиллардан бир-бирига таржима ва табдил нашрларининг бир фазилати борки, бу туфайли уларни асл матн ва бошқа нашрлар билан қиёслаш, камчиликларини тўлдириш, айрим хатоларни аниқлаш мумкин. Туюқлар нашрида ҳам бу ҳолга дуч келдик. Олдиндан туюқларни нашрга тайёрлаш оғирлигини, қардош тилларга уйғунлаштириш ундан ҳам қийинлигини, бошқа тилга ўгириш деярли мумкин эмаслигини эслатиб ўтайликки, қуйида айрим янглишликларни тилга олсак, бу соҳада заҳмат чеккан устозлар ва дўстларимизнинг кўнгли оғримасин. Бобурнинг уч жилдлик “Асарлар”ида бир туюқ шундай берилган (1965 й. 1-ж, 176 б):

То кўнгул бердим ўшал қойсорийға,
Борғонини билмадим қой сориға,
Дўстлар, ёрга мени соғиндурунг,
Солсангиз ногаҳ қулоқ қойсориға.

1982 йилдаги С. Ҳасанов нашрида (119 б.) бундай:

То кўнгил бердим ўшал қайсареға,
Борғанини билмадим қай сариға,
Дўстлар ёрға мени соғиндурунг,
Солсангиз ногаҳ қулоқ қайсариға.

1996 йилги Ҳ. Муҳаммадхўжа ўғли нашрида эса биринчи нашрга ўхшаш, фақат илк сатр “қойсориға” ёзилган (118 б.).

Озарбайжончада бу туюқ шундай (224 б.) берилган:

Ta könül verdim oşol kaysariya,
Varalım bilmədim kay sariya,
Dostlar, yara mani sagındırın,
Salsanız nagah ayaq Kaysariya.

Р. Аскарнинг бу туюққа берган изоҳларига кўра: 1-сатрдаги “қайсарийа” – гўзал, қайсарга, подшоҳга лойиқ; 2-сатрдаги “қай сарийа” – қаерга; 4-сатрдаги “Қайсарийа” – шаҳар номи сифатида талқин этилган.

Демак, Бобурнинг Озарбайжондаги таржимони туюқнинг 4-сатрини “Қайсари шаҳрига борсангиз” дея англаган ва шундай талқин этган. Туркиядаги таржимон эса туюқнинг биринчи сатрини “ўша қайсариликка кўнгил бердим” дея тушунган. Фақат у Туркиядаги Қайсари шаҳрини эмас, Ҳирот яқинидаги Қайсари, дея таъкидламоқда. Озарбайжонлик таржимон қайси мамлакатдаги Қайсари эканлигини аниқ билдирмаган. Туюқнинг ўзбекча нашрларида эса Қайсари шаҳрига ишора йўқ. (ўзбекча қомуслардан Афғонистондаги Қайсари ҳақида белги тополмагач, Тошкентда ишлаётган афғонистонлик тарихчи Ҳамидулла Тавочи билан бу хусусда суҳбатлашдим. Унинг айтишича, Қайсари-Балх ва Ҳирот ўртасида жойлашган бир туман. Туманда Султон Санжарнинг машҳур қасри бор; Қайсаридан 10 километр узоқдаги бу қалъада С.Санжарнинг саройи бўлган. Шу қалъа яқинида “асҳоби каҳф” ғори ҳам бор.

Ҳар қандай, адабий асарнинг, хусусан шеърнинг бадиий қиммати шундаки, ўқувчи ўз даражасига кўра уни ўқийди ва англайди; матн ва сўзлар ортидаги айтилмаган маъноларни, ишора этилган фикрларни туйиш, сезиш эса нозик таъб ўқувчига ўзгача завқ беради.

Бизнингча, 1982 йилги нашрда янада сайқаллаб табдил қилинган бу туюқдаги илк сатрни турлича англаш мумкин: 1) ўша қайсар – ўжар жононга кўнгил бердим; 2) Қайсарилик гўзалга кўнгил бердим. Иккинчи сатрдаги “қай сариға” нинг қайга, қаерга дегандан бошқа маъноси йўқ. Тўртинчи сатрдаги “қайсариға” сўзини қайсар (кайзер), подшоҳ ва ўжар ошиқ каби икки маънода тушуниш мумкин.

Шу ўринда шоирнинг “норин” сўзига асосан битилган яна бир туюғи ва таржимасига оид фикримизни ҳам айтиб ўтайлик.

Жонға солди даҳр ғурбат норини,
Кўз ёшим бўлди мўғулнинг норини,
Бу арода мен дегандек бўлмаса,
Кўзлай Иссиқ кўлу ундин норини.

Бу туюқ 1965 йилги нашрда шундай берилган, 1982 йилдагисида ҳам шундай, фақат тўртинчи сатр “Кўзлай Иссиқ кўлу андин норини”, 1996 йилги босмасида “Кўзлар Иссиқ кўлу андин норини” шаклида босилган. Озарбайжончада бу асар шундай берилган:

Cana saldı dahr gürbət narını,
Gözyaşım keçdi moğolun narını,
Bu arada mən deyən tək olmasa,
Gözlər İssıq gölü ondan narını.

Р. Аскар 2-сатрни “кўз ёшим мўғулдан ҳам нарига тошиб ўтди” дея (аслида, бизнингча, “кўзёшим мўғулнинг норини – шўрвасидай қайнади” дейилмоқда, таржимон эса нариги тараф дея изоҳлаган), 4-сатрни эса “агар вазият мен ўйлагандек бўлмаса, Иссиқкўлни, унинг анорини кўзлайин” дея нотўғри ўгирган (225 б.). Ўзбекчасида “агар вазият мен ўйлагандек бўлмаса, Иссиқкўлни, сўнгра ундан ҳам нарига кетишни (ундан нарини) кўзлайин” маъносидан ташқари, бизнингча, “Иссиқкўлга, ундан Норинга ўтайин” (Норин дарё ва туман номи сифатида бугунги Ўзбекистонда ва Қирғизистонда мавуд) каби талқини ҳам бор.

Бобурнинг озарбайжончада чиққан яна бир туюғи 1982 йилги ўзбекча нашрда:

Не бало бийиктурур давлат боғи,
Кўҳи ғамни не билур давлат боғи,
Ҳиммате тут дағи давлат истагил,
Ҳимматинг бўлса бўлур давлат боғи

тарзида андак тушунарсиз берилган эди. 1996 йилги нашрда эса:

Не бало бийик турур давлат тоғи,
Кўҳи ғамни не билур давлаттағи,
Ҳиммате тут, доғи давлат истағил,
Ҳимматинг бўлса бўлур давлат тоғе

шаклида анчагина тузатиб босилган. Бизнингча, 4-сатрдаги қофияни бузиб турган “тоғе” ўрнига яна маъносидаги “тағи” ёзилса, тўғрироқ бўлади (зеро бу сўз ўтмишда Бобурнинг отаси ва ўзи яшаган пойтахт Ахсида, умуман Тўрақўрғон томонларда халқ тилида кўп ишлатилгани каби бугунда ҳам тағи, дағи тарзида қўлланилади – Т.Қ.). Бу туюқ озарбайжончада шундай босилган:

Nə bəla böyük dürur dövlət tağı,
Kuhi gami nə bilər dövlət tağı,
Hümmati tut, dahi dövlət istəgil,
Hümmətin olsa olar dövlət tağı.

Р. Аскар туюқнинг мазмуни ва шаклини муваффақият билан ифодалаган, фақат иккинчи сатр маъносини тўғри акс эттириш билан бирга, ундаги “давлаттағи” иборасининг изоҳида “Тağ – sahib” (тоғ – соҳиб, эга) маъносидадир, дея бироз нўноқлик қилган холос.

Одатда, ўзбек адабиётига тегишли асарлар бошқа тилларга ўгирилиб нашр этилганда, хорижлик мутахассислар бизнинг ижодкорларга қандай баҳо бергани адабиётшуносларни ҳам, оддий мухлисларни ҳам қизиқтиради, албатта. Бу жиҳатдан қараганда, Бобур асарлари нашрларида ўзбек адабиётининг ўзига хос фазилатлари, устунликлари қайд этилган фикрлар анчагина. Бир-икки мисол келтирайлик. Ўзбек-озарбайжон адабий алоқалари тадқиқотчиларидан бири, филология фанлари доктори Олмос Улвий мумтоз адабиётимизда Бобурнинг буюк ўрни борлигини таъкидларкан, машҳур турколог олим М.Ф.Кўприлизоданинг айрим фикрларини келтиради, яъни “Бобур адабий меросининг энг гўзал намунаси, ҳеч шубҳасиз, девонидир. Бобурнинг барча чиғатой шоирларидан, ҳатто Навоийдан ҳам қолишмайдиган гўзал лирикаси, шеърияти, тоза адабий тили, самимий туйғулари бордир”.

Дўстимиз Рамз Аскар бу сўзлардан илҳом олгандек, сўзбошисида Бобурнинг буюк шахс, буюк ижодкор эканини шундай таъкидлаган: “Хулоса қилиб айтганда, туркий адабиётларнинг энг порлоқ сиймоларидан бири бўлган Заҳириддин Муҳаммад Бобур чиғатой адабиёти тарихида Алишер Навоийдан кейинги иккинчи энг юксак чўққидир. Наср соҳасида эса, биринчиси, ҳеч ким забт этолмаган чўққидир. Унинг ҳаёти, шахсияти, асарларининг танитилиши ва тарғиб этилиши туркий зиёлиларнинг биринчи даражали вазифасидир. Зеро, ёш наслларга турк дунёси улуғларини таништирмасдан, тарихий хотирамизни янгиламасдан-кучайтирмасдан туриб ўтмиш-бугун-келажак орасида кўприк қуриб бўлмайди. Ҳолбуки, бугунги глобаллашган дунёмизда бунга катта эхтиёж бор”.

Биз ҳам бу сўзларга қўшилган ҳолда жаҳоншумул инсон, саркарда ва шоир Бобурнинг икки китобини, Озарбайжонда нашр этилишига хизмат қилган таржимон ва олим Рамз Аскар бу ишлари билан, бизнингча, юқоридаги фикрини исботлаган. Сўзи ва амали бир бўлган озарбайжонлик дўстимизнинг бу муваффақиятлари унинг ўзбек мухлисларини ҳам севинтиради, албатта.

Тоҳир Қаҳҳор, ЎзДЖТУ доценти

“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 2-сон