“ЎзАС”нинг 2009 йил 23-сонида эълон қилинган “Сонет сирлари” мақоласини зўр қизиқиш ва қониқиш билан ўқиб чиқдик. Мақола муаллифи, таниқли шоир ва таржимон Абдулла Шер бир қатор янги, асосли фикрларни айтган. Абдулла Шер таъкидлаганидек, ўзбек адабиётига сонет ХХ асрнинг 30-йилларида кириб келди ва унинг “анъанавий намунасини илк бор Усмон Носирда учратамиз”. Ушбу жанр бизга Европадан рус адабиёти орқали кириб келди. Маълумки, Усмон Носир рус адабиёти билан, жумладан, Пушкин ва Лермонтов ижодлари билан жиддий қизиққан, улардан таржималар қилган. Шу жараёнда Пушкиннинг сонетлари билан ҳам танишган, ўрганган, деб тахмин қилса бўлади. Эътиборлиси шундаки, Пушкин атиги учта сонет ёзган. Қолаверса, ундан аввал, унинг даврида ҳам бу шеърий турга мурожаат қилган таниқли шоирлар бўлган. Шунга қарамай, рус сонетчилик тарихи ҳақида гап кетганда адабиётшунослар Пушкинни биринчи кўрсатишади. Шунингдек, бизнинг Усмон Носир ҳам бор-йўғи иккита сонет битган, бу асарлар ўзбек сонетчилигининг биринчи ва, айни пайтда, мумтоз намуналари, деб эътироф этилмоқда.

Сонет, аслида, италянча сўз бўлиб, ўзбек тилига “жарангдор” эмас, “жарангламоқ”, деб ўгирилса аниқроқ чиқади. Бу сўзнинг француз тилидаги “сонетка” сўзига яқинлигини ҳам эътиборга олиш керак. Французчада уй хизматкорини чақириш учун ишлатиладиган, ёқимли жаранглайдиган қўнғироқча “сонетка”, дейилади.

Сонетнинг бош хусусияти “жарангламоқ” дейилганда, биринчи навбатда, тўлиқ қофиялар ёқимли жаранглаб бир-бирини чақириши, ҳамоҳанглиги ва шеърнинг оҳангдор бўлишига хизмат қилиши назарда тутилади.

Абдулла Шер мақоласида билдирилган: “сонет… ғазалга тақлидан яратилган шеърий шакл”, деган тахминий фикрга қўшилган ҳолда, қуйидагиларни қўшимча қилиш мумкин. Ҳақиқатан ҳам, сонет шаклининг асосий белгилари (ўн тўрт мисрадан ташкил топиши, қатъи қофия тизими) ғазалга бориб тақалса керак. Дарвоқе, жаҳон адабиётининг асрлар давомида сайқалланган ушбу шаклларидаги ўхшашликка авваллари ҳам эътибор берилган. Жумладан, “ғазал бу сонетнинг бир тури”, деган фикр айтилган (қаранг: “Литература и ты”, “Молодая гвардия”, 1966, 16-бет). Албатта, бу нотўғри, чунки сонетга нисбатан ғазалнинг “ёши анча улуғ”. Шу боис, аксинча, сонет ғазалнинг бир тури, деса ўринлироқ.

Ғазал билан сонет ўртасидаги шаклий ўхшашлик, аслини олганда, кўп эмас. Бу жанрлар ўртасидаги энг асосий умумийлик — бошқа шеърий турларга нисбатан қатъиликдир. Бизнингча, ғазал билан дастлабки танишган ўрта асрларда яшаган европалик сўз санъати усталарида гўзаллиги билан шарқ дурдоналарига тенглаша оладиган шакл яратиш иштиёқи туғилган. Лекин улар кўр-кўрона тақлид йўлидан бормай, ғазалдан кам бўлмаган шеър тури яратишга муваффақ бўлишган.

Сонет ва ғазал ўхшашликлари борасида яна бир нарсага эътибор қилиш жоиз кўринади. Биз бу ўринда 15 сонетдан иборат мураккаб поэтик қурилма, сонетлар гулчамбари ҳамда унга тузилиши тамойиллари билан яқин ва Х асрдаёқ Шарқда мавжуд бўлган таржибанд ва таркиббанд каби мураккаб ғазал композициясини назарда тутмоқдамиз. Аммо бу ерда ҳам шакл мураккаблигига интилиш, мисралар такрорланиши умумий, холос; такрор қоидалар, мезонлари эса турлича, яъни ўзига хос.

Айтиш лозимки, сонетчилик соҳасида мураккаб поэтик архитектоникага интилиш бизнинг давримизда ҳам давом этмоқда. Чунончи, яқинда рус шоири Игорь Морозов сонетлар гулчамбарларидан гулчамбар эълон қилди. Бу ниҳоят мураккаб ва санъаткорлик билан битилган 211 та сонетдан (2954 мисра) таркиб топган улкан достон. Ушбу асар ҳали чуқур ўрганилиши лозим.

Абдулла Шернинг мақоласида билдирилган асосий фикрлардан бири сонетда мазмун ва шакл нисбатига оид. Муаллифнинг таъкидлашича, сонетда шакл бирламчи, асосий нарса; у мазмун устидан ҳукмрон бўлгандагина яхши асар вужудга келади. Шу боис ҳам, шоир, биринчи навбатда, “мазмунни эмас, шаклни ўзига бўйсундириши лозим бўлади. Ҳар бир сонет мазмунининг шаклга солиниши эса, худди асов отга илк марта эгар уришдек маҳорат ва меҳнатни талаб қиладиган жараёндир”. Муаллиф бу ўринда чиройли ўхшатиш топган, аммо бу чиройли иборада ифодаланган фикрга қўшилиб бўлмайди.

Биринчидан, нафақат сонет, балки бошқа турлар сирларини ҳам шоир асар ёзишдан аввал ўрганиб олиши зарур. Лекин бу асарда мазмундан шакл устунлик қилади, дегани эмас-ку?!

Иккинчидан, сонет медитатив лирика жанрига мансуб шакл. “Медитация” юнонча сўз бўлиб, фикр юритмоқ, мулоҳаза қилмоқ маъносини билдиради. Бунда шоир инсон ҳаётида учрайдиган турли ижтимоий-ахлоқий муаммолар устида, дўстлик, муҳаббат, садоқат ва хиёнат мавзуларида ўй суради. (Тўғри, бу қадимги, мумтоз сонетга кўпроқ хос. Ҳозирги даврда ушбу турнинг мавзувий майдони ниҳоятда кенг). Лирик қарамон кузатаётган воқелик тасвирланиши ҳам мумкин ва бу билан боғлиқ ички кечинмаларини ифодалайди, фалсафий хулоса қилишга интилади. Фикр, ҳиссиётлар диалектик тарзда кечади, яъни ривожланиш поғоналарига эга. Ана шу мазмун диалектикаси бир неча бўғинли шеърий композицияни талаб қилади.

Сонетнинг қатъи ва ихчам шакли ана шу талабга мос. Шунинг учун ҳам шоир бу турга мурожаат қилади.

Тўғри, сонет жанрига биринчи бор мурожаат қилаётган шоир, аввало, унинг поэтикасини пухта ўрганади. Аммо бу шакл — бирламчи, дегани эмас. Қаламкаш у ёки бу шаклни муайян мазмунга мос равишда танлайди.

Сонетнинг тор доирасида, қобиғида маҳоратли шоир мавзуни аниқлаб (биринчи тўртлик), унинг ривожи давомидаги зиддиятни кўрсатади (иккинчи тўртлик) ва фикрлаш ниҳоясида топилган ечимни беради (учликлар). Асосан, қофиялар тизими воситасида ажралиб турган тўртлик ва учликлар фикр сюжетининг (таъбир жоиз бўлса) ривожланиш поғоналарини акс эттиради. Дарвоқе, машҳур немис сонетнавис шоири И.Бехер ҳам сонетнинг жанр хусусиятларини мазмун ривожи диалектикасидан келиб чиқиб белгилайди: биринчи тўртлик — тезис; иккинчи тўртлик — антитезис; икки учлик — синтез. Шаклнинг тор доираси, ниҳоятда тежамкорлик билан қўлланаётган бадиий воситалар асар мазмун-ғоясини қисқа, лекин ёрқин ифодалашга хизмат қилади.

Албатта, ихчам шаклда теран ғояни ифода эта олиш ҳақиқий поэзияга умуман хос бўлган белги. Шу боис бўлса керак, И.Бехер ўзининг “Сонет фалсафаси” номли рисоласида мазкур шеърий турни “поэзиянинг асосий шакли”, деб эълон қилган. Бу, табиийки, мунозарали ҳолат.

Сонет қатъи шакл деб юритилса-да, аслида у том маънода қотиб қолган эмас. Ўзининг саккиз юз йиллик “ҳаёти” давомида қитъалар оша, даврлар оша “юриш” қилар экан, маълум даражада жузъий ўзгаришларни бошидан кечирди, ривожланиб борди. Чунончи, дастлабки даврларда аксарият сонетлар ҳозиргидай тўртликлар ва учликларга бўлинмаган, фақат қофия тизимигина уларнинг чегарасини шартли равишда кўрсатиб турган. Данте ўз сонетларида биринчи ва тўққизинчи мисраларни пича чапга суриб ёзган ва шу билан аслида мазмунан яхлит шеър икки қисм, саккизлик ва олтиликдан таркиб топганлигини кўрсатган. Кейинчалик сонет иккита тўртлик ва иккита учликка ажратиб ёзиладиган бўлди. Тўртлик — катрен, учлик — тертсен, деб юритила бошланди. “Катрен” сўзи (тўрт) италянча эмас, французча эканлигини сонет поэтикасига француз анъаналарининг таъсири борлигига далолат, деб қабул қилса бўлади.

Лекин шуни айтиш керакки, катрен ва тертсетларга бўлмай ёзиш одати ХХ асрда ҳам учрайди. Бунга мисолни Бехердан ҳам топиш мумкин.

Сонетнинг қоидаларидан чекиниш оз эмас. Масалан, XVIII аср иккинчи ярмидан XIХ асрнинг 70-йилларигача бўлган оралиқни тадқиқ этган мутахассислар кузатишича, рус сонетчилигида 129 та модель учрайди. (Қаранг: Проблемы теории стиха. Л, “Наука”, 1984, 53-бет). Айниқса, XIХ аср охири ХХ аср бошларида рус символистлари бу борада кўп “тажрибалар”ни ўтказишган. Уларнинг ижод намуналарини, албатта, сонет деб қабул қилиш қийин.

Аммо сонет тарихида ушбу жанрга мурожаат қилиб, унинг анъаналарига ижодий ёндашиб, мумтоз сонетнинг мазмун-моҳиятидан келиб чиқадиган қоидаларни бузмаган ҳолда, янги вариантлар кашф этган ёхуд шундай вариантларни жаҳон миқёсида тарқалиб, эътироф этилишига ўз ижоди билан ҳисса қўшган буюк қалам соҳиблари ҳам учрайди. Улардан бири Уилям Шекспир бўлади.

Абдулла Шернинг таъкидлашича, инглизча, яъни шекспирча сонет йўқ, инглиз шоирлари шунчаки сонетга ўхшаш кичкина-кичкина шеърлар ёзишган. Эслатиб ўтамиз, Абдулла Шер ягона деб қабул қилаётган, келиб чиқиши италянча бўлган сонет шакли икки катрен ва икки тертсетдан иборат. Бунда, айниқса, катренлардаги қофиялар тизимига эътибор берилади: абба; абба; ёхуд абаб; абаб. Шекспир туфайли дунёга машҳур бўлиб кетган инглизча вариант эса 3 катрен ва якунловчи иккиликдан (“дистих” деб ҳам юритилади) иборат; унда қофия тизими қуйидагича: абаб вгвг, деде, жж. Абдулла Шер фикрича, Шекспир замонида ҳар қандай кичик ҳажмли шеърни сонет, деб аташган. Бинобарин, “инглиз шоирлари сонет атамасининг асл маъносини қўллаган эмаслар ва уни атайин бузиш учун ҳаракат ҳам қилмаганлар, балки шунчаки сонет шаклига тақлидан “кичик шеърлар” ёзганлар”.

Бу фикрга қўшилиб бўлмайди. Биринчидан, ўша даврда барча кичик ҳажмли шеърлар сонет деб аталиши мумкин бўлган бўлса, бу буюк Шекспир ҳам бошқалар даражасида асар ёзган, дегани эмас. Ўша вақтларда битилган “кичик ҳажмли” шеърлардан олиб Шекспирникига қиёсланса, бунинг исботи ҳам топилса керак. Дарвоқе, ғазал жанрида ҳам анча-мунча чекинишларни излаб топиш мумкин, турлари кўп. Т.Бобоевнинг “Адабиётшунослик асослари” (Тошкент, 2002) дарслигида ғазалнинг 10 турига таъриф берилган. Лекин барчаси ғазал дейилади. Қолаверса, “ғазал” атамаси ҳам баъзан кенг, умуман, шеър маъносида ишлатилиши кузатилади. Шунга асосланиб, Навоий ёки Фурқат ғазал ёзмаган, десак тўғри бўладими?

Абдулла Шер шекспирча сонетни инкор этаркан, И.Бехерга асосланиб, шундай ёзади: “Бехер қатъий қонун асосида яратилмаган барча сонетларни инкор этиб, “ўн тўрт сатрли шиғирлар”, деб атайди ва уларнинг сонетга алоқаси йўқ, деган қатъий хулосага келади”. Демак, Шекспир сонетлари — “шиғирлар”?

Бунга жавобан айтиш мумкинки, Абдулла Шер мақоласининг бошидан охиригача сонет шакли ҳақида, ундан чекинишлар ҳақида ёзади. Бехер эса, сонет мазмуни ҳақида сўз юритган. У ўзи илгари сурган тезис — антитезис — синтез формуласига мазмунан мос бўлмаган сонетларни инкор этади. Шакл соҳасидаги жузъий ўзгаришларга ортиқча эътибор бермайди. Унинг ўзининг сонетлари орасида ҳам инглиз вариантида битилган сонетларни учратиш мумкин. Бу эса, Шекспир сонетларини тан олиш аломатидир.

И.Бехер сонетда мазмун ва шакл бирлиги ҳақида гапирган. Унинг учун катренлардаги қофия тизимидан асарда “поэтик қувватнинг йиғилиши” ва отилиб чиқиши муҳимроқ. Бизнинг фикримизча, худди мана шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, шекспирча сонет шакли италянчасига нисбатан кўпроқ имкониятга эга, деса бўлади: мазмун икки эмас, уч катрен давомида яна ҳам ривожланиб, якунловчи иккиликда хулоса гўёки бирдан отилиб чиқади. Эътибор берилса, инглизча сонетнинг якунловчи байти худди ғазал матласига ўхшаб афоризмга айланиб кетади (ҳамма вақт ҳам эмас, албатта), мазмунан мустақиллик касб этади. Сонетологлар инглизча сонетнинг якунловчи иккилигини тўлароқ тавсифлаш мақсадида унга нисбатан хореографияга оид атама қўллаб, пуанты деб юритишади. Пуанты — балет раққослари киядиган енгил пойафзалнинг қаттиқ учи. Оёқ учида юриб рақсга тушиши “пуантда рақсга тушиш”, дейилади. Бунда санъаткорнинг бор қуввати оёқ учига йиғилади, раққоснинг маҳорати намоён бўлади.

Шу ўринда эслатиб ўтамиз, Пушкин томонидан “Евгений Онегин” шеърий романи учун махсус ишлаб чиқилган ва кейинчалик “онегинча банд” (онегинская строфа), деб ном олган шаклни баъзи адабиётшунослар (Л.Гроссман) сонет деб исботлашга уринишган. Лекин бу фикр кенг эътироф қозонолмади. Чунки “онегинча банд” гарчанд 14 сатрли (3-катрен ва 1 иккилик)дан ташкил топса-да, лекин мазмунан сонет қоидаларига тушмайди. Пушкин ўзи ҳам бу машҳур асарида сонетга даъвогар бўлмаган, у бутунлай бошқа шакл яратган.

Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, Абдулла Шер ўзбекистонлик сонетнавис шоирлардан Усмон Носир ва яна русийзабон адиблардан А.Файнберг ҳақиқий сонет қонун-қоидаларига амал қилишган, деб таъкидлайди. Агарда Абдулла Шер қўллаган мезонлар билан Усмон Носир ёзган иккита сонетни таҳлил қиладиган бўлсак, буларни ҳам “ўн тўрт сатрли шиғирлар”, дейишимизга тўғри келади. Чунки “Яна шеъримга” шеъри ўн бир эмас, 9 ҳижоли, “Денгизга” шеъри гарчанд 11 ҳижоли бўлса-да, учта катрен ва иккиликдан таркиб топган — шекспирча сонетнинг ўзгинаси.

Барот Бойқобилов сонетларида инглизча вариантга кўпроқ ўрин берганлиги, замонамизнинг навқирон сонетнавсилари Матназар Абдулҳаким, Муҳаммад Мирзо ижодларида ҳам шекспирча шаклга етарли ўрин берилганлиги бежиз эмас.

Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб таъкидлаш жоизки, биринчи ўзбек сонети ёзилганига чорак кам бир аср бўлган эса-да, ушбу шеър тури бизда ҳали оммалашганича йўқ, энди қулоч ёйиб келмоқда. Шеърият мухлисларини ушбу шаклни тўғри идрок этиб, ўзбек сонетларига тўғри баҳо бера оладиган қилиб тайёрлашда адабиётшуносларнинг, мунаққидларнинг масъулияти бор. Бу соҳадаги жаҳон тажрибаси холис ва кенгроқ тарғиб этилиши лозим.

Қодиржон Носиров,

Наманган давлат университети доценти,

Жамолиддин Муслим, шоир

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2010 йил 21-сонидан олинди.