“Kim neni istasa, topgay begumon”

Sho‘rolar davrida ma’rifiy adabiyotimiz majoziy ma’noda talqin qilinib, uning ilohiy-irfoniy ma’nosi haqida to‘xtalish mafkuraviy talablarga mos kelmasdi. Holbuki, hodisa yoki narsaning serqirraligi metodologiyasiga tayanadigan bo‘lsak, mumtoz she’riyatimizni har bir tadqiqotchi o‘z bilimi va dunyoqarashidan kelib chiqib, turli rakurslarda ko‘rishi, tahlil va talqin qilishi mumkin. O‘tgan asr davomida esa insoniy muhabbat qolipiga tushmaydigan asarlar tahliliga chuqur kirishilmas, bu to‘g‘rida gap ketganda, “diniy-mistik” degan jo‘n nazar bilan qarash odat tusini olgan edi. Masalan, Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” masnaviysida dunyoviy ishq belgilari mavjud bo‘lsa-da, bu hodisa yaqqol ko‘zga tashlanmaydi. Shu bois mazkur doston o‘rganishga tavsiya etilmas edi. Layli va Majnunni, Farhod va Shirinni, Vomiq va Uzroni hammamiz bir-birini sevuvchi yigit va qizlar sifatida qabul qilganmiz. Bunday tushunishda oshiq-ma’shuqlarning o‘zaro munosabati ularning axloqiy kamolot darajasi bilan belgilanadi. Yo‘q, men o‘sha zamonlarda o‘qiganimda ham unday tushunmagan edim, deydigan “dono” kamdan-kam topilsa kerak. Mabodo, bir-yarimta bo‘lgan bo‘lsa ham, ichidagi haqiqatni yuzaga chiqara olmagan. Vaziyat to milliy istiqlol davrigacha shu tarzda davom etib, bebaho badiiy javohirlarimizning faqatgina yuza qismi o‘rganildi, xuddi shu tarzda o‘rgatildi.

Milliy istiqlol va tafakkurdagi uyg‘onish mumtoz adabiyotimizga mutlaqo yangi munosabatda bo‘lish imkonini berdi. Hurfikrlilik uning botiniy-irfoniy ma’nolarini anglash uchun imkoniyat yaratdi. Oshiqni solik, sevgini ishq, ma’shuqni Haq, hijronni riyozat sifatida tushunish davriga qadam qo‘yildi. Mumtoz adabiyotning ma’rifiy qirrasi ommalashdi va u boshqa qirralarga yetakchilik qila boshladi. Mavjud dunyoviy obrazlar ramz, majoz ekanligi, ular Haq ma’rifati vositalari sifatida e’tirof etildi. Masalan, Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidagi Shirin Farhod obrazi uchun Haq timsoli sifatida qarala boshladi:

Kalomingni agar Shirin labida qilmading muzmar,
Nedin, bas, la’l o‘lur Farhodning qon yoshidin xoro.

Bu holat Majnun va Layli munosabatining ham zamirida yotadi:

Ne ishka bo‘ldi beorom ko‘zgu aksidek Majnun,
Yuzi ko‘zgusida aksini gar ko‘rguzmadi Laylo.

Baytlar mazmunan falsafiy in’ikos nazariyasiga asoslangan ma’rifiy tavsiflardir. Ular o‘zida Haqqi mutlaqning borliqqa va insonning Haqqi mutlaqqa munosabatini ifodalaydi.

Demak, mumtoz she’riyatga bo‘lgan munosabatning badiiy bosqichida inson (oshiq)ning inson (ma’shuqa)ga munosabati ularning axloqiy kamolot darajasi bilan belgilanadi. Ma’rifiy bosqichida esa insonning Haqqi mutlaqqa munosabati (yaqinlashuvi) uning ruhiy kamoloti darajasi bilan bog‘liq. Ko‘rinadiki, badiiy bosqichdagi “axloqiy kamolot” ma’rifiy yondashuvda “ruhiy kamolot” tushunchasi bilan almashadi. Lekin bulardan qaysi biri to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri degan savolni qo‘yish ma’qul emas. Har ikkisi ham to‘g‘ri, ammo har bir yondashuvda faqat bittasi.

Mumtoz adabiiy asarlar talqinida ikkinchi bosqichga ko‘tarilib bo‘lgan o‘zbek adabiyotshunosligi bugungi kunda depsinish holatida. Turg‘unlik esa yangi qadamlarga kuch berishi mumkin. Yangi qadamlar uchun yangi “turtki” – yangi g‘oyalar zarur.

 

Yuksalish bekatlari

Ma’rifiy adabiyotni yanada kengroq – umuman yuksalish metodologiyasi sifatida qarash ham mumkin. Va, esda tutish lozimki, ko‘pincha qarashlarning eng so‘nggisi oldingilariga nisbatan to‘g‘risi va mukammali sifatida qabul qilinadi.

Narsa serqirra, ko‘p vazifali, inson esa ko‘p xususiyatli ekan, bu metodologiyaga asosan, kamolot ham shunga muvofiq ko‘p yo‘nalishli bo‘lishi muqarrar. Inson – biologik jism, aqlli hayvon, qurolli jonzot, aqilli va nutqli maxluq, ma’naviy mavjudot va hokazo ekan, unda bu belgilar muttasil takomillashib boradi. Aytilgan qirralar insoniyatda abadiy va har bir shaxsda umrbod o‘sib borishga moyil. Inson, hayvondan farqli o‘laroq, ongli mavjudot, ong esa yalqovlikning “ota”si. Yalqovlik insonni shaxsan taraqqiy ettiradi va insoniyatni tanazzulga olib boradi.

Mukammallik har tomonlama bo‘lishi, insonning barcha qirralari asosida takomillashishi qiyin. Aqlga zo‘r berish tanani toliqtirib qo‘yishi mumkin. Jismning kuchayishi ba’zan aqlni zaiflashtiradi. “Boylik kibrni, kibr esa telbalikni keltirib chiqaradi” (Ch.Aytmatov). Iso alayhissalomning havoriylarga “bir xizmatkor ikki xo‘jayinga qullik qila olmaganligi kabi, sizlar ham bir yo‘la ham pulga, ham Xudoga sig‘ina olmaysizlar”, (“Injil”, Matto bayoni) deyishi bejiz emas. Shu boisdan inson bir yo‘lni tanlaydi va shu yo‘ldan takomillashishda davom etaveradi. Axir, bir paytning o‘zida ikkita yo‘ldan yura olmaymiz-ku! Yo‘llar esa ko‘p:

Istasang yo‘l kasratig‘a addu had,
Xalq anfosi bilan teng bil adad.

Birdan ortiq yo‘lni tanlaganlar oxirgi manzilga yeta olmaydi.

Mumtoz adabiyotda yuksalishning yetti bosqichini ajratish urf bo‘lgan: talab → ishq → ma’rifat → istig‘no → tavhid → hayrat → fano. Bularni tor ma’noda shaxs ruhiy takomillashuvining, keng ma’noda esa ko‘zlangan maqsad sari harakatning alohida-alohida bekatlari deyish mumkin (albatta, mumtozlarimiz bunday o‘ylashmagandir, buning bizga ahamiyati yo‘q). Birinchi bekatni bosib o‘tish natijasida keyingi bekatga qadam qo‘yiladi. Bekatlarni “chetlab o‘tish” esa mumkin emas. Ayrim mamlakatlar rivojida kapitalizmni go‘yoki “chetlab o‘tish” zo‘rma-zo‘rakiligi qanday oqibatlarga olib kelganligiga tarix shohid. Shu boisdan tarixiy taraqqiyotimizda bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish borasida bugun ushbu shoyon haqiqatga qat’iy amal qilishning yorqin dalilini ko‘rib turibmiz.

 

Talab – kuchaygan istak

Har qanday maqsadning birinchi bekati – ehtiyoj. U istakni keltirib chiqaradi. Istakdan talab shakllanadi. Ehtiyoj – istak – talab uzviyligi mavhumlikdan aniqlik tomon siljishni ko‘rsatadi. Ehtiyoj ehtiyojligicha qolib, istakkacha chiqmasligi ham, shuningdek, istak talabga aylanishi ham, aylanmasligi ham mumkin. Bu ularning darajasi, kuchi bilan belgilanadi. Ehtiyojda faoliyat qariyb yo‘q darajada bo‘lsa, istakda faoliyat boshlanadi, talab bosqichida esa maqsadning birinchi bekati nihoyasiga yetadi.

Har bir bosqichning o‘ziga xos mashaqqatlari bor. Buni hazrat Navoiy shunday tavsiflaydi:

Chun talab vodiysig‘a qo‘ysang qadam,
Ollinga har dam kelur yuz ming alam.^[1]

Bu bosqichda talab ob’ekti reallashmagan bo‘ladi, aynan nimani talab qilayotganligi aniq bo‘lmaydi:

Istamoq ranji ko‘ngulni zor etar,
Topmamog‘lig‘ ruhni afgor etar.

Buni shunday jo‘nlashtirish mumkin. Kishida boyish istagi paydo bo‘ladi, buning uchun tadbirkorlik yo‘lini tanlaydi. Ammo aynan qaysi turi bilan shug‘ullanishni hali tanlamagan. Ob’ekt aniqlanishi bilan u tomon intilish qat’iylashadi, shuningdek, kishida ma’lum darajada “engillik” paydo bo‘ladi:

Ganjdin yetgay asar vayroninga,
Zoti nuridin yorug‘lik joninga.

Boshqa narsalarga chalg‘imaslik, maqsadga daxldor bo‘lmagan narsalarga o‘ralashib qolmaslik dastlabki bekatdagi ilk shartlardan:

Har nekim g‘ayritalabdir, tashlamoq,
O‘zni maqsad manziliga boshlamoq.

Yuksalish to‘siqsiz bo‘lishi mumkin emas. Yo‘l hech qachon ravon bo‘lmaydi. Maqsad aniq, faoliyat ob’ekt sari qat’iy yo‘naltirilgan, irodasi o‘ziga bo‘ysundirilgan kishi uchun bu yo‘ldagi to‘siqlar, mashaqqatlar pisand emas:

Oldinga kelsa agar pili domon,
Ko‘rgasen pashsha hamonu ul hamon.

Bunda talab, ob’ekt, maqsad va iroda uyg‘unlashadi. Talab kuchli, ob’ekt aniq, maqsad qat’iy, iroda yengilmas xususiyatga ega bo‘lsagina, faoliyatning ilk bosqichi samarali kechadi. Bulardan ob’ektga bo‘lgan munosabat asosiy o‘rin tutadi. Buni hazrat Navoiy shunday bayon qiladi:

Durg‘a topgan soyi ko‘nglung xosliq,
Bo‘lg‘oy osonroq senga g‘avvosliq.

Demak, maqsad ob’ektiga mehr qo‘yish, tanlagan yo‘lni sevish –mashaqqatlarni yengish vositasi. O‘ziga yoqmagan yo‘l bilan kishi yuksalmaydi.

 

“Ishq” – “ma’shuq” – “oshiq”

Ishq – faoliyat, ma’shuq – maqsad ob’ekti, oshiq esa maqsad ob’ektini mo‘ljallagan, oldiga muayyan maqsad qo‘ygan shaxs. Ma’rifiy adabiyotni maqsadga erishish metodologiyasi sifatida qabul qilgan shaxs bu istilohlarni shunday ramziy ma’noda qabul qiladi. Maqsad ob’ektini sevgan kishi o‘zini o‘tda kuymaydigan samandardek, shamga urilgan parvonadek his qilmas ekan, maqsad shunchaki havas, harakatlar go‘yo bo‘layotgandek tuyuladi, lekin samarasi sezilmaydi. Hazrat Navoiy bunday kishilarni kapalak (ko‘palak)ka o‘xshatadi va parvonaga zid qo‘yadi. Maqsad yo‘lidagi harakatlari jihatidan “kapalak”misol, “parvona” darajasiga yetmaganlar hayotda ko‘p:

Jilva aylar ko‘palak gullar uza,
Tifllarga husnu zebin ko‘rguza.

Ayrim kishilar zohiriy ko‘rinishlarga o‘ch, o‘zini tashqi jihatdan e’tiborli qilib ko‘rsatishga moyil bo‘ladilar. Talabalikni chiroyli kiyinib yurishda, olimlikni salobat va kibrli bo‘lishda, shoirlikni majnunsifat qiyofada, ishbilarmonlikni ofisda qo‘r to‘kib o‘tirishda, rahbarlikni o‘zini dono qilib ko‘rsatishda deb biluvchi zohirparastlarni Alisher Navoiy “ko‘palak” deb biladi. Shaxsdagi bu sifatni Freyd “nomukammallik kompleksi” deb atagan edi. Hazratga quloq tutamiz:

Ko‘palakda garchi bo‘lg‘ay rangu hol,
Bo‘lmag‘ay parvona yanglig‘ so‘zu hol.

Yoki:

Barcha qushning oti bulbul bo‘lmadi,
To azaldin ishq aro kul bo‘lmadi.

Xo‘sh, qanday qilib maqsad sari parvona yanglig‘ yo‘l olish mumkin? Bunga doir qandaydir tavsiyalar bormi? Afsuski, yo‘q:

Shod erur ishq ahli o‘rtanmak bila,
Bo‘lmag‘ay bu sheva o‘rganmak bila.

Suvda suzishni o‘rganib yoki o‘rgatib bo‘lmaganligi kabi talab ob’ek­tiga munosabat shaxs ruhiyatida, ya’ni ichdan shakllanadi. Suzishga doir ayrim ko‘rsatmalarni berish mumkin, lekin suvga tushganda uning asqotishi dargumon bo‘lganligi kabi, maqsadli faoliyatga doir ayrim xususiyatlarni, shartlarni ko‘rsatish mumkin, xolos. Bu, hazrat Navoiy ta’biri bilan aytganda, deylik, shunday:

Ishq aro poku qalandarlik kerak,
Shu’la bahrida samandarliq kerak.

Dema, ra’nolar ishi farzonaliq,
Ko‘palak haddi emas parvonaliq.

Inson, avvalo, yo “ko‘palak”, yo “parvona” bo‘lib tug‘iladi. Lekin bir sohada “ko‘palak” boshqa sohada “parvona” darajasida bo‘lishi ham mumkin. Bu yaratuvchining insonga bergan imkoniyati. Masalan, ilmdagi “ko‘palak” ta’lim sohasida “parvona” darajasida namoyon bo‘la oladi. Zero, hazrat Navoiy ta’kidlaganidek, Haq insonning

Boshiga qo‘ydi hidoyat tojini,
Qismati aylab sharaf me’rojini.

Ato etilgan qobiliyatni anglash va unga muvofiq maqsadni tanlash – yuksalishning muhim omili.

 

Bilim va ma’rifat – yuksalish asosi

Ma’rifatli bo‘lish, ob’ekt haqida to‘laqonli bilim hosil qilish – maqsadga erishishning eng zarur shartlaridan. Bilim, uni hosil qilish yo‘llari, usullari turli-tuman. Zamonaviy yondashilsa, ilmda bir ob’ektni tadqiq qiladigan, bir-biriga sira o‘xshamaydigan turli ilmiy maktab, yo‘nalish va oqimlar mavjud:

Vodiyedur yuz tuman ming onda yo‘l
Ul, bu bir kelmay oningdekkim bu, ul.

Bilim hosil qilishga jazm qilgan kishilar kabi ular tanlagan yo‘llar ham cheksiz va turli-tuman:

Yuz tuman rahrav ko‘rarsen beqaror,
Har biri bir yo‘lni aylab ixtiyor.

Imkoniyatlari, salohiyati, mavqe-martabasi turlicha bo‘lgan kishilar bu yo‘llarda sarsari kezadi:

Pashsha anda rahnavardu pil ham,
Pashsha anda toyiru Jibril ham.

Bir manzilga turli yo‘l va vositalar orqali borilganligi yoki bir tenglamani yechishning turli usullari bo‘lganligi kabi, bir ob’ektga va u haqda bilim hosil qilishga turlicha yondashish mumkin. Albatta, har bir kishi o‘z yo‘lini eng to‘g‘ri va ma’qul yo‘l deb biladi, u bilan faxrlanadi, qolaversa, boshqalarni ham o‘z yo‘lidan yurishga undaydi:

O‘z borur yo‘liga har bir muftaxir,
Yo‘lni aylab o‘z yo‘liga munhasir.

Ana shunda maqsadga intiluvchidan yangi fazilat talab etiladi. U ham bo‘lsa, bag‘rikenglik. Bu taraqqiyot va yuksalishda muhim. Yo‘l-yo‘lakay aytib o‘tish joizki, bejiz mamlakatimiz taraqqiyotidagi tutumlarimizdan, milliy mafkuramizning asosiy g‘oyalaridan biri – millatlararo va dinlararo bag‘rikenglik (tolerantlik) emas. Bu foydasiz qarama-qarshiliklarning, nizo va ziddiyatlarning oldini oladi. Ilmda ham ana shu tamoyilga ko‘pincha e’tibor qilinmaydi:

Bul oni tutmay musallam, ul muni,
Har bir o‘zdin o‘zga ko‘rmay ul buni.

Fanda bu bamisoli jihod va mazhabchilik, sektachilik kabi o‘ta zararli holat. Zero, maqsadga intiluvchi kishi bu illatlardan xoli bo‘lsa va unga qo‘l siltasa, muvaffaqiyat eshigi ochiladi:

Kufr ila iymondin urgaysen ilik,
Bu ta’madinkim, ochilg‘ay bir eshik.

Usul, yo‘l maqsad emas, balki vosita. Maqsadga erishilgandan keyin ularning vazifasini bajarib, o‘z qimmatini yo‘qotadi. Axir, manzilga yetilgach, ulov vazifasi tugaydi:

Chun eshik ochildi ne kufru ne din,
Ichkari kirgach, qutulding barchadin.

Yo‘l va vosita bilan o‘ralashib qolish maqsad yo‘lini to‘sadi, kishini chalg‘itadi va adashtiradi:

Kufru iymon rahravga kesh^[2] emas,
Asl yo‘lda bande rohi, pesh emas.

Albatta, qulay yo‘l va vosita maqsadga erishish uchun o‘ta muhim omil ekanligini hech qachon nazardan soqit qilmaslik kerak. Maqsadga erishish uchun, odatda, oson yo‘l tanlanadi. Ammo oson yo‘l har doim ham samarali emas, ko‘p hollarda, u teskari natija berishi mumkin. Masalan, ayrimlar shaxsiy kamolot uchun eng oson yo‘l sifatida toat-ibodatni afzal bilishadi. Shu boisdan ko‘pincha ular ko‘zlangan maqsadga erisha olmaydi. Chunki qalbni tozalash mashaqqatidan ko‘ra bu yo‘l yengilroq va u, ko‘p hollarda, o‘zini va o‘zgalarni aldashdan boshqa narsa emas. Lev Tolstoy bu haqda “Iqrornoma”da kuyinib yozganligi bejiz emas. Shunday qilib, yo‘llar ixtilofli, ammo samaralisi kamroq:

Chun suluk^[3] ichra ko‘p erdi ixtilof,
Ko‘pragi durd^[4] erdi, lekin ozi sof.

Deylik, kim uchundir mana bu yo‘l to‘g‘ri:

Kim ravishda sofi erdi mashrabi,
Bor edi ul tobe’i shar’i nabi.

 

Boylik halovat emas, halovat – boylik

Bu sarlavhachani tashkil etgan gapning ega va kesimi o‘rnini almashtirib bo‘lmaydi. Boy odam molu davlatidan halovat topgan bo‘lsagina, boydir. Diogenning halovatiga Iskandar Zulqarnayn havas qilgan, axir. Molu davlat kishiga halovat bermasligi ham mumkin. Kishida halovat yo‘qmi, demak, u boy emas.

Boylik ham serqirra tushuncha. Moddiy boylik, ruhiy boylik, aqliy boylik, jismoniy boylik va hokazo. Boylik har qanday holatda ham nisbiy. Shu boisdan ma’rifiy adabiyot o‘z maqsadidan boshqa narsaga ehtiyojsiz kishini, boshqa narsaga chalg‘imaydigan, boshqa yo‘lga uchmaydigan “yo‘lovchi”ni boy, ya’ni “g‘aniy/g‘ani” tarzida e’tirof etadi. Ehtiyojsizlik bekatini esa “istig‘no vodiysi” deb ataydi.

Maqsadning keyingi bekatida shartlar yanada kuchayaveradi. Chunki kishi bekatdan bekatga o‘tish bilan tobora toblanib boradi. Istig‘no bosqichida esa yangi shart – o‘zini tiyish, cheklash talabi qo‘yiladi.

O‘z maqsadidan boshqa narsadan tiyilish, o‘zini cheklash katta kuchni talab qiladi. Bugun ilm yo‘lida, ertaga mol-dunyo vasvasasida, indin kayfu safo ilinjida, fisq-fasod, birovlarni badnom qilish payida yurgan kishi, albatta, yuksalish yo‘lida emas, balki bir amallab kun kechirish uchungina yashayotgan bechorahol kimsa (safarga chiqqaningizda yo‘l chetlarida tentirab yurgan turli jonivorlarga ko‘zingiz tushgandir). O‘z maqsadi yo‘lida halovat topgan odam chalg‘imaydi, o‘tkinchi va adashtiruvchi hodisalarga mahliyo bo‘lmaydi. Bunday kishilarning barchasi tabiatan bir xil:

Vodiy ondin so‘ngra istig‘nodurur,
Onda teng a’lou gar adno^[5] durur.

Ehtiyojsizlik vodiysida barcha barobar bo‘ladi. Chunki bu vodiyga qadam qo‘ygan kishining har biri o‘z boyligi (maqsad ob’ekti)ga ega. Ehtiyojsizlik kishining ko‘zini to‘q qilib qo‘yadi. Aslida, ko‘zi och kishi kambag‘aldir. Tiyilgan kishi esa jasur va shijoatli:

Chumolig‘a oziq onda barcha sher,
Pashshasi pil ovlamoqqa bas kelur.

O‘zini tiygan odamlarning maqsadlaridan tashqaridagi narsalarga munosabati bir xil. Ular uchun boshqa narsalar ahamiyatsiz:

Onda teng ko‘r gumrohu ogohni,
Dayr ko‘yi birla baytullohni.

Buni Alisher Navoiy “Layli va Majnun” dostonida Majnunga Naf’alning Laylidan o‘n marta go‘zal bo‘lgan qizi hech qanday ta’sir etmaganligi misoli bilan dalillaydi. “Men o‘zga manzilga tikkanman ko‘zim, u sening kulbangdan juda ham yiroq” (A.Oripov) deganda shoir shunga ishora qiladi.

 

Yaxlitlanish

Navbatdagi bekatda kishida yangi sifat paydo bo‘ladi. U ham bo‘lsa, o‘zini maqsad ob’ekti bilan yaxlitlikda idrok etish, his qilishdir. Boshqacha aytganda, kishi o‘zini tanlagan ob’ektisiz, tanlagan ob’ektini o‘zisiz tasavvur eta olmaydi. O‘zi haqida o‘ylaganda ko‘z oldiga ob’ekt, ob’ekt haqida o‘ylaganda esa o‘zi gavdalanadi. Ob’ekt uning “men”i mohiyatining tarkibiy qismiga aylanadi. Layli (maqsadga intiluvchi shaxs) o‘zida Majnun (maqsad ob’ekti)ni, Majnun (maqsadga intiluvchi shaxs) esa o‘zida Layli (maqsad ob’ekti)ni ko‘radi:

Layli sog‘inib o‘zini Majnun,
Majnun sog‘inib o‘zini Layli.

Ko‘rinadiki, Layli Majnun, ya’ni o‘zini, Majnun Layli, ya’ni o‘zini sog‘ingan. Bu holatni tasavvur qilish uchun kishining biror-bir ob’ektga muhabbat-munosabati Layli va Majnundagi darajaga yetgan bo‘lishi kerak.

Bu bosqichda hislar oliy darajaga ko‘tariladi. Kishi o‘zi va maqsad ob’ektini bamisoli tana va ruh (jon) yaxlitligidek idrok etadi. Tiriklik tana va jonning yaxlitligida bo‘lgani kabi, kishi ham o‘z mavjudligini maqsad ob’ektidan xoli idrok eta olmaydi.

Maqsadga intiluvchi shaxs va maqsad ob’ekti bamisoli bir vujud sifatida yaxlitlanishi ushbu bekatning intihosidir.

 

Hayrat – ma’rifat natijasi

Xalqimizda “muhabbatning ko‘zi ko‘r” degan hikmat bor. Albatta, ushbu hikmat ham serqirra, shuning uchun uni har xil talqin qilish mumkin. Masalan, uni “sevgan kishi boshqa hech narsani ko‘rmaydi” ma’nosida ham, “sevgan kishisidagi nuqsonni ilg‘amaydi” degan mazmunda ham tushunsa bo‘ladi. Umuman olganda, bizning talqinimizda ob’ektda mukammallikni ko‘rish, undan nuqson topa olmaslik, Haq qudrati mukammalligidan hayratlanish ushbu bosqichdagi shaxsning ruhiy holatidir:

Boqibon har zarrag‘a zarrotdin,
Hayrat aylar nafyi yo isbotdin.

Demak, kishi hayrat bosqichida o‘z maqsad ob’ektida mukammallikni ko‘radi. Unda yaratuvchining tengsiz qudratini his etadi. Bu qudratdan hayratga tushmaslikning iloji yo‘q.

Haq tomonidan yaratilgan har bir mavjudlikda mo‘jizani ko‘ra bilish – yuksak ma’rifat natijasi. Payg‘ambarimizdan mo‘jiza ko‘rsatish talab qilinganida, uning “Haq mo‘jizasi bo‘lmagan biror narsani ko‘rsatinglar-chi”, degan javobida quyidagi ikki holatga e’tibor qaratiladi:

1) borliqdagi har bir narsa Haq mo‘jizasidir;

2) bu mo‘jizani ko‘ra bilish uchun yuksak ma’rifatli bo‘lish lozim.

 

Haq qudratini anglash saodati

O‘z maqsad ob’ektida Haqning beqiyos qudratini ruhan va aqlan his qilish, albatta, shaxsning bu qudrat oldida zarraning mingdan biricha ham qiymatga ega emasligini anglab yetishiga olib keladi. Anglash shaxsning o‘zini bu qudratga qiyosan baholashini keltirib chiqaradi.

Ma’rifat – kishining o‘zini baholash vositasi. Ma’rifatli inson Haq qudrati oldida hech narsa emasligini anglaydi. Shu tarzda maqsadga intilgan shaxsda mavjud bo‘lgan ko‘piksimon kibru havo ushbu bekatda o‘z-o‘zidan yo‘qoladi. O‘zining takomillashgan holatida Haq mo‘jizasini ko‘radi. Axir, maqsadga intilish yo‘lining yettinchi bekatida ilk bekatdagidan tubdan farq qiladigan, tamomila yangi fazilatlarga ega, havoyi kibrdan forig‘ bo‘lgan, irodasi va ruhiyati toblangan, aqli peshlangan, nafsi ammorasini jilovlab olgan, oldiga qo‘ygan ezgu maqsadiga to‘la-to‘kis erishgan mag‘rur ShAXS turadi.

Bu – Komil Insondir!

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2016 yil, 4-son

__________________

^[1] Bu va bundan keyingi misollar Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidan olindi.
^[2] Kesh – maqsad.
^[3] Suluk – yo‘l, maslak.
^[4] Durd – samarasiz.
^[5] Adno – quyi.