Sharq tsivilizatsiyasi tarixi, jamiyatning ma’naviy-ma’rifiy takomilida o‘tmishda yashab ijod etgan shoirlar, adabiyot ahlining xizmati katta bo‘lgan. Turkiy, xususan, o‘zbek yozma adabiyotining yuzaga kelishi va rivojida Ikkinchi turk xoqonligi davrida yashab ijod etgan adib va tarixnavislar To‘nyuquq hamda Yo‘llug‘ tiginning o‘rni beqiyos. Ushbu ijodkorlarni turkiy yozma adabiyotining, turkiy tarixnavislikning asoschilari desa bo‘ladi.
Bilga To‘nyuquq – Ikkinchi turk xoqonligining barpo etiluvi va saltanatning mustahkamlanishiga munosib ulushini qo‘shgan davlat arbobi, shu bilan birga, ulug‘ faylasuf, tarixchi va o‘z davri adabiyotining yirik namoyandalaridan biri, taniqli adib edi. U uch xoqon – Qutlug‘ (=Eltarish~Eltaris; hukmronlik davri 682–692 yillar), Bo‘gu (=Qapg‘an~Qapag‘an; hukmronlik davri 692–716 yillar) hamda Bilga xoqon (hukmronlik davri 716–734 yillar)ning maslahatchisi va qo‘mondoni o‘tgan. “O‘shanda kengashchi ham mening o‘zim edim, urushuvchisi ham men edim”, deya xotirlaydi bu to‘g‘rida muallif o‘z asarida. Ayniqsa, Qutlug‘ va Bilga xoqon taxtda ekanliklari chog‘ida uning obro‘si va mavqei baland bo‘lgan. To‘nyuquq Bilga xoqonning qaynotasi ham edi. Yozuvchi va tarixchi Yo‘llug‘ tigin To‘nyuquqqa nevara bo‘ladi.
To‘nyuquq turkiy yozma adabiyotning eng keksa namoyandasi, undan ilgari yashab ijod etgan turkiy ijodkor ma’lum emas.
Uning oti turkiy bitiglarda <n> yoki qo‘shaloq <ny> harflari bilan ikki xil yozilgan: TO‘NuQuQ hamda TO‘NYuQuQ. Harqalay, birinchi <n> harfi bilan yozilgani ham [ny] deb talaffuz etilgan bo‘lishi kerak.
To‘nyuquq ayrim xitoy manbalarida Tang sulolasi davrida o‘tgan atoqli davlat arboblari, ulug‘ donishmand va sarkardalar bilan teng qo‘yiladi. Uning otiga bilga sifatining qo‘shib aytilgani bejiz emas. Bilga so‘zining ma’nosi qadimgi turkiy tilda “dono, donishmand”: Bilga To‘nyuquq – “donishmand To‘nyuquq” degani. U yirik donishmand, xoqonlar kengashchisi, ulug‘ faylasuf bo‘lgani uchun ana shu unvonni olgan.
To‘nyuquq yurt tinchligi, mamlakat kuch-qudratini oshirish yo‘lida ko‘p yaxshi ishlarning boshida turdi, mamlakat ozodligi, xoqonlikning tiklanishi va el yurt chegaralarining kengayishiga munosib ulushini qo‘shdi.
Tarixnavis va adib To‘nyuquqning bir asari yetib kelgan. Asar fanda muallifning oti bilan yuritiladi. To‘nyuquqning hayoti va qilgan ishlari o‘sha asarda yaxshi berilgan. To‘nyuquq haqida o‘tmish manbalarida ham ma’lumotlar bor. Uni adib va tarixchi Yo‘llug‘ tigin ham Bilga xoqon xotirasiga o‘rnatilgan bitigida eslab o‘tadi. Kuli-cho‘r bitigida To‘nyuquqning oti ikki bor qayd etilgan. Yana o‘sha zamonning xitoycha manbalarida ham To‘nyuquq haqida ma’lumotlar uchraydi. Mazkur manbalarda uning oti Yuan-shjen bo‘lib, u To‘nyuquq ismining xitoycha tarjimasidir.
To‘nyuquqning tug‘ilgan va o‘lgan yili ma’lum emas. Liu Mau-tsan xitoy manbalarini tahlil etar ekan, To‘nyuquq 716 yili yetmish yoshlarda edi, degan fikrni bildiradi.
G. Klouson, L. Bazin uning ana shu fikriga tayanib, To‘nyuquq 646–647 yillarda tug‘ilgan, degan xulosaga kelgan.
To‘nyuquq Tabg‘achda tug‘ilib tarbiya topgan. Uning ota-onasi o‘sha yerga borib yashab qolgan turk zodagonlaridan bo‘lishi kerak; yosh To‘nyuquqning bilim olishga sharoiti yetarli bo‘lgan.
Bolaligi to‘g‘risida muallif o‘z asarida shunday yozadi: Bilga To‘nyuquq-ben. O‘zum Tabg‘ach elinga qilintim. Turk bo‘dun Tabg‘achqa ko‘rur erti (Men Bilga To‘nyuquqman. O‘zim Tabg‘ach yurtida tug‘ildim. Turk xalqi Tabg‘achga qaram edi). Tabg‘achning ish yo‘rig‘iga ko‘ra, turk o‘g‘lonlari bu yerda tarbiya­lanib, o‘z yurtiga rahbarlik ishlariga jo‘natilar edi. Yosh To‘nyuquqqa ham shunday yo‘l tutildi. Lekin u otalar yurtiga kelib, Tabg‘achga xizmat qilish o‘rniga milliy ozodlik harakatlariga qo‘shilib ketdi.
To‘nyuquq bitigi yonma-yon tiklangan ikkita toshga ko‘k turk yozuvida yozilgan. Yodnoma 62 satrli bo‘lib, uning 35 satri birinchi toshga, ke­­yingi 27 satri esa ikkinchi toshga tepadan quyiga qarab bitilgan. Yodgorlik hozir ham o‘zining tiklangan joyida. Tevaragida ko‘hna maqbara vayronalari, usti nuragan haykal va balballar, turli bezaklar ishlangan yirik-yirik tosh parchalari, ustunlarning tagliklari yotibdi. Vayronaning bir yog‘ida, kunchiqarga biroz yurilsa, yaqin ikki yuz qadam chamasi qatorasiga yerdan chiqib qolgan turli ko‘rinishdagi toshlarga, balbal va ustunlarga ko‘zingiz tushadi. Maqbaraga kirish yo‘lagi shu yoqdan bo‘lgan ko‘rinadi. 1957 yili mazkur kompleksdan to‘rt qatorli matn parchasi ham topilgan. To‘nyuquq yodgorlik kompleksi o‘z zamonida ulug‘ ziyoratgohlardan edi. Hozir esa uning xarobalari qolgan, xolos.
To‘nyuquq yodgorlik kompleksi xoqonlik zamonidan qolgan boshqa yodgorliklardan ancha chetda. Kul tigin va Bilga xoqon qabrtoshlari tiklangan joy bilan bu yerning orasi 360 chaqirim. Sarkarda qarigan chog‘da davlat ishlaridan chetroq, tinch bir manzilni tanlagan bo‘lsa ajabmas.
Yodnoma matnini muallifning o‘zi ko‘zi tirikligida bitib, toshga yozdirib qo‘ygan. Bu haqda matnning 58-qatorida: Turk Bilga qag‘an elinga bititdim ben Bilga To‘nyuquq (Qudratli Bilga xoqon elida yozdirdim, men – Bilga To‘nyuquq) degan so‘zlarni o‘qiymiz. Matn uning o‘z tilidan hikoya qilinadi. Biroq bitigning yozilgan sanasi-da aniq emas. Ba’zi bilim kishilari yodgorlik 712–716 yillar orasida, ba’zilar 720, boshqa birlari 725–726 yillarda bitilgan, deya taxmin qiladilar. Hatto ushbu bitig Kul tigin bitigiga javob tariqasida bitilgan, degan qarashlar ham bor. Taniqli olim U. Sertkaya asarda aks etgan tarixiy voqealarni tahlil etib hamda matnni Kul tigin, Bilga xoqon bitiglari bilan tekstologik jihatdan o‘zaro chog‘ishtirib, bitig birmuncha kech – Bilga xoqon taxtda ekanligi chog‘ida (Turk Bilga qag‘an elinga bititdim jumlasini ko‘zda tutgan holda), 732–734 yillar orasida yozilgan degan xulosaga keldi. Uning fikricha, To‘nyuquq bu kezlar 85 yoshlarda edi.
Bitigda To‘nyuquq o‘zining o‘sib ulg‘ayishidan boshlab, Eltarish boshliq ulus ozodligi harakatlariga qo‘shilib, mamlakatni bosqinchilar zulmidan qutqarishi, o‘z qahramonliklari, mamlakat chegaralarini kengaytirish, yurt erki, ulus tinch­ligi va farovonligi yo‘lida olib borgan kurashlarini, ezgu ishlarini hikoya qiladi. Unda xoqonlik tarixi yaxshi yoritilgan. Muhimi shundaki, tarix bayoni oddiy emas: muallif ko‘rgan-kechirganlarini, o‘zi qatnashgan buyuk ishlarni ta’rif etmaklik uchun turkiy tilning boy imkoniyatlaridan, xalq maqollari, turli badiiy vositalardan unumli foydalangan. Uslub yuksak balog‘at darajasida, o‘ta chiroyli. Bu belgilari matnning badiiyligini ta’minlaydi. Bunday uslubning tanlanishiga sabab asarni o‘qishli qilish, uning badiiy-estetik ta’sirini oshirish edi. Shuning uchun bitigni tarixiy-badiiy asar sifatida o‘rganish o‘rinlidir.
Bitigda To‘nyuquq qo‘rqmas bahodir, ulug‘ yo‘lboshchi sifatida gavdalanadi. Buni Yaris dashtida kechgan janglar ta’rifida ochiq kuzatamiz. Yov sirini bilib kelgan kuzatuvchining “Yaris dashtida o‘n tuman [yuz ming] qo‘shin terildi” degan xabarini eshitib, beklar yoppasiga ortga qaytishni xayol qildilar. Lekin To‘nyuquq: “Altun yishni oshib keldik, Ertish o‘guzni kechib keldik. Kelgani alp deganlar. (Yov bizni) tuymadi. Tangri Umay, muqaddas yer-suv bosib bergan, shekilli, nega tezamiz (yovni) ko‘p deya, nega qo‘rqamiz (o‘zimizni) oz deya? Qani, bosaylik, jangga kiraylik”, deya ularni to‘xtatib qoldi, qo‘shinning ruhini ko‘tardi. To‘nyuquq aytganiday bo‘ldi, jangda yov yengildi. Ikkinchi kun keldi, o‘tday qizib keldi. Yovning ikki qanoti yarimcha ortiq edi. Shunday esa-da, yov mag‘lub bo‘ldi. O‘sha xabarni eshitib, o‘n o‘q beklari, xalqi yoppasiga bosh egib keldi.
Bitig oxirlagan sayin yozuvchining ko‘zlagan maqsadi ochiq-oydin ko‘zga tashlana boradi; xoqonlik tarixidagi yutuqlarning boshida xoqon bilan bir safda To‘nyuquq ham turganiga alohida urg‘u beriladi. Bitigda aytiluvicha, Eltarish xoqon allomasi bilan bo‘lgani uchun, bahodiri bilan bo‘lgani uchun qo‘shni ellarga cherig tortib, mamlakatni kengaytirdi, zafar qozondi. “Eltarish xoqonga, turk Bo‘gu xoqonga, turk Bilga xoqonga tun uxlamayin, kunduz o‘tirmayin, qizil qonimni tugatib, qora terim yugurtib, mehnatimni, kuchimni berdim” (qizil qanim tukati, qara terim yugurti, isig-kuchig bertim), deya urg‘ulaydi muallif.
Asar qahramonining alplarcha kurashi “Bosadigan yovni poymol qilg‘uchi edim”, deya ta’riflanadi. Boshqa bir o‘rinda u yurt jonkuyari ekanligini ta’kidlab: “Bu turk xalqiga yaroqli yovni yo‘latmadim, (uning) yalovli otini yugurtirmadim”, deydi. “Qay yerdagi xoqonli xalqning mening singari alpi bor ersa, uning ne qayg‘usi bo‘lardi”, deya yakunlanadi eposlarga xos bayon.
Alohida ta’kidlanuvicha, Eltarish xoqon va To‘nyuquq yelkama-elka turib zafar quchmaganlarida ulus ozodlikka erishmagan, saltanat tiklanmagan bo‘lardi. “Eltarish xoqon zafar qozonmaganida, uning bilan mening o‘zim zafar qozonmaganimda, yurt ham, xalq ham yo‘q bo‘lar edi. (Xoqon) zafar qozongani uchun, mening hushyorligim, zafar qozonganim uchun, el ham el bo‘ldi, xalq ham xalq bo‘ldi”, deyiladi bitigda.
Bu so‘zlar qayta-qayta ta’kidlanadi: “Eltarish xoqon zafar qozonmaganida, yo‘q bo‘lganida, men o‘zim bilga To‘nyuquq zafar qozonmaganimda, men bo‘lmaganimda, Qapag‘an xoqon turk sir xalqi yerida bo‘y ham, xalq ham, kishi ham ega bo‘lmas edi”. Ushbu qaytariqlarning o‘ziga yarasha badiiy-estetik vazifasi bor: undan murod ana shu tarixiy haqiqatga o‘quvchi e’tiborini jiddiyroq qaratish, asarning g‘oyaviy ta’sirini oshirishdir.

* * *

Ikkinchi turk xoqonligi davrida (VIII yuzyillikning birinchi yarmi) yashab ijod etgan tarixnavis, ko‘k turk yozma adabiyotining yirik namoyandalaridan yana biri Yo‘llug‘ tigindir. Ko‘k turk obidalarini nashr ettirgan olimlar transkriptsiyada uning otini Yo‘lig‘~Yo‘lug‘~­Yo‘llug‘~Yulug‘ shakllarida beradilar. Bitiglarda uning oti ikki xil yozilgan: YO‘LG‘TIGN va YO‘LLG‘TIGN. Keyingi qo‘shaloq <ll> bilan yozilgan shaklini ko‘zda tutib, uning otini Yo‘llug‘ tigin shaklida o‘qigan ma’qul. Bu ism tarkibidagi yo‘llug‘ – “yo‘li oydin; yo‘li yorug‘”, tigin esa “shahzoda” anglamidadir.
Tarixnavis va adib Yo‘llug‘ tiginning ikki bitigi ma’lum: ikkovi Ikkinchi turk xoqonlig‘ining asoschisi Eltarishning o‘g‘illari xotirasiga tiklangan mangutosh­larda. Biri Eltarishning kichik o‘g‘li, sarkarda Kul tigin (=Ko‘l tigin), ikkinchisi katta o‘g‘li Bilga xoqon bitigidir. Mangutoshlar Mo‘g‘ulistonning Kosho Saydam vodiysida Ko‘kshin-Urxun daryosining yaqinida, biri-biridan bir chaqirim uzoqliqda, o‘zining o‘rnatilgan joyidan topilgan. Hozirgi chog‘da Kul tigin bitigi tiklangan o‘rnida, Bilga xoqon bitigi esa ancha uringani uchun boshqa bir yerga eltib qo‘yilgan.
Bilga xoqon bitigida Yo‘llug‘ tigin xoqonni “otam xoqon” (qangim qag‘an) deya tilga olgan: Qangim qag‘an it yil o‘nunch ay alti o‘tuzqa ucha bardi (Otam xoqon it yili o‘ninchi oyning yigirma oltisida o‘ldi). Yoki boshqa bir o‘rinda Qangim turk Bilga qag‘an o‘lurtuqinta (Otam qudratli Bilga xoqon (taxtda) o‘tirganda) degan jumlani ham o‘qiymiz. U. Sertkaya matndagi ana shu qaydlarni ko‘zda tutib, Yo‘llug‘ tigin Bilga xoqonning o‘g‘li bo‘lgan, degan mulohazani bildiradi. Uning fikricha, yozuvchining otiga qo‘shilayotgan tigin so‘zi ham shuni anglatadi.
Qizig‘i shundaki, Kul tigin bitigida Yo‘llug‘ tigin o‘zini Kul tigin atisi deb ta’kidlaydi: bitigning so‘nggi satrlarida Kul tigin atisi Yo‘llug‘ tigin bitidim, deb yozgan. Bu so‘zni otasi Bilga xoqonga o‘rnatilgan bitig­­da ham qo‘llagan: qag‘an atisi Yo‘llug‘ tigin. Muzkur bitiglardagi ati so‘zini olimlar “nevara” yoki “jiyan” deb tarjima qiladilar. Holbuki, muallif matnda Bilga xoqonni “otam xoqon” deya atagani nazarda tutilsa, u biryo‘la ham Kul tiginning, ham Bilga xoqonning jiyani bo‘la olmaydi. Shuning uchun ham bitiglardagi ati so‘zi “jigar, qadrdon” deb tushunilgani ma’qul. O‘zbeklarda “yaqin kishi”ni, “qadrdon”ni jigar deyiladi. Bitiglardagi ati so‘zi ham ana shu ma’noda kechgan: Kul tiginning jigari Yo‘llug‘ tigin; (Bilga) xoqonning jigari Yo‘llug‘ tigin.
Sarkarda Kul tigin 731 yilning 27 fevralida o‘lgan. Bu xususda bitig­­da: Kul tigin qo‘n yilqa yiti yigirmika uchdi. To‘quzunch ay yiti o‘tuzqa yo‘g‘ erturtimiz (Kul tigin qo‘y yilida, o‘n yettinchi kuni o‘ldi. To‘qqizinchi oy(ning) yigirma yettisida azasini o‘tkazdik), deb yozilgan. Lekin bitigtosh va maqbara kompleksi keyinroq – 732 yilning 21 avgustida tugallangan: Barqin bedizin bitigtashi[n] bichin yilqa yitinch ay yiti o‘tuzqa qo‘p alqdimiz (Binosini, naqshini, bitigtoshini maymun yilida, yettinchi oyning yigirma yettisida butunlay tugatdik), deyilgan bitigning yakunida muallif tilidan.
Bilga hoqon o‘limining sanasi – 734 yil noyabrining 25 kuni: (Bilga) qag‘an it yil o‘nunch ay alti o‘tuzqa ucha bardi (Xoqon it yili o‘ninchi oyining yigirma oltisida o‘ldi). Bitigtoshining tiklangan vaqti noma’lum. Lekin Yo‘llug‘ tigin uni 34 kun o‘tirib toshga yozdirganini ta’kidlaydi: Buncha barqig‘ bedizig uzug‘ … qag‘an atisi Yo‘llug‘ tigin men ay artuqi to‘rt kun o‘lurup bitidim, bediztim (Bunday imoratni, naqshni, san’at yodgorligini … xoqon jigari Yo‘llug‘ tigin, men bir oyu to‘rt kun o‘tirib yozdim, naqshladim). Yana matnda yo‘g‘ marosimining o‘tkazilgan sanasi ham qayd etilgan: Lag‘zin yil bishinch ay yiti o‘tuzqa yo‘g‘ erturtim (To‘ng‘iz yili, beshinchi oyning yigirma yettisida (=735 yil, 22 iyun) yo‘g‘ qildirdim). Shunga ko‘ra, bitigtosh 735 yili tiklangani oydinlashadi.
Yo‘llug‘ tigin amakisi Kul tiginga atab yozilgan bitigni otasi Bilga xoqonning topshirig‘i bo‘yicha bitgan. Harqalay, bitig matnini xoqonning o‘zi aytib turgan bo‘lishi kerak. Oradan ikki yil o‘tgach, Bilga xoqon ham o‘ldi. Yo‘llug‘ tigin endi otasi xoqonning xotirasiga atab bitig yozishga kirishdi. U amakisiga atalgan avvalgi bitigdan xoqonning el-ulusga aytgan so‘zlarini, murojaatini olib, keyingi bitigga ham kiritdi. Shuning uchun ham ikkala bitigning katta bir bo‘lagi bir xil, ular xoqon tilidan beriladi. Lekin keyingi bitig bitilayotganda xoqonning so‘zlari ancha tahrir qilingan.
Diqqatga loyiq yeri shundaki, ikkala yodnomada matnning asosiy qismi muallif Yo‘llug‘ tilidan emas, uning otasi Bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi. Boisi, bitiglarda turk xoqonining o‘z eliga murojaati, chaqirig‘i bitilgan. Xoqon butun turk ulusini, kelajak avlodni o‘z so‘zlariga quloq tutmoqqa undaydi: “So‘zimni tugal eshitgil, keyinimdagi ini, jiyanim, o‘g‘illarim, ittifoq, urug‘im, xalqim, o‘ngdagi shadapit beklar, so‘ldagi tarxonlar, buyruq beklar, o‘ttiz … to‘qqiz o‘g‘uz beklari, xalqi, bu so‘zlarimni yaxshilab eshit, diqqat bilan tingla”. Matn bo‘ylab bu chaqiriq kuchli tus oladi. Xoqon turk ulusini birlashishga, tinch-totuvlikka, otalar zahmat ila qo‘lga kiritgan ozodlikni asrab, o‘z elini saqlashga chaqiradi. O‘tmishni eslatib, undan saboq o‘rganish, yov hiylalaridan hushyor bo‘lishga undaydi. Ulug‘ yo‘lboshchi eliga qarata: “Bu xoqoningdan, bu beklaringdan, yeringdan, suvingdan ayrilmasang, turk xalqi, o‘zing ezgulik ko‘rajaksan, uyingga kirajaksan, betashvish bo‘lajaksan”, deya xitob qiladi. Bitiglarning bosh g‘oyasi ham ana shular bilan belgilanadi. Bilga xoqonning butun turkiy ulusga murojaati, o‘z navbatida, o‘sha kezlar turkiy qavmlar orasida umumiy adabiy til amal qilganidan dalolatdir.
Shu o‘rinda yana bir mulohazani aytish o‘rinli: Urxun bitiglari, xususan, Kul tigin va Bilga xoqon yodnomalarining tuzilishi o‘ta murakkab. Ularning tuzilishi va uslubi qadimgi turk monumental matn tuzish an’anasi yuksak darajada takomil topganidan belgi berib turadi. Matnning bayon shakliga kelsak, asosan nasrda. Biroq ora-orada she’riy o‘rinlar ham bor. Muhim tarixiy voqealarning kulminatsion nuqtalari, qahramonlar faoliyatining ta’rifi, ayrim tasvirlar she’rda. Shuningdek, matn orasida marsiya ham bor. Bu jihatdan bitiglarning tuzilishi xalq dostonlariga o‘xshab ketadi.
Kul tigin va Bilga xoqon yodnomalari xoqon va ulug‘ sarkardalar xotirasiga o‘rnatilgan oddiy bitiglar emas. U ulug‘ yo‘lboshchining butun turkiy ulusga, kelajak o‘g‘il-qizlarga murojaati, o‘gitlari, sabog‘i edi. Ushbu qabrtoshlar tiklangan manzilni ulus muqaddas bilib, u yerni ziyorat qilgan, ulug‘ xoqon, milliy qahramonlarga o‘z hurmatini bildirgan. Bitiglarni o‘qib, ulardan saboq olgan.

“Yoshlik” jurnali, 2016 yil, 5-son

Qosimjon Sodiqov, filologiya fanlari doktori, professor. 1954 yili tug‘ilgan. Toshkent davlat universiteti (hozirgi O‘zMU)ni tamomlagan.
“Qutadg‘u biligning til xususiyatlari”, “Ajdodlarimiz bitigi”, “O‘zbek adabiy tili tarixidan”, “Qadimgi turkiy yozuvlar”, “Turkiy til tarixi”, “Muhokama­t ul­­-lug‘atayn”ni o‘qib o‘rganish”, “Yozuv tarixi va kitobat san’ati” kabi o‘ttizga yaqin kitoblari nashr etilgan.