Биринчи жаҳон урушининг инсоният бошига ёғдирган кулфат ва талофатлари, “пролетар инқилоби”нинг ғалабаси Европани парокандаликка олиб келди. Адабиёт ва санъатда гегемон ҳисоб­ланган романтизм ва реализм оқимлари майдондан чиқиб кетди. Ўтган асрнинг йигирманчи йилларида поэзияда сюрреализм (Гийом Аполлинер ва унинг издошлари), прозада модернизм (Марсель Пруст ва бошқалар) оқимлари етакчиликни қўлга олдилар. Прустдан кейин Европа модерн адабиётининг шакл-шамо­йилини, услубий йўналишларини Ф.Кафка, Ж.Жойс, Т.Манн, В.Вулф каби романнавислар давом эттириб, такомиллаштирдилар. Улар қаламига мансуб “Жараён”, “Улисс”, “Доктор Фаустус”, “Миссис Дэллоуэй” романлари XX аср модернизм прозасининг ривожига катта таъсир кўрсатди, турли модернистик оқимларнинг юзага келишига замин яратди.

Ирландиялик ёзувчи Жеймс Жойс (James Joyce, 1882–1941)ижоди, айниқса, унинг “Улисс” (Ulysses, 1921) романи жаҳон адабий жамоатчилигида катта шов-шувга сабаб бўлди. Ўтган йиллар давомида роман ҳақида кўплаб мақола ва тадқиқотлар яратилган бўлса-да, адабий танқидчиликда у ҳақда ҳанузгача якдил бир фикрга келингани йўқ, тўғриси, бир тўхтамга келиш ҳам амри маҳол. Сабаби, муаллифнинг ўзи роман ҳақида “… шунчалик кўп бошқотирма ва топишмоқларни йиғдимки, асрлар бўйи олимлар уларни еча олмай бош қотирсинлар, бу менинг абадий ўлмас бўлишимга кафолатдир”, дея ёзган эди.

Ҳа, Жойс таъкидлаганидек, “Улисс” романининг матни бошқотирмалардан иборат, “инглиз адабий тилида ёзилмаган, умуман ёзилмаган… у фақат кўриш ва эшитишга мўлжалланган” (Сэмюэл Беккет) матндир. Шу боис асар яратилгандан кейин француз ва итальян тилларига тўлиқ таржима қилинган бўлса-да, Европадаги бошқа тилларга таржима қилинмади. Ундан айрим парчаларни рус ва грузин таржимонлари ўз тилларига ўгиришга муваффақ бўлдилар. Соцреализм қолипидаги совет адабиётшунослиги романни “XX асрнинг энг маъюс, пессимистик руҳдаги асарлардан бири – “Улисс” романида ўзининг тўлиқ ифодасини топган Жойснинг нигилизми (ҳар қандай меъёр, принцип ва қонунларни инкор этиш – М.Х.) модернизм “евангелие”сига айланди (В.Ивашева)”, дея субъектив тарзда баҳолаб, уни таржима қилишга шошилмади. Фақат ўтган асрнинг 80-йиллари охирида адабиёт ва санъатда рўй берган “қайта қуриш”, демократик ўзгаришлар юзага кела бошлаган пайтда М.Пруст, Ж.Жойс, Ф.Кафка ижодини ўрганиш, асарларини таржима қилишга киришилди. Ниҳоят, “Иностранная литература” журналининг 1989 йил сонларида “Улисс” романининг русча таржимаси босилди. Таржимонлар В.Хинкис ва С.Хоружийнинг узоқ йиллар олиб борган машаққатли меҳнатлари ўз самарасини берди. Орадан қарийб йигирма йил ўтиб, “Улисс” романининг ўзбекча таржимаси яратилди ва “Жаҳон адабиёти” журналининг 2008 йил сонларида босилди.

Фурсат келганда, “Улисс” таржимони Иброҳим Ғафуровнинг “Унутилмас Озод Шарафиддинов ўзбек китобхони Жойсни орзулаган ва Ницше, Маркес ва Жойсни (“Зардўшт таваллоси”, “Бузрукнинг кузи”, “Улисс”) таржима қилишни бизнинг зиммамизга юклаган эди”, деган сўзларини келтириб ўтиш ўринлидир. Иброҳим Ғафуров устоз Озод Шарафиддинов юклаган уч вазифанинг уддасидан чиқди, уч асар таржимасини ўзбек китобхонига тортиқ қилди. Дарвоқе, таржима ҳақида матбуотда ижобий фикрлар билдирилди, шунингдек, айрим мулоҳазалар ҳам айтиб ўтилди. Бугун “Улисс” романининг сўзбоши (профессор. Акмал Саидов), сўнгсўз ва изоҳлар билан таъминланган, чиройли жилдли таржимаси китоб жавонимиздан ўрин олди*.

“Улисс”дек қомусий характерга эга йирик асар таржимаси ҳақида атрофлича фикр юритиш, уни тўғри баҳолаш бир мақола ҳажмига сиғмайди. Қолаверса, таржимани тўлиқ таҳлил қилиш йирик монографик тадқиқотни талаб этади. Биз ушбу тақризимизда Жойс услуби билан боғлиқ айрим ҳолатларнинг таржимада қай тарзда берилиши хусусида фикр юритмоқчимиз.

“Улисс”нинг аксарият қисми импрессионистик руҳдаги стенограмма шаклида ёзилган бўлиб, бу асосан матнда “онг оқими”ни акс эттириш ниятида қўлланилган. Романдан олинган қуйидаги парчага эътибор қаратайлик: “Остонада у (Блум – М.Х.) шимининг орқа чўнтагини уриб кўрди, ташқи эшикнинг калити турибдимикин? Йўқ-ку. Анави ечиб қолдирган шимда, шекилли. Уни олиш керак. Картошкамиз бор. Жавон ғичирлаяпти. Уни (Моллини – М.Х.) уйғотиб юбормай. Ҳозиргина тўшакда у ёқдан-бу ёққа ағдарилди. У ниҳоятда эҳтиёткорлик билан эшикни ёпди. Уни остонагача тақаб қўймади. Ташқаридан ёпиққа ўхшаб кўринади. То келгунимча ҳеч нарса қилмайди” (“Улисс саргузаштлари”, 87-бет).

Жойс шарҳловчилари муаллифнинг ушбу услуб воситасида ўтмиш адабиётидан фойдаланиб, мисоллар ахтаришни ўзига хос ўйинга, эрмакка айлантирган, деган фикрга борадилар. Жойс ўз услуби ва ёзув техникасини француз адиби Э.Дюжарден (Édouard Dujardin, 1861–1949) нинг “Лавр япроқлари кесилди” (Les lauriers sont coupés”, 1888) романи таъсирида кашф қилганини инкор этмайди. Аслида эса кўчирма гапни биринчи шахс номидан ҳикоя қилиш орқали ҳаётни тасвирлашга уринган ёзувчига ички монологнинг у ёки бу шаклига мурожаат қилишига тўғри келган. Жойс романда ушбу услубдан кенг фойдалангани учун ҳам (“Улисс”нинг охирги 18 эпизоди бундан мустасно – М.Х.) матн диққат-эътиборимизни ўзига жалб этади. Айни пайтда, муаллиф ушбу услубни қўллашга ҳаракат қилган бошқа ёзувчилардан алоҳида ажралиб туради.

Бу ерда икки жиҳатга эътиборимизни қаратмоғимиз лозим. Биринчидан, стенограмма услубидан фойдаланиш Жойснинг фикр доирасини чеклаб қўймайди, аниқроғи, у тасвирлаётган манзарани жимжимадор ҳошияга солмайди, айтмоқчи бўлганини битта конкрет персонаж билан чегараламайди. Буни биз юқорида келтирилган мисолда ҳам кузатишимиз мумкин. Ёзувчи ҳаётни фақат Блум кўзлари орқали кўрсатишга ҳаракат қилмайди. Блум таассуротларидан воқеликни объектив тасвирлаш ва ушбу тасвирни бойитиш учун  фойдаланади десак тўғрироқ бўлади. Шунинг учун учинчи шахс орқали ифодаланган объектив фикр (“Остонада у шимининг орқа чўнтагини уриб кўрди, ташқи эшикнинг калити турибдимикин?”) айтилмаган монолог (“Анави ечиб қолдирган шимда”) билан кетма-кет келади. Иккинчидан, руҳий жараённи батафсил қайд этишдан ёрқин таассуротни туғдиришга бўлган ҳаракат Жойс услубида “илмий” эмас, балки импрессионистик характерга эга. Жойс бошқа ёзувчилардан фарқли ўлароқ, айтилмаган фикрлар учун аниқ сўзни ёхуд муқобилини топишга ҳаракат қилади ва бунинг уддасидан чиқади. Масалан, юқоридаги парчадан олинган “Картошка шу ерда” жумласи бу мақсадга хизмат қилиши мумкин. Қаҳрамон ҳаёлида оқиб ўтган: “Чўнтагимда картошкадек тешик бор” қабилидаги фикр шундай бир шаклда ифодаланганки, ўзининг ғайриоддийлиги билан руҳий жараённинг иллюзиясини яратади. Лекин Жойсда унинг ҳақиқий маъно-мазмуни қўшимча фикр, аҳамиятсиз овоз сифатида хизмат қилгани ва қилаётганида мужассам бўлган. Блум кириш эшигида калитни ахтарганида ҳам (умуман олганда, калит “Улисс”да муҳим рамзий маънога эга – М.Х.), ўз турмуш ўртоғи билан бўлган ўртадаги мураккаб муносабатларни таърифлашда ҳам бу шакл такрорланади. Деярли беш юз саҳифадан сўнг ўқиймиз (изоҳ: Блум фоҳишахонага бориб, у ердаги аёл Зоэдан картошкани қайтариб беришни сўрайди):

“Блум: С ней связана память. Я хотел бы иметь её.

Стивен: Иметь или не иметь, вот в чём вопрос.

Зоэ: Вот она (поднимает оборку комбинации, обнажая ляжку, и вытаскивает кортофелину из-под чулка). Тот, кто прячет, знает, где найти”.

Таржимада:

“Блум: Уни кўриб эслаб юраман. Ёнимда юрса дейман.

Стивен: Бўлсин бўлмасин, шудир масала.

Зоя: Ол ана. (Этагини кўтариб, сонларини очади, пайпоғининг ёқасига ўраб қўйилган картошкани олиб узатади.) Ким яширса, ўша топади”.

Диалогнинг ўзбекча таржимаси бироз эркин тарзда берилгани шундоққина сезилиб турибди. Блум аслида: “Хотирам у билан боғлиқ. У менда бўлса дейман” демоқчи. Стивен эса киноявий оҳангда Ҳамлет монологидаги “To be, or not to be: that is the question” (“Тирик қолмоқ ё ўлмоқ. Шудир масала!” – М. Шайҳзода таржимаси) жумласига тақлидан: “Бўлсин бўлмасин, шудир масала”, дея луқма ташлайди.

Ушбу кичик эпизод қайсидир жиҳатдан Жойс методини яққол намоён қилади, қанчалик у ранг-баранг тагмаънодан фойдаланганини кўрсатади. Биринчидан, бу эпизод фарсга ўхшаб кетиши, фаҳшга тўлалиги, сийқаси чиққанлиги, кўп маънога эгалиги билан ажралиб туради ва, энг муҳими, муаллиф унга катта аҳамият қаратганлигидан далолат беради.

“Уни кўриб эслаб юраман (С ней связана память)” аслида, сийқаси чиққан ибора, қолипга айланган жумла бўлиб, айни пайтда кўп маъно ҳам англатади. Ўқувчи онгида ҳеч нарсага арзимайдиган сентименталлик, юракни эзувчи ҳиссиётга берилганлик, объектив воқелик, реал вазиятдан узоқлаштирувчи вақтичоғликнинг аломатлари уйғонади – бироз ўтиб Зоэ канкан рақсига тушади. Бир қатор ички ассоциациялар воситасида фоҳишахонанинг руҳий иқлими тикланади. Блум – ушбу сўзнинг мавҳум маъносида мустаҳкам одам эмас. У ортиқ даражада ҳиссиётга берилган, кўнгли бўш,  тез таъсирланувчан,  йиғлоқи киши. “Ёнимда юрса дейман. (Я хотел бы иметь её)” жумласи нафақат картошкага, балки турмуш ўртоғига ҳам тааллуқли. Стивен Ҳамлетга тақлид қилгани эса такрор айтилган “… бўлсин бўлмасин” (Иметь или не иметь) сўзларида диққатимизни ушлаб қолишга ва у билдирган ассоциацияларга тўхталишга ундайди. Тагмаънода Ҳамлет монологининг бутун теранлиги, сермаънолиги оқиб ўтаркан, биз шу заҳотиёқ фикр ва ҳаракат ўртасидаги ўзаро боғлиқлик, мураккаб алоқага (“Макбет”даги леди Макбет сўзлари: “Твоё “хочу” слабей “не смею” (Ю. Корнеев таржимаси) – “Истайсану бетламайди лекин юрагинг?” (Ж. Камол таржимаси), шу билан бирга, табиатдаги икки жинс ўртасидаги муносабатларда мавжуд кучли ҳиссиёт ва шахсий мулкка қарашдек оппозицияга эътибор берамиз. Мазкур ассоциатив услубда қўполлик ва баландпарвозлик йўқ.

“Улисс”нинг охирги 18 эпизоди (“Улисс саргузаштлари”, 768–831 бет) мутлақо бошқа характерга эга. Унда муаллиф, тиниш белгилардан воз кечаркан, ҳақиқий “онг оқими”ни аслидай тиклашга, аниқ кўрсатиб беришга ҳаракат қилади. Оқаётган фикрлар учинчи шахс номидан берилган фикрлар билан бўлинмайди. Улар онги уйқу элитгунича, бир-бирига урилиб, тўқнашиб оҳиста оқиб бораверади. Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, ушбу эпизодда учинчи шахс номидан берилган бирорта мулоҳаза, изоҳ йўқлиги Жойс танлаб олган онгнинг ўзига хос моменти туфайли оқ қоғозга тушириш имконини беради. Молли Блум фикрлари тиниш белгиларига эҳтиёж сезмайди, чунки у хобгоҳда, ўз тўшагида ётибди ва унинг тарафидан бирорта ҳаракат бажарилмайди. Фикр ва ҳаракатларнинг ғайриихтиёрий “қоришма”си, бир-бирига уланиб (қўшилиб) кетишини етказиш аниқ изоҳланишга эҳтиёж сезмайди.

Хулоса қилиб айтганда, “Улисс”нинг рус ва ўзбек тилларидаги таржималарини қиёсий таҳлил қиларканмиз, аслият матнидаги шу жиҳатларга алоҳида эътибор беришимиз лозим. Иброҳим Ғафуров таржимаси аслият ва русча таржималарга шу жиҳатдан мос келади. Сабаби, таржимон “Улисс”га қўл уришдан аввал катта тажриба орттирган, Мопассан, Достоевский, Ҳемингуэй, Ницше, Маркес каби жаҳон адабиёти салафларини ўзбек тилида сўзлатган моҳир сўз устасидир. Ундан “Улисс”­ни аслиятга айнан монанд таржима қилишни талаб қилиш, айрим сўз ва ибораларни таржимада нотўғри берибсиз, дея танқид қилиш адолатдан эмас. Ҳатто инглиз тилини мукаммал ўрганган таржимон ҳам Иброҳим Ғафуров таржимасидан устунроқ таржима яратолмайди. Иброҳим Ғафуровнинг ўзбек таржимачилиги ривожига қўшган ҳиссаси уни “Улисс”дек дунё адабиётининг шоҳасари билан бойитди, ўзбек китобхонига уни тортиқ қилди.

Сўзимизнинг сўнгида Иброҳим Ғафуров “Мангу латофат” китобида “Умрда шундай бир палла келади: донишмандлик палласи. Ақл чироғи равшан тортиб, равшан ёниб, равшан, ишончли зиё таратадиган палладир”, деб ёзаркан, биз ҳам унинг ақл чироғи янада равшан тортиб, ҳамиша китобхон аҳлига зиё таратиб туришига тилакдошмиз.

«Ёшлик» журнали, 2017 йил, 12-сон