Абдулла Орипов ҳаёти ва ижоди халқимизнинг сўнгги 60 йилда босиб ўтган йўлини аниқ-тиниқ акс эттиради. ХХ асрнинг иккинчи ярмида бирор шоир, санъаткор бу йўлни Абдулла Ориповдек бадиий куч-қудрат, ҳис-ҳаяжон билан кўрсата олган эмас. Чунки у ноёб даҳо истеъдодига мос масъулият туйғусига эга эди. Маҳорат бобида, сўз жозибаси ва образлилигидан фойдалана олишда унга замондошлари орасида тенг турадиган шоирлар бор. Аммо тарихий давр хусусиятларини, зиддиятларини, она Ватан тақдирини, халқнинг дардини, ғам-ташвишларию орзу-умидларини унингдек теран идрок этадиган, қалбининг ҳар бир ҳужайрасидан ўтказадигани йўқ. Замондош ижодкорлар орасида биринчи бўлиб Ватан ва халқнинг оғриқли дардини қаламга олгани, ҳасрат чекиб, эҳтиросли куйлагани, миллат қадр-қиммати, шаъни учун курашгани шундан. У халқ армонини куйлашда, миллий манфаатларни ҳимоя қилишда, халққа миллий ўзлигини англатишда Навоий ва Чўлпон анъаналарини янги тарихий шароитда қайта тиклаб, бойитди ва ривожлантирди. Албатта, бизнинг фикрларимиз хусусий бўлиб, кимларгадир баҳсли, исботталаб туюлар. Аммо булар рисола муаллифининг шоир маънавий дунёсидан болаликдан бутун онгли умри давомида баҳраманд бўлгани, олган сабоқлари, турли ҳолатларга унинг муносабатларини кузатишлари асосида шаклланган. Хуллас, Абдулла Орипов феномени нимада?
Абдулла Орипов адабиётга лирик шоир сифатида кириб келди. Талабалик йилларидаги шеърларининг баъзилари унинг ўзига хос бадиий идрокка, кучли эҳтиросларга эгалигини, сатрлари равон, табиий, истиоралари оригинал эканини кўрсатди. “Сув париси”, “Куз хаёллари”, “Пушкин”, “Сен баҳорни соғинмадингми”, “Булоқ”, “Одамлар” шеърлари бунга далил бўла олади. “Сув париси”дан парча:

Бешик-бешик тўлқинлар той-той бўлиб чопарди,
Кумуш ёлли қоялар соясини ёпарди.

Бешик-бешик тўлқинларнинг той-той бўлиб чопиши – янги бадиий топилма. “Куз хаёллари” сокин туйғулар, тирикликнинг ўткинчилиги тўғрисида фалсафий лирик мушоҳада. Шеърда қандайдир маъюслик, Пушкин ибораси билан айтганда “ёруғ маъюслик” бор. Ўша йилларда “ёруғ маъюслик” шоир қалбига яқин бўлган. У ҳали ҳаётнинг қақшатқич зарбаларига, адолатсизликка, хиёнат ва сотқинликка, ҳасад ва нафратга дуч келмаган эди. Хаёллари “ширин” эди. У ҳали “ҳовлиқиб оққувчи сойда чавандоз умрининг қайтмас сеҳри”ни кўрарди:

Бунда бари гўзал: тим қора оқшом,
Юлдузлар боқади тунд ва ёввойи.
Қамишзор, шовуллаб тургувчи сой ҳам,
Совуқ ва ёқимли: шундоқ анвойи,
Уларга боқаман, тўнаман баъзан,
Ширин бир хаёлга чўмаман баъзан.

Талабалик йилларида шоир Лабзак кўчасининг кичик боши берк тармоқларидан бирида, ўша вақтда Пушкин номи билан аталадиган истироҳат боғи ортида ижарада яшарди. Хонадон ҳовлиси тепаликдаги қияликда жойлашган бўлиб, ундан Пушкин ҳайкали кўриниб турарди. Айтиш лозимки, шоир ёшликдан Пушкин шеърларини кўп ўқирди. Баъзан овозини чиқариб, 7–8 яшар болага ҳам ўқиб берарди. Бу бола мен эдим. Пушкинга ҳурмат, ошуфталик унинг бутун ҳаёти давомида сақланди. У ҳайрон қоларли даражада шоир таржимаи ҳолини, унинг ҳаётида юз берган йирик воқеалар майда тафсилотларгача яхши биларди. Университетда рус адабиёти бўйича дарс берган аёл домласини миннатдорлик билан эсларди. У ўзи ва Пушкин орасида қандайдир умумийликни ҳис қилган бўлса, ажаб эмас. Пушкинни юксак киборлар доираси унчалик писанд қилмаган. Келиб чиқиши она томондан Пётр I га тортиқ қилинган ҳабашга боғланиши унга нисбатан киборлар орасида беписанд муносабатни шакллантирган. Ота томондан Пушкин катта боболари сиёсий фитналарда қатнашгани учун саройдан қувғин қилиниб, қашшоқлашиб қолган дворянлар авлодига мансуб эди. Абдулла Орипов Тошкентда зиддиятли муҳитга тушиб қолганди. Бир томондан, у яхши дўстлар, устозлар орттирди. Атрофдагилар унга қизиқиб қарай бошлади. Истеъдодини эътироф этди, хайрихоҳлик қилди. Иккинчи томондан, калондимоғлик ва ўша даврда пинҳона рағбатлантириб турилган маҳаллийчиликка дуч келди. Аслзодалардан ёки раҳбарлар авлодидан эмас. Қашқадарё деган чекка вилоятдан келган. Хўш, истеъдодли бўлса, нима қилибди? Осмондан юлдузни узиб олаётгани йўқ-ку! Бундайлар камми? Ёш шоир­га шундай муносабатлар ҳам бўлган.
Унинг университетни битириш арафасида ёзган “Пушкин” шеъри аслида кичик лирик достонга яқинроқ. Зимдан шоир ижодий тафаккурида янги жанр шаклланиб келган. “Куз хаёллари”дан фарқли ўлароқ “Пушкин”да эҳтирос кучи ва жозибасини, шоирнинг юксак маънавий-фуқаролик позициясини кўрамиз.

Йўқ, йўқ, дардли шоир, порлоқ юлдузни,
Айт-чи, ким ғамли деб айта оларкан,
Боқгувчи кўзда нам бўлмаса агар!
Сил бўлган гўзалга ўхшармиди куз.
Қалбингда баҳордан ғам бўлмаса гар…
Тожу тахт қусури, қону адоват,
Ғийбату кин, ғараз бижғиб сасиган
Замонга абадий лаънатлар бўлсин!
Эзгулик куйчисин ўққа тутган у
Олифта Дантеснинг қиёфасида!..

Ушбу шеърда Абдулла Ориповнинг поэтик услуби узил-кесил шаклланди ва ундан кейин фақат янада такомиллашиб, сайқалланиб борди. Бу услубга романтизм, фикрларнинг замон ва маконда чекланиб қолмаслиги, майда детал (ягоналик)нинг умумийлик, умумийликнинг ягоналик касб этиши, кескин тезлашишнинг сокинлик билан алмашиб туриши, контрастли ўхшатишлар ва истиораларни қўллаш хос бўлди. Уларнинг куртаклари “Пушкин” шеърида аниқ намоён бўла бошлади.
Абдулла Ориповнинг бадиий тафаккури, оддий тилда айтсак, поэтик истеъдоди баланд эди. Даҳо шунчаки улуғ, буюк истеъдод эмас. Буюк истеъдод ижод қиладиган адабий турини, жанрини ғоявий-бадиий жиҳатдан такомиллаштиради, янги образлар, бадиий услублар, оригинал ва ҳаммага манзур асарлар билан бойитади. Даҳо эса булардан ташқари адабиётда янги ғоявий-бадиий йўналиш очади, унга янги бадиий мезон беради. Ҳақиқат ва миллий ўзликни англашни сифат жиҳатдан бир поғона юқори кўтаради. У ўз даври муаммоларини умуминсоний мезонлар нуқтаи назаридан идрок этиб, халқининг дардини бутун инсоният дардига айлантира олади. Натижада Ватани Коинот даражасига кўтарилади, яшайдиган даври, вақти космик миқёс касб этади. Ва, аксинча: Коинот ва космик вақт халқи яшайдиган макон ва замонда воқелашади. Умуминсоний ғоя ва қадрият миллийликда, миллий воқеликда ифодаланади. Абдулла Орипов ўзбек шеъриятига мана шундай тафаккур тарзини олиб кирди. Бунга шоирнинг нафақат ватанпарварлик мазмунидаги шеърларини, шунингдек, ишқий ва фалсафий шеърларини ўқиб ишонч ҳосил қилиш мумкин:

Юргил, далаларга кетайлик, дўстим,
Диққинафас уйда ётмоқ пайтимас.
Олтин Ўзбекистон тупроғи бу кун
Бир пари фаслнинг оғушида маст.

Нозик туйғулар анча жўшқин ва чиройли ифодаланган лирик сатрлар билан бошланган “Ўзбекистонда куз” шеърида мавсум манзарасига чизгилар давом этади:

Шабнам шовуллайди боғлар қўйнида,
Салқин туман ичра бўзарар тонглар,
Қуёшнинг эринчоқ ёғдуларида
Нафис ялтирайди барги хазонлар.
Ҳар ёнда тўкинлик…
Куздан нишона…
Ҳар ёнда гўзаллик ёймиш дафтарин.

Аммо манзара чизгилари қўққисдан безовта ҳис-туйғулар ифодасига ўтади, контраст ҳолат юзага келади:

Сонсиз эгатларга сочилмиш, ана,
Менинг шодликларим, эзгу дардларим,
Менинг она халқим…
Эй қадим ҳалол,
Ризқи она ерга сепилган халқим,
Ушоқ чигитни ҳам этмай деб увол
Миллион эгатларга эгилган халқим!..

Шоирнинг шодлигию эзгу дардлари она халқи туфайлидир. Халқининг меҳнатсеварлигидан, ушоқ чигитни ҳам увол қилмаслигидан фахр туйса, оғир меҳнат туфайли эзилиб кетганидан, ҳатто теварагидаги куз гўзаллигидан завқ олишга имкони йўқлигидан қайғуради. Халқини қаддини ростлаб, бошини кўтаришга, куз неъматидан баҳраманд бўлишга чорлайди:

Бир нафас бошингни кўтаргин-у, боқ:
Ер юзида ажиб виқор ва нуфуз.
Сенинг ўзинг каби ўйчан ва қувноқ,
Хушфеъл бўлиб келмиш тупроғингга куз.

Куз тасвиридан шоир фалсафий мушоҳадага ўтади. Замон ва макон кенгаяди: куз ҳосилни, яратувчи меҳнатни, ҳаёт тўкин-сочинлигини, ғам-ташвишини, умрни ҳисоб-китоб қиладиган фасл.

Улуғ Алишернинг соч оқин кўриб,
Оғир хаёлларга чўмган бу фасл.
Қайрағоч тагида ғамгин ўтириб,
Чолларга ҳассалар йўнган бу фасл.
Азалий кўркини қилади кўз-кўз…

Куз образида “оғир хаёллар”, “ғамгин”лик, драматик кайфият, безовталик пайдо бўлди. Зеро, шоир учун кузнинг чиройи, тўкинлиги муҳим эмас, балки:

Заҳматкаш ўзбекнинг ҳосили қандоқ?
Кузнинг фалсафаси шудир биз учун.

Шеър ватанпарварлик мавзусига бағишланмаган. Аммо табиат фасли ҳақида ҳақиқий асар ёзганда, қандай қилиб Ватан ва халқни четлаб ўтиш мумкин? Ахир, Ватан – она халқинг яшайдиган табиатнинг бир қисми-ку! Табиат фасли – сен умргузаронлик қилаётган актуал замон, вақт. Бу замон ва маконда халқинг қай даражада ўзлигини англаган? Қай даражада эркин? Ўзликни англаш ўз макони ва замонини, она табиати ва унинг саховатини, тўкин-сочин кузининг гўзаллигини, баҳорининг ҳаётбахш фараҳини, тароватини англашни ҳам ўз ичига олмайдими? Абдулла Орипов қайси мавзуда ёзмасин, матн тагида она Ватани, халқининг асрий ғам-ғуссаси яширин. Бу жиҳат айниқса “Ўзбекистонда куз”, “Мен нечун севаман Ўзбекистонни” каби шеърларида ярқ этиб кўзга ташланади. Мана, Арманистонга бағишланган шеърдан бир парча:

Менинг ҳам Ватаним жанглар гувоҳи,
Менинг ҳам тупроғим топталганди хор,
Менинг ҳам руҳимда аждодлар оҳи,
Менинг ҳам қонимда қилич занги бор.
Минорлар эмас бу – фалакка қасам,
Қасоскор боболар кетмишлар санчиб.
Мен тортган ғамни ҳам бир-бир санасам,
Ўлик фиръавнлар кетарлар сапчиб.

Келтирилган парчани узоқ ва турли мавзулар, ғоялар билан боғлаб шарҳлаш мумкин. Шу саккиз мисранинг шарҳи катта бир мақола ёки мустақил рисола бўлиши мумкин. Фақат икки мисра талқини билан чекланамиз. “Менинг ҳам руҳимда аждодлар оҳи” деганда, она халқининг асрлар давомида чеккан азоб-уқубатлари, ушалмаган орзу-армонлари муаллифнинг қалбида яшаб келаётгани, аждодлар хотираси олдида у ҳам масъул экани назарда тутилмоқда. “Менинг ҳам қонимда қилич занги бор” – аждодларнинг дил яраси унда давом этаётганини, ҳали битмаганини эслатиш қаторида “қон” ва “занг”ни бирлаштириб қондаги қизиллик темир моддасидан ташкил топишига ишора қилаётир. Натижада ажиб бир образлилик ва экспрессия вужудга келган.
“Мен тортган ғамни ҳам бир-бир санасам, Ўлик фиръавнлар кетарлар сапчиб” поэтик муболағанинг юқори кўринишларидан бири. Фиръавнлар Қуръони Каримда қадимги Мисрнинг ёвуз подшоҳлари, кибр, зулм ва куфрнинг тимсоли сифатида қайд этилган. Ҳатто шундай золимлар ҳам менинг халқим бошига тушган кулфатларни эшитса, тоқат қилолмасдан тобутларидан сапчиб туриб кетар эди, демоқда шоир. Мулоҳазани давом эттирамиз.
Бошқа бир, орадан 30 йил ўтиб ёзилган “Жаҳонгашта” номли саккиз қаторлик шеърида ўқиймиз:

Бир кун сўрадилар жаҳонгаштадан:
– Айтгил, бир юракка олам сиққайми?
Ёки йўқми сенда турар жой, Ватан.
Санғиб юрмоқликдан шохинг чиққайми?
У деди: тоқатим йўқдир фироққа,
Мен асли муҳаббат учун яшайман.
Фақат гоҳи-гоҳи кетиб йироққа
Юртим даст кўтариб, тўйиб қарайман.

Ватан ва миллатга меҳр Абдулла Орипов учун туғма туйғу, шоир ижодининг моҳиятидир. Бу туйғуни у замонасозлик қилиб, ёки бошқа конъюнктур мақсадларни кўзлаб қоғозга туширмайди. У:

Мен шоирман,
Истасангиз шу,
Ўзимники эрур шу созим,
Бировлардан олмадим туйғу,
Ўзгага ҳам бермам овозим.

деб ёзишга юз карра ҳақли эди. Ватанни кимдир фақат улуғлаб куйлайди, бутун умри маъно-мазмунини уни завқ-шавқ билан куйлашда кўради. Кимдир завқ-шавқ билан куйлаш қаторида куюнчаклик билан Ватандаги муаммоларни тилга олади. Лекин ҳамма уни она дея таърифлайди. Абдулла Орипов иккинчи тоифага мансуб. “Тилла балиқча” сарлавҳали саккиз қаторлик мўъжазгина шеър ҳам, гарчи улар тилга олинмаса-да, Ватан ва миллат ҳақида.

Тухумдан чиқди-ю, келтириб уни
Шу лойқа ҳовузга томон отдилар.
Ташландиқ ушоқ еб ўтади куни,
Хору хас, хазонлар устин ёпдилар.
Дунёда кўргани шу тор ҳовузча
Ва гавжум толларнинг аччиқ хазони.
Менга алам қилар, тилла балиқча
Бир кўлмак ҳовуз деб билар дунёни!

Чизилган манзара реалистик. Аммо манзара – бадиий восита, холос. Тилла балиқча тузум қурбони – халқ. Сассиқ ҳовуз – ижтимоий муҳити бузуқ, темир парда билан жаҳондан иҳоталанган мамлакат, бенаво Ватан. Шеър совет тузумига қарши маънавий исённи ифодаламоқда. Оддий манзара тасвири руҳий ҳолат ифодасига айланмоқда. Гарчи шоирнинг ўзи шеър қандай, не сабабдан ёзилганини таъкидлаб, на тузумни, на унинг қурбони халқни назарда тутмаганини тан олган бўлса-да, унинг онги тубида, онг остида Гўрўғли ва Алпомишдан, Навоий ва Чўлпондан келаётган архетип – адолат ва Ватан озодлиги курашчиси руҳи яшарди. Шу сабаб нима ҳақда ёзмасин, Ватан ва халқ мавзуси беихтиёр юзага чиқиб келаверарди.
Абдулла Орипов шеърларида Хоразмий, Фарғоний, Имом Бухорий, Имом Мотуридий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, Навоий даҳолари бутун оламга илм зиёси ва маърифат тарқатгани ҳам, Темур давридаги халқнинг шиддати ҳам, кейин давлат раҳбарларининг калтабинлиги, сўқирлиги туфайли унинг тўзғиб, уч давлатга бўлиниб кетгани ҳам, миллий мустақиллигини 130 йил қўлдан бой бериб, бугун истиқлолга эришгани ҳам уч-тўрт сатрларда мужассам юксак поэтик маҳорат билан ифодаланади. Ватан мавзуси шоир ижодида сўнгги дамгача етакчи бўлиб қолди.
Биз юқорида Ватанга муҳаббат Абдулла Орипов учун архетип эди дедик. Архетип тушунчаси изоҳга муҳтож. Мазкур тушунчани фанга атоқли психоаналитик олим Карл Юнг киритган. Архетип – жамоавий онгсизликни, халқ, бирор табақа, йирик гуруҳ онги остида сақланиб қолган ижтимоий инстинктни билдиради. Яъни бу туғма табиий – биологик инстинкт эмас, балки одамларнинг узоқ аждодлари яшаш учун курашда тажриба орқали орттирган, шакллантирган хулқий қолип, андозадир. У кейинчалик яшаш шароитлари, имкониятлари ўзгариши, яхшиланиши натижасида унутилиб кетган, аммо онг остида жамоавий онгсизлик – архетип сифатида сақланиб қолган. Бошқача айтганда, ижтимоий инстинктга айланган. Масалан, ибтидоий кишилар гуруҳи йиртқич ҳайвонлар ҳамласига ёки бошқа бир уруғ ҳужумига дуч келганда, ҳамма ҳар тарафга қараб қочса, йиртқичлар ёки душманлар уларни деярли тўлиқ қириб ташлаган, агар биргалашиб қаршилик кўрсатса, ҳар ҳолда бир қисми омон қолган. Ёки жамоавий сиғиниш, қурбонликлар келтириш, маросимлар ўтказиш, байрамларга, урф-одатларга, ҳатто улардан айрим қадимдан келаётганлари сен сиғинаётган дин талабларига кирмаса-да (масалан, Наврўз), уларга амал қилиш архетипга мисолдир. Архетип туфайли урушда ҳужум қилганда барча жангчилар бирдан кўтарилиб, душманга ташланган, ёғилаётган ўққа томон чопган. Мана шунга ўхшаш англанмаган, ғайримантиқий ҳаракатлар, қарорлар архетип дейилади. Абдулла Ориповда ватанпарварлик туйғуси, Ватан учун кураш – архетип эди.
“Муножотни тинглаб” шеърида ҳали Абдулла Орипов феномени шаклланиши давом этаётганда, реал аниқ вақтда ғамгин куйдан ҳис қилаётган туйғуларни, дард­ни космик, фазовий вақт ва жаҳоний дард билан муштарак ифодалашда у янада юксакроққа кўтарилади:

…Эшилиб, тўлғаниб, ингранади куй,
Қайлардан келмоқда бу оҳу фарёд.
Ким у йиғлаётган Навоиймикин
Ва ё май куйчиси Хайёммикин, дод!

Ингранаётган куйда асрлар ғамини, Навоий йиғисию Хайём дод-фарёдини эшита олиш учун қалб қанчалик нозик, сезгир, дардкаш ва уйғоқ бўлмоғи керак. Қалб вақт ва маконда чекланмасдан, самовий хилқатда парвоз этмоғи лозим. Уларни бир неча ўта экспрессив, таъсирчан, айни пайтда гўзал сатрларда ифодалаш учун истеъдоддан қанчалик қудрат ва маҳорат талаб этилади. Бешик ва дор, она ва жаллод антиномаларига табиат ва дунёни қиёслаб, сийқа, жўн, сохта донишмандлик қилмасдан, авж пардадаги бадиий образли хулоса чиқариш учун-чи?

…Агар алдамаса шу совуқ симлар,
Гар шу эшитганим бўлмаса рўё,
Сен бешик эмассан, дорсан, табиат.
Сен она эмассан, жаллодсан, дунё!

Мусиқа ва шеър ё дарддан, ё шодликдан туғилади. Дарддан туғилганлари узоқроқ яшайди, кучлироқ таъсир кўрсатади. Ҳатто бахтиёр ошиқ ҳам маҳбубасининг инжиқликларидан шикоят қилиб ғазал битади. Бу адабий анъана. Аммо маҳбуба инжиқлигини эмас, улкан изтиробларни жаҳоний боқий дард даражасига кўтариб, дурдона яратиш ҳар қандай ижодкорнинг ҳам қўлидан келавермайди. Бунинг учун шундай доҳиёна бадиий тафаккур керакки, бутун оламни, жамиятни, инсонни, ўтмиш ва айни фурсатни муштаракликда қамраб ололсин. Даҳо истеъдодлар ижодини миллий ва жаҳон адабиёти, санъати контекстида таҳлил қилиш лозим. Шунда улар тафаккури ва асарларининг ўзига хослиги, қўшган ҳиссаси, истеъдодининг кўлами ва салоҳияти аниқроқ очилади. Акс ҳолда у ҳақда айтилган фикрлар исботсиз, баландпарвоз мақтовлар йиғиндисига айланиб қолади.
Абдулла Ориповнинг “Уйқу” номли фалсафий-лирик шеъри бор. У аҳёнда айрим одамлар ўн-ўн беш йил летаргик уйқуга кетиши, лирик қаҳрамон баъзан шундай уйқуни исташи ҳақида. Чунки дунёда ёвузлар, разиллар, пасткашлар кўп, аср нотинч, урушу фалокат, низою таъқиб тинмайди. У “сержилд китобларда ёзгандай” бокирага айланган дунёда қутлуғ бир саҳарда уйғонишни истайди. Шоирнинг сержилд китоб­ларда ёзилган утопияларга нисбатан кинояси сезилиб турибди. Аммо унинг мақсади коммунистик утопияга нисбатан киноя эмас. Балки замонанинг зўравонлиги, инсонпарварликдан йироқлигини эътироф этиш, унга даъвосини билдириш:

Асрим, ўша олис ой қорасини
Санаб бўлгунингча бир зум толмадинг.
Бироқ одамзоднинг дил ярасини
Санаб етолмадинг, йўқ, етолмадинг.
Асрим, самоларда ёқолдинг чироқ,
Юлдуз қилиб отдинг самога ўзни.
Қўзғата олмадинг ўрнидан бироқ,
Аскар елкасида турган юлдузни.

Ушбу сатрлар конкрет давр билан боғланган гуманизмнинг юксак намунасидир. Қуролланиш кучайиб кетган замонага, бутун жаҳонга надомат билдирилмоқда. Лекин ўқувчи бу надоматни тўғри қабул қилади. Лирик қаҳрамонга қараб “Сен ўзинг кимсан, бутун дунёни, асрни қоралайсан, ўз ташвишларинг сенга етмайдими?” – деган савол бериш унинг хаёлига келмайди. Чунки лирик қаҳрамон ҳақ, у ўқувчининг онгида кечаётган ўй-фикрни гўёки ўқиётгандай. Ҳаммаси табиий, сунъийлик йўқ. Шоирнинг маҳорати шунда. Сохта сиёсий ёки ахлоқий сафсатабозликдан холи. Қалб безовталиги, инсоннинг яшашдан мақсади ҳақидаги лирик асар. У ХХ асрда илмий-техника тараққиёти фазони ўзлаштира бошлаганига қарамасдан, инсон қадр-қиммати унутилаётгани, ҳисобга олинмаётгани, худбинлик ўсаётгани тўғрисида поэтик мулоҳазалардир. Жафокаш инсон жамиятдан, асридан ўзини четга ололмайди. Яшашдан мақсади ҳаётини, жамиятни, асрини яхшилаш учун курашдир:

Митти фарзанд бўлиб, бир дилбанд бўлиб,
Асрим, сени бахтда кўрмоқ истайман.
Ва лекин, баъзида уйқуга чўмиб
Сендан кўзларимни юммоқ истайман.
Аммо борми имкон бундай уйқуга,
Курашга яралган жафокаш инсон.
Ҳар қандай кураш ҳам ҳаётдир унга,
Ҳар қандай уйқу ҳам – ўлим ҳар қачон!

Космик миқёсда фикрлаш, агар бадиий маҳорат билан қўшилса, ҳар қандай асарни юксак даражага кўтаради, ижодкорга халқаро довруғ олиб келади. Бунга юксак санъат, мумтоз адабиёт мисолида амин бўлиш мумкин.
Ўрта Осиё замонавий адиблари орасида Чингиз Айтматов асарларида биз шундай космик тафаккурни учратамиз. “Момо ер”даги Тўлғаной ғуссалари шунчаки ўғли урушда ҳалок бўлиб, ҳали туғмаган келини билан қолган аёлнинг ғуссаси эмас, бутун дунё онаизорларининг дардидир. “Оқ кема”, “Юзма-юз”, “Жамила”, “Момо ер” каби дастлабки қиссаларидан бошланган алоҳида инсон дардида бутун инсоният хасталигини кўра олишга, халқи муаммоларида бутун кишилик жамияти муаммоларини идрок этишга Чингиз Айтматов охирги асарларигача содиқ қолди. Бошқача бўлиши мумкин эмасди, чунки унинг бадиий тафаккури олам ва воқеликни шундай идрок этар эди.
Ўрта Осиё шеъриятида буюк адибга ўхшаб фикрлайдиган шоир Абдулла Ориповдир. Унга Чингиз Айтматовнинг ниҳоятда илиқ, дўстона муносабатининг бош сабаби, балки улар тафаккури ва маънавий оламининг яқинлигидир. Абдулла Орипов шеърлари Чингиз Айтматов асарларидек жаҳонга машҳур бўлиб кетмади.
Шеъриятни бошқа тилларга деярли адекват таржима қилиб бўлмайди. Бунинг учун таржимон истеъдоди ва маҳорати шоирникидан кам бўлмаслиги лозим. Ҳаттоки тил яқинлиги ҳам таржима яхши чиқишига кафолат бермайди. Ўзбек тилидан қирғиз ёки қозоқ тилига таржима қилиш, гарчи улар тилимизга жуда яқин бўлса-да, озарбайжон ва турк тилига таржима қилишдан осон эмас.
Ҳақиқий йирик истеъдод эгаси профессионал таржимонликни эмас, оригинал ижодни танлайди. Наср – тамоман ўзга ҳодиса. Уни ҳар ҳолда диди юксак, икки тилни яхши биладиган тажрибали қаламкаш аслиятга яқин таржима қилиши мумкин. Шу сабабдан ғарбда рус адабиётининг энг ёрқин юлдузи А. Пушкин ижоди И. Тургенев, Л. Толстой, Ф. Достоевский, А. Чехов ва бошқа рус прозаиклари ижоди каби машҳур эмас. Бутун жаҳон адабиётида аҳвол бир хил. Шеъриятнинг миллий қобиқдан чиқиши жуда қийин. 80-йиллар бошида Абдулла Орипов ўкинч-ла хитоб қилганди:

Бир вақтлар илҳомнинг ўтли тиғида
Фалакни куйларди менинг ҳам созим.
Лекин икки дарё оралиғида,
Қолиб кетди менинг ўша овозим.

Аслида шеърнинг мазмуни келтирилган хитобга нисбатан анча кенг ва теран. У овози икки дарё оралиғида қолиб кетганидан, жаҳонга машҳур бўлолмаганидан афсусланаётгани йўқ, балки кўпроқ унинг инсонпарварлик, инсоф, виждон, ҳалоллик тўғрисидаги чақириқларини, бадиий ғояларини замондошлар эшитмаётганидан афсусланмоқда. Унда шоир ўзини, ҳамкасбларини оддий инсоннинг ғам-ташвишларини, ҳасратларини унутмасликка, табиатга, ҳаётга очиқ нигоҳ билан боқишга ундайди. Фақат аниқлик, ҳаққонийлик, ҳаётийлик куйлашга арзийдиган мавзудир, мавҳумийлик эмас:

Муаллақ гапларни сўйлама менга,
Энди мен ер узра топганман қўним.
Инсон деб фалакка ҳайқирмоқ нега,
Инсон ёнингда-ку, у менинг қўшним.
Иқбол деб беҳуда чекасан оҳу,
Оҳинг бу – фолбиннинг даракларидир,
Асрим, асрим дейсан, асринг нима у!
У – тўзғоқ календарь варақларидир.
Боғингда бир ниҳол гуллабди бу кеч,
Эрта қийғос бўлар олма напармон.
Илк баҳор заҳрини ўйладингми ҳеч,
Заминда не армон, сенда не армон.

Шеър хитоб билан якунланади. Шоир ўз тафаккурига содиқ. У дунё дардини, ташвишини оддий инсон ҳақидаги ғам-ташвишга айлантирмоқда. Зеро, гуманизм оддий одамга ғамхўрликдан бошланади.
Таржима ҳақида, кези келганда, бир нарсани эслаб ўтиш ўринли деб ўйлайман. Тахминан 1974 йилнинг март ойлари бўлса керак. Мен аспирантурада ўқирдим. Ҳар шанба куни Абдулла Орипов уйига бориб, Данте ва “Илоҳий комедия”га оид бирор нарсани учратиб қолсам, харид қилиб, элтиб берар эдим. Шоир таржима билан машғул, ижодий таътилда, рўзғор юритиши анча оғирлашиб қолган. “Ёш гвардия” театрида адабий эмакдош, маоши катта эмас. Одатдагидек шанба куни эрталаб соат ўнларда шоирникига бордим. “Яхши келдинг-да, Семен Израилевич Липкин билан Инна Лиснянская (таниқли шоира, С. Липкин рафиқаси)ни кутяпман”, деб қолди. Бироз ўтиб меҳмонлар келишди. С. И. Липкин машҳур таржимон эди. У форс адабиёти кўплаб буюк классиклари қаторида Алишер Навоийнинг “Лайли ва Мажнун”и, Лоҳутий, Мирзо Турсунзода, Зулфия шеърларини рус тилига моҳирона ўгирган. У Абдулла Орипов билан яқиндан танишиб, ижодий ҳамкорлик қилишга, унинг шеърларини таржима қилишга розилик олгани келган экан. Суҳбат қизигандан қизиди. Дастурхон қуюқ бўлмаса-да, суҳбат узоқ давом этди.
С. И. Липкин форс-тожик тилини жуда яхши билар экан. Вақтида Садриддин Айнийга котиблик қилган. Арузнинг барча баҳрларини у киши каби чуқур тушунадиган мутахассисни бошқа учратмадим. Семен Израилевич жуда очилиб, яхши гурунг берди. У Абдулла Ориповга маъқул келишни, унга ёқиб қолишни сидқидилдан истар, ўзини жуда самимий ва очиқ, худди тенгдошдай, ҳатто ўспирин ёки йигитдай тутарди. Баъзи бир адабиётшунослик атамалари ва назарий тушунчаларга изоҳ зарур бўлиб қолса, менга: “Қани, аспирант йигит, бир ёрдам бериб юборинг”, дея мурожаат этар эди. Абдулла Орипов мени: “Жияним. Асли филолог, ҳозир фалсафа бўйича аспирантурада ўқиётир”, деб таништиргач, у менга бегона суҳбатдош сифатида эмас, шоирнинг яқин қариндоши ва маслакдоши сифатида қарай бошлади. Суҳбат давомида Абдулла Ориповнинг баъзи шеърларини мен таглама, сўзма-сўз таржима қилиб турдим. Шеър мазмунидан, образларидан, оҳангидан (шоир аввал овозини чиқариб, ўзбекчада шеърни ўқирди) меҳмонлар самимий завқланганди. Айниқса, Инна Лиснянская жуда ҳайратга тушди. “Чолларга ҳассалар йўнган бу фасл” унга чуқур таъсир қилди. У бир неча бор бу жумланинг ўрисча таржимасини такрорларкан: “Ноёб топилма, ноёб топилма”, дея хитоб қиларди.
Меҳмонлар ҳамкорлик таклифини айтиб қайтишди. Абдулла Орипов қатъий фикрини, розилигини билдирмади. Орадан икки ой ўтиб, мен ҳарбий хизматга кетиб қолдим. Хизматни тугатиб, аспирантурада ўқишни тиклаб, яна Абдулла Орипов билан мулоқотларни давом эттирдик. “Дўзах” таржимаси охирлаб қолган эди. Ҳар бир қўшиқ луғавий таржимасини муҳокама қилардик. Баъзан айрим жумлалар мазмунан бадиий образлилик жиҳатдан қандай ўгирилгани тўғрисида фикримни сўраб қоларди. Шундай суҳбатларнинг бирида С. Липкин билан бўлган учрашув эсга тушиб, ўзингизнинг шеърларингиз таржимаси нима бўляпти, Липкин билан ҳамкорлик қиляпсизми? деган савол бердим. “Йўқ”, – деди шоир. “Нега”, деган саволимга: “Айрим кишилар Сизнинг ёшингизга, дунёқарашингизга мос ўз таржимонингиз бўлиши керак. Липкин кексайиб қолган. Бунинг устига у мумтоз шеърият бўйича таржимон, Сизнинг эҳтиросларингизни ифодалай олиши гумон, дейишди. Ўйлаб кўрсам, гаплари тўғридай туюлди”. “Сизни махсус чалғитишибди”, дедим афсус билан. “Мен буни кейин тушундим, – деди шоир ҳам, – энди эса кеч”.
Абдулла Ориповнинг ўзи 2005 йил охирида “Шарқ юлдузи” журнали ўқувчилари саволларига берган жавобларида қизиқ бир воқеани эслайди. Москвадан келган бир гуруҳ таржимонларга “арбоб шоирлар” эгалик қилиб кетишган. “Совға-салом”лар бериб, кўнглини олишган, мунтазам Москвага қатнаб туришган.
Қолаверса, собиқ марказ миллий адабиётлардан халқ ортидан эргашадиган, миллий ғурури баланд янги етакчи шоирлар, санъаткорлар чиқишини унчалик хоҳламасди, айниқса салмоғи, салоҳияти катта халқлардан. 60-йилларнинг иккинчи ярмидан бир гуруҳ миллий адиблар жаҳонга танилгач, зимдан чеклашлар кузатила бошлади. Фақат Узоқ Шарқ, Чекка Шимол ва Кавказдаги камсонли халқларнинг айрим вакилларига “оқ йўл” тилашди. 70–80-йилларда на украинлардан, на ўзбеклардан йирик истеъдодларга йўл берилмади. Ҳатто жаҳонга машҳур Чингиз Айтматов ва белорус Василь Биков каби адибларнинг янги асарларига тош отила бошлади. Мустабид давлатнинг миллий сиёсати такаббур эди.

* * *

Ватан, халқ, инсон эрки, равнақи, иқболи Абдулла Орипов ижодининг бош мавзуларидир. Шу ўринда озарбайжонлик олим, ўзбек адабиётининг чинакам дўсти Яшар Қосимовнинг баъзи фикрларини эслаш мақсадга мувофиқ: “60-йиллар ёш шоирларини… “Мен нечун севаман Ўзбекистонни” саволидан ўйларга толган, уйғонган авлод, деб аташ мумкин. Ҳа, бу бениҳоя оташин ва самимий шеър турли кураш қатағонларда ҳолдан тойган, ўзининг севимли ва фидойи фарзандларидан Сталин истибдоди туфайли ажралган жабрдийда Ватанга шунчаки севги изҳори эмасди. Бу шеър севгидан ҳам улуғвор, муҳаббатдан ҳам муқаддас туйғулардан, қандайдир сўз таърифига сиғмайдиган, илоҳий жозибадор кечинмалардан туғилгандай эди”. Ўз фик­рини давом эттириб, мунаққид адабиёт мустабид мафкурага бўйсундирилгани боис Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон ва Абдулла Қодирийдан кейинги ярим асрлик адабий ҳаракатда халқ ҳаётининг Абдулла Орипов ижодидагидек жонли ва таъсирчан тасвирини кўрмаймиз, дейди. Ва шундай хулоса қилади: “Бадиий ва ижтимоий фикрни ушбу қуллик ва мутелик асоратидан халос этишга бел боғлаганлардан бири, эҳтимолки, биринчиси Абдулла Орипов эди. Бутун вужудимизга чирмовуқдай чирмашган, ҳатто, қалбимизга ва фикримизга ҳам ҳукм ўтказаётган манфур мафкуранинг даҳшатли асоратини илк бор у ёриб чиқди. Абдулла Орипов лирикаси миллий руҳнинг дастлабки ва буюк ғалабаси эди” (Иқтибослар Матёқуб Қўшжонов, Сувон Мелининг “Абдулла Орипов (Т. Маънавият. 2000)” китобига сўнгсўз ўрнида ёзилган Яшар Қосимовнинг “Истиқлол шеърияти” мақоласидан олинди. 129, 133-б.). Ҳақиқатан, Абдулла Орипов ўзбек ижтимоий фикрини ўзгартира олган шоир бўлди.
Абдулла Орипов 60-йиллар давомида ёзган кўплаб шеърлари ҳамда “Юзма-юз”, “Сароб”, “Баҳор” каби кичик лирик поэмалари туфайли жуда ноёб истеъдод эгаси, файласуф-мутафаккир, улкан ватанпарвар, инсонпарвар шоир сифатида ўзбек адабиётида мустаҳкам ўрнини топди.
У ўзини ҳеч қачон халқдан ажратмаган. Ўзи учун яхши шарт-шароит, тўкин, фаровон турмуш яратиб олиши мумкин эди. Бунинг учун бироз тузум билан муросага бориб, “ғоявий пухта” шеърлар ёзса, кифоя эди. Аммо у ҳатто ёшлигида, 60-йиллар бошида ҳамма қатори партиянинг янги дастурига самимий ишонч билан қараб, порлоқ истиқбол ҳақида ёзган маҳалда ҳам мадҳиябозлик қилмади. Фақат бўлажак коммунистик жамиятнинг ёвузликка, нафс ва ҳасадга, худбинликка барҳам беришига умид қилди. Кейинчалик турли йилларда ҳар хил идораларнинг шубҳаларини бироз камайтириш мақсадида ёзган айрим шеърларида ҳам оддий инсон ва халқ ташвишини унутмади, буларни усталик билан асар матнига сингдирди, ҳисларини изтироб ва ҳасрат даражасига кўтарди. “Юзма-юз”да ўқиймиз:

Оҳулар қўйнимга кирса-да қиздек,
Менинг нигоҳимни тортади такрор
Миллион эгатларга сочилган ўзбек.
Гарчанд пахтазорга боқаман мен ҳам,
Ва лекин дилимда ташвиш бор менинг.
Майлига, шўх қўшиқ яралсин тилда,
Рангпар сингилгинам, ўйлайман сени.
Кузги райҳондайин маъюс ўсдинг сен,
Табиат бермади билагингга куч.
Ўзингдай одамга қаллиқ тушдинг сен,
На соғлик, на ёрдан ялчимадинг ҳеч…

Бу сатрлар халқни ўз-ўзига четдан назар ташлашга, рангпар қизлари пахта далаларида эзилиб, соғлиғини йўқотиб, ўзидек бир нотавонга турмушга чиқиб, умри шундай ўтиб кетаётганини англашга, охир-оқибат ҳаётини ўзгартиришга чорламаяптими?
Поэмадаги Истиқбол ҳақидаги фикрлар бугун бироз эриш туюлиши мумкин. Аммо барибир самимийлиги, эҳтирослилиги билан ярқираб турибди:

Дўстларим, мен сизга талпинган дамда
Қалбимда бўлади ёлғиз бир раъйим:
Хиёнат бўлмаса дейман ҳеч кимда,
Дўстларнинг имони бут бўлса доим.
Дейдилар: дунёни кураш айлар бир,
Инсон жанг-жадалда бўлар жуфту тоқ.
Ахир қон оқиши шартмикан, ахир,
Бу кураш қайси бир жангдан осонроқ.

Бугунги ёшлар, ўқувчилар учун қўшимча ноадабий шарҳ зарур. Акс ҳолда асар муддаоси охиригача тушунилмай қолади. КПСС ўзининг ХХII съездида, 1961 йилда, коммунизм қуриш мақсадини эълон қилди. Икки сиёсий тузум – социализм ва капитализм ўртасида тинч-тотув яшаш сиёсатини эълон қилди, 20–30-йиллардаги жаҳон революциясига чорлайдиган шиорлардан уруш охирларида воз кечилганди. Лекин урушдан кейин СССР шарқий европа мамлакатларини мажбурлаб социализм йўлига ўтказа бошлади. Социализм ва капитализм ўртасида мафкуравий “совуқ уруш” ва қуролланиш пойгаси авж олди. Оловли уруш хавфи ортиб бораверди. Совуқ уруш ва қуролланишни бир зум сусайтирмасдан, СССР тинч йўл билан коммунизм қуриш ҳақида ўта жозибали, аммо сароб орзуларни янги дастурига киритди. “Бу кураш қайси бир жангдан осонроқ” деганда шоир юқоридагиларни назарда тутган. Коммунизм ғоясини, оддий халқ ва кўпчилик зиёлилар унчалик ишонқирамаса-да, идеал, бенуқсон тузум яратишга чақириқ, навбатдаги вазифа сифатида қабул қилди. Ҳар ҳолда мукаммалликка, эркин ва фаровон турмушга интилишнинг нимаси ёмон? Бунга эришиладими ёки йўқми, бу – бошқа гап. Мазкур ғоя ўша пайтда 20–21 яшар шоирни ўзига жалб қилган. Аммо яқин келажакда қад ростлайдиган идеал жамиятни Абдулла Орипов оддий инсонлар бахт-саодатида, бунёдкорлигида кўради:

Ана, йўл четида борар қурилиш,
Ғишт терувчи йигит дорбоздай юрар,
Отга қамчи урар керосинфуруш,
Бир кампир энгашиб кўча супурар.

60-йиллар ўрталарида ҳатто Тошкентда хонадонларнинг аксариятига табиий газ ўтказилмаган эди. Одамлар керосинда ишлайдиган примус, керогазлардан фойдаланарди. Катта бочка ўрнатилган от-арава маҳаллаларда хонадонларга керосин сотиб тарқатиб юрарди. “Отга қамчи урар керосинфуруш” деганда шулар назарда тутилаётир.

Ана у таниш жой – анҳор қирғоғи.
Пивога кўп хумор талаба дўстим,
Мен сенинг исмингни билмайман, соқий,
Буюр мен учун ҳам майли бир жуфтин.
Уларга боқаман қалбимда ўқтин
Бир хушнуд ҳиссиёт кўтарар елкан,
Ўзгаларнинг ғами йиғлатса, нечун,
Нечун иқболлари қувнатмас экан?!
Ахир, инсоф билан ўйласанг-ку рост,
Ўшалардир бугун соҳиби замон.
Ҳеч кимнинг ҳеч кимдан тили қисиқмас,
Чегарадир фақат инсоф ва виждон.

Ушбу сатрларда ифодасини топган ҳаққоний манзара, юксак бадиийлик, теран инсонпарварлик, ҳаётга ошуфталик ва қайноқ муносабат кишини ром этади. Зўрма-зўраки ишлатилган бирорта сўз йўқ. Ҳаммаси табиий ва мусиқа каби оҳангдор. Хулоса-чи? Инсонни тиядиган нарса тузум эмас, фақат унинг инсофи ва виждони бўлиши керак. Чуқур гуманистик хулоса.
60-йилларда ёзилган кичик лирик поэмаларда теран фалсафий мушоҳадалардан ташқари, ҳали ўзбек шеърияти мутлақо кўрмаган дунёвий эҳтирослар тошқини ҳам бор. Бобораҳим Машрабнинг фалакка иддаоларини ифодалайдиган айрим байтларини, ғазалларини ҳисобга олмаганда, мумтоз адабиётда фалсафий мулоҳазалар, мажозий ишқ ташқи босиқлик билан (ички жўшқинлик инкор қилинмаса-да) ифодаланар эди. Ўзига хос “академик” услуб, арузнинг қатъий талаблари ҳукмрон эди. Фақат Чўлпон ва Усмон Носирда эҳтирослар очиқча жўшқин тасвирланган қатор шеърларни учратамиз. Аммо бошқа ўзбек шоирлари ижодида Абдулла Ориповнинг “Онажон”, “Юзма-юз”, “Сароб”, “Баҳор”, “Ўзбекистон”, “Қарши қўшиғи” каби кетма-кет ёзилган лирик поэмаларида, шеърларидаги каби эҳтирослар жунбушини, айни пайтда уларнинг ўта гўзал ифодасини учратмаймиз. 40-йиллар иккинчи ярми – 50-йилларда эса ўзбек шеъриятида туссиз риторика, мафкурабозлик устунлик қилди. Ҳақиқий лирик шеърият пучмоқларда қолиб кетди. Эркин Воҳидовнинг “Тонг нафаси” тўплами ўзбек шеъриятида даврнинг янги, тоза ва хушбўй нафаси бўлди. Эркин Воҳидов шеъриятимизга риторик публицистика ўрнига ҳақиқий лирикани, жозибали сўз санъатини олиб кирган ёш авлоднинг биринчиси ва етакчиси бўлди. Эркин ака ўзбек шеъриятининг эски чордеворларида зўрға жон сақлаётган ғазал жанрига янги ҳаёт ва қувват бағишлади.
Лекин Абдулла Ориповгача Ватан ва Эрк мавзусига 30-йиллар қатағонларидан кейин адабиёт деярли қайтмаган эди. Ватанпарварлик ва озодлик совет мафкурасига, коммунизм идеалларига содиқлик, буржуа идеалогиясига, империализм тажовузига қарши туриш кўринишидагина тилга олинар эди. Шаклланиб қолган қолипни биринчи бўлиб иккиланмасдан, қўрқмасдан Абдулла Орипов бузди. Бу мавзулар жуда жўн ва осон ёритиладиган мавзулар эмас. Ҳолва деган билан оғиз чучимагандек, Ватан, Эрк деганинг билан шеър пайдо бўлиб қолмайди. У мафкуравийликдан, ташвиқот ва даъватлардан иборат бўлмаслиги, сўз санъати даражасига кўтарилиши, одамлар қалбини қитиқлаши лозим. Шундагина уни ўқувчи қабул қилади. Бунинг учун қўлланиладиган ташбеҳлар, образлар, метофоралар ҳам ғояни, ҳам эҳтиросни юксак пардаларда ифодалай олиши керак. Шоир ижодида юксак ватанпарварлик ғоялари, чуқур фалсафа, тизгинсиз инсоний эҳтирос ва гўзал экспрессив образлилик ўз синтезини, муштараклигини топди. “Баҳор”дан бир неча парча келтирамиз. Юқоридаги гаплар тўғрилигига ўзингиз амин бўлинг:

Азалий ҳукмини ўқиди ҳаёт, –
Неча бор само ҳам кўмди қуёшин.
Иқболи саждагоҳ бўлганлар, ҳайҳот,
Ўзлари тупроққа қўйдилар бошин.
Ўн ойким сўнмишдир у таниш наъра.
Ҳамон фироғида фиғон чекар Шош.
Баҳор келаётир, бош кўтар, қара,
О, сурур куйчиси, донгдор замондош…
…Фақат билганидан қолмас тириклик,
Мана, гулга чўммиш Чиғатой бўйи…
Баҳор қатра ёшим айлагил қабул,
Онам бошига ҳам бордингмикан, айт?!
Унинг оромгоҳи бундан олис жой,
Олисда ётибди менинг паноҳим.
Бугун кетганига тўлибди беш ой,
Беш ойким, кўксимда ёнади оҳим.
…Қизғалдоқ баргидай учар дилдан ғам,
Тошқинлар киради қалбимга маним.
Баҳоринг муборак бўлсин ушбу дам,
Менинг Ўзбекистон – дилбар Ватаним.
Фақат сен қалбимга чўктирмай малол
Чарчаган руҳимга илҳом солурсан.
Баҳор ҳам, умр ҳам ўтар, эҳтимол,
Фақат сен дунёда мангу қолурсан.

Шеърий иқтибосларни шарҳлаб ўтирмаймиз. Зеро, Пушкин таъбири билан айтганда “гармонияни (уйғунликни) алгебра ёрдамида таҳлил қилиш имконсиз”. Ҳаёт ўткинчи­лиги ва бир вақтнинг ўзида боқийлиги, маҳзунлигию гўзаллигини, Ўзбекистон – дилбар Ватан мангулигини бундай эҳтирос билан Абдулла Ориповгача ҳеч ким баралла куйлай олмаган, ҳеч ким Ўзбекистонни дилбар Ватаним дейишга ботина олмаган.
Амалда у ўзбек адабиёти ва ижтимоий-сиёсий, фалсафий қарашларида, миллий ўзликни англашда, Яшар Қосимов адолатли таъкидлаганидек, янги саҳифа очиб берди. Ўшанда у эндигина 23–25 ёшга тўлган эди. У 60-йилларда миллатини уйғотган, унга қадр-қимматини эслатган шоирга айланди. Абдулла Орипов феномени қарор топди.

Шеъриятда янги жанрга асос солиниши

Абдулла Ориповнинг 1966–70-йиллар оралиғида ёзилган “Авлодларга мактуб”, “Сароб”, “Баҳор”, “Ўзбекистон”, “Қарши қўшиғи” номли асарлари бор. Юқорида улар кичик лирик поэмалар дейилди. Лирик поэма анъанавий поэмадан (достондан) фабуласи, сюжет тизими, воқеалар, уларда иштирок этувчи персонажлар йўқлиги билан фарқ қилади. Лекин унда лирик қаҳрамон образи бор. Кўпинча лирик қаҳрамон образи муаллифнинг айниятидир. Аммо ҳар доим ҳам эмас. Лирик поэмада сюжет унсурлари, бирор воқеани тасвирловчи, баён этувчи айрим эпизодлар учрайди. Улар лирик қаҳрамон фикрлари ва туйғуларини бадиий-мантиқий асослаш, ифодалаш учун керак. Бундан ташқари, лирик поэмада, шеърдан фарқли, драматик ҳолат, қаҳрамон кайфияти, туйғулари, фикрлари шунчаки ифодаланмайди, балки ривожлантирилади. Туйғу, ғоя ифодаси кульминацион нуқтасига чиқади, ечимини топади. Образлар, фикрлар кўлами ва тадрижи шеър доирасидан четга чиқади. Шу сабабдан бундай йўналишда ёзилган асарни катта шеър эмас, кичик лирик поэма деб аташ маъқул.
Тўлиқ ишонч билан айтиш мумкинки, Абдулла Орипов ўзбек адабиётини лирик поэма жанри билан бойитди. Бу унинг ўзбек адабиёти ривожига қўшган улкан ҳиссасидир. Унгача Ғафур Ғуломнинг “Вақт”, “Соғиниш”, “Сен етим эмассан” номли доҳиёна, дурдона шеърларида биз лирик поэма унсурларини учратамиз. Уларни фалсафий шеър ва кичик лирик поэма ўртасидаги босқич дейиш тўғрироқ бўлади. “Мен яҳудийман” асарини эса лирик-публицистик памфлетга оид жанр, дея ҳисоблаш лозим. Сюжет ва воқеавийлик, эпик тасвир ва баён унсурларини биз Чўлпон, Ғафур Ғулом ижодида, Ҳамид Олимжон балладаларида учратамиз. Баллада – алоҳида жанр. Баллададан ташқари ҳолатларда муаллифлар юқоридаги унсурларни асосан шеър­нинг лирик-публицистик мазмунини кучайтириш учун қўллаганлар.
“Авлодларга мактуб” ва “Сароб”дан (дастлабки номи “Ўйларим”) бошланган бу янги жанр Абдулла Орипов томонидан ўз салафларининг лирик шеърга тасвир ва сюжет унсурларини киритиш анъаналарини ривожлантириб, матнга янги ғоявий-бадиий вазифа юклаши, йирик ижтимоий-гуманистик муаммони кўтариб, инсон руҳиятини, қалби изтироблари ва туғёнларини бадиий таҳлил қилиб, экспрессив ифодалаши натижасида шаклланди.
“Сароб”да лирик қаҳрамон онгу шуурида жамиятдаги кескин оғриқли бурилиш туфайли баҳолар, қадриятлар тизимида инқироз юз бергани, ундан чиқиш ниҳоятда оғир бўлгани ва лирик қаҳрамон ҳали тамомила маънан “соғайиб”, инқироздан чиқиб улгурмагани ифодаланган. Психологияда бу ҳолат онгдаги динамик стереотипнинг синиши, яъни аслида ҳаракатчан онгда барқарор ишончга айланган қарашлар бузилиб кетиши дейилади. Бундай ҳолатнинг сабаблари турлича бўлади. Сиёсий-мафкуравий ёлғон фош этилиши, адолатнинг қўпол бузилиши, сен сиғинган нарсанинг сохталигини билиб қолишинг, яқин кишинг, севгилинг, дўстинг хиёнати ва ҳоказо натижасида дунёқараш, қадриятлар тизимининг динамик стереотипи синиши мумкин. Бу алоҳида шахслардагина эмас, баъзан бутун авлод, бутун жамият мисолида ҳам кузатилади.
Динамик стереотип синиши шахсга сиғиниш ва қатағонлар билан боғлиқ жиноятларнинг фош этилишидан бошланди. Ижодкор зиёлиларда энди қатағонлар қайтмаслигига, сўз, ижод эркинлиги ривожланишига умид уйғонди. Аммо бу умидлар Москва Манеж майдонидаги кўргазманинг вайрон қилиниши, КПСС МК котиби Ильичев ва биринчи котиби Хрушчев маърузаларидан кейин чиппакка чиқди. Орадан кўп ўтмай Даниел ва Синявскийлар қамалди. 1956 йилдан кейин шаклланган янги стереотип ҳам чил-парчин бўлди.
Динамик стереотип синишини бошдан ўтказган шахс ва авлоднинг дунёқараши, ҳаётга, жамиятга муносабати кескин ўзгаради, баъзан фожиали кечади (айримлари ўз жонига қасд қилишигача боради), баъзан тамомила аввал кўрилмаган янгилик (ижод, таълимот, дин) яратилишига олиб келади. Ушбу муносабат билан иккита мисол келтириш жоиз. Совет тузумининг кирдикорларини, уларнинг асл сабаби тузумнинг мазмун-моҳиятида эканини билиб қолган улуғ шоир, инқилоб минбари номини олган Владимир Маяковский 1930 йилда, СССР Ёзувчилар союзи раиси Александр Фадеев 1956 йилда ўзларини отиб ташлаганлар. Бу динамик стереотип синишининг салбий оқибатидир. Иккинчи ижобий мисол буддизм динининг вужудга келишига туртки бўлган воқеадир. Будда динининг асосчиси шаҳзода Сидхартха отасининг саройида ҳақиқий ҳаётдан ажралган ҳолда ўлим, азоб-уқубат, касаллик борлигини билмасдан ўсади. Теварак-атрофида фақат соғлом, тўқ кишиларни, хурсандчилик, гўзалликни, яхши муносабатларни кўради. Бир куни саройдан узоқдаги бир қишлоққа бориб қолган шаҳзода бахт қаторида бахтсизликни – қашшоқликни, машаққатни, касал кишиларни учратади. Унинг кўз ўнгида бир чол ўлиб қолади. 30 ёшга кирган Сидхартханинг онгу шуури кескин ўзгариб кетади. У инсониятни уқубатлардан қутқариш йўлларини излаб, тарки дунё қилади ва охир-оқибат янги динга асос солади. Яримҳақиқат, яримривоят шаклида бизгача етиб келган мазкур воқеа онгдаги динамик стереотип синишига ва унинг ижобий оқибатига жуда ёрқин мисолдир. Абдулла Орипов онгидаги кескин ўзгариш ҳам ижодда ижобий оқибатга олиб келди. Эрк ва Ватан мавзусини куйловчи янги шоирни, янги поэтик жанр – лирик поэмани ҳаётга келтирди, қарор топтирди. Аммо унинг шахсий-маиший ҳаётини заққумга айлантирди.
“Сароб” аслида ўзбек шеъриятида динамик стереотип синиши мавзусига бағишланган биринчи ва ҳозирча ягона поэмадир. У Абдулла Ориповлар авлодининг улғайиб, билими, тажрибаси ортиб, коммунистик ғояларга ишонмай қўйгани, совет тузумининг ёлғонини, унинг зулмкорлигини, шафқатсизлигини сезиб қолгани оқибатида илгариги сохта идеалларини инкор қилганини ифодалайди. У лирик қаҳрамонда жамиятга ва устозларга, доҳийларга нисбатан шубҳа, бегоналашиш туғилганини, янги ижтимоий идеал топилмаётганини ифодалайди. СССРни ҳақиқий асл ватан деб ҳисоблаган лирик қаҳрамон, поэмада айтилмаса-да, Ўзбекистон унда бир мазлум ўлка эканини, халқлар дўстлиги кўп жиҳатдан сохталигини, коммунистик мафкура риёкор, эркин ижодга, эркин фикрга зид эканини англагач, қалби дарз кетади, бус-бутунлигидан айрилади. Қалби тилка-пора бўлиб, онги хира тортади. Кўзлаган келажак манзили, эътиқоди саробга айланади.
Қаҳрамон беғубор болалигини, ўсмирлигини, самимий ишончларини эслайди:

Кунларимиз жилғалардай ўтдилар оқиб,
Мактаб бордик – оғир бўлиб қолдик дафъатан.
Девордаги арслон ёлли картага боқиб,
Секингина шивирлашдик: мана шу Ватан.

Ватанга, халқлар дўстлигига муносабат ўшанда самимий бўлган. Чунки давлатнинг тарғибот-ташвиқоти кучли эди. Одамлар онги унинг ёрдамида усталик билан бошқарилар, оддий кишилар совет мафкураси чўпчакларига тўлиқ ишонарди. Ҳар ҳолда турмуши яхшиланишидан, оғир меҳнати енгил бўлишидан, сиёсий зўравонлик камайишидан, қатағонлар қайтиб келмаслигидан умид қиларди. Аммо шоир бу умидлар пуч, асоссиз эканини интуитив тарзда фаҳмлади:

Лекин, дўстлар, ростин айтсам, мен ўша маҳал, –
Жондан ортиқ севар эдим она Ватанни.
Дўстлик билан бир бутундир, дердилар дунё,
Мен ҳам мангу дўстлик учун ичардим қасам…
Бу дунёда алам бўлмас, бўлмас деб фироқ,
Даста-даста китоблардан ўқирдик таълим.
Равон йўллар қаршингизда турибди муштоқ,
Дерди бизга ҳарф ўргатган ёш бир муаллим.

“Дунё” деганда, совет мамлакати, “ёш бир муаллим” деганда коммунистик мафкура вакиллари, тарғиботчилари, доҳийлари назарда тутилмоқда. Очиқ-ойдин ҳар нарсани ўз номи билан аташ ярамайди. Чунки шеърият публицистика эмас, ғоя, фикр рамзий тилда ифодаланиши талаб этилади:

Шеър излайман бу кун Тошкент кўчаларида,
Секингина зирқирайди беором қалбим.
Мен умримнинг бу суронли кечаларида
На бир таскин топа олдим, на шеър тополдим.

“Шеър” – шоир излаётган ҳақиқат, янги идеал. “Суронли кечалар” ўзи, ўз шубҳалари, иккиланишлари билан курашаётган лирик қаҳрамоннинг изтиробли уйқусиз тунлари, остин-устун бўлиб кетган ўйларидир. Поэмада драматизм куча­йиб, энг авж пардага (кульминацион нуқтага) кўтарилади:

Юрагимга бир маҳаллар кирган туйғулар
Энди сендан кетгаймиз деб сўрайди жавоб.
Мени бир зум ҳол-жонимга қўймайди улар,
Қўймайдилар ваъдаларинг чиқди деб сароб.
…Кўзларимга гоҳ кўринар телба мисоли,
Мен бир вақтлар сажда қилган ҳазрати инсон.
…Гар бор бўлсанг, жавоб бер, эй илоҳий қудрат,
Наҳот гўдак ишончини ёзибсан қорга?!

Илоҳий қудратга ҳам таъна қилинмоқда. Бундан ортиғи энди бўлмаса керак. Шаккокликка ўхшайди. Аммо… эҳтиросли, бадиий ўзини оқлаган “шаккоклик” асарга так­рорланмас жозиба ва руҳ бағишлайди. Буни Бобораҳим Машраб ғазалларию жаҳон адабиёти дурдоналари кўп бора исботлаган. Машраб ғазалларида “шаккоклик” аниқ мақсадга – носамимийлик, нафс ва ҳирсга муросагўйлик кучайиб кетган, маърифатнинг асл моҳиятини бироз унутиб, маросимчиликка, сохта тақводорликка мо­йиллиги ортиб бораётган расмий исломнинг айрим жиҳатларига қарши қаратилган.

Ёрсиз ҳам бодасиз Маккага бормоқ не керак,
Иброҳимдан қолган ул эски дўконни на қилай?!

Ёр – Оллоҳ, бода – Оллоҳга мажозий ишқ-ла тўлдирилган идиш, эски дўкон – Каъба. Ривоятларга кўра, уни Иброҳим алайҳиссалом барпо этган. Машраб қалбингда Оллоҳга ишқ бўлмаса, бажарадиган дин фарзлари маънисини йўқотишини тасдиқламоқда. Расмий исломга мухолифлик қилган тасаввуф унда самимийлик етишмаслигини, тақво дин моҳиятидан устун қўйилишини танқид қиларди. Шу ўринда Қаршидаги Убайда Жарроҳ зиёратгоҳи эски дарвозасининг очиб-ёпадиган икки ҳалқасида шундай ёзув борлигини айтиб ўтсак, ортиқчалик қилмас: “Агар дилингда ҳақиқий ишқ бўлмаса, кавсар суви билан юз марта таҳорат олсанг-да, намозинг қабул қилинмайди”. Кавсар – жаннатдаги булоқ. Таъкидлаш жоизки, зиёратгоҳ­да ўтмишда Нақшбандия тариқати дарвешлари жамоаси яшайдиган хонақоҳлар бўлган.
Лев Толстой, Феодор Достоевский асарларида “шаккоклик”, дунёнинг черков ўрнатган маънавий тартиботи ва ахлоқий муносабатларидан норозилик, уларни танқид қилиш шундоққина бўртиб туради. Ваҳоланки, Толстой ва Достоевский ўта диндор бўлишган. Абдуллла Орипов ҳам Оллоҳга сидқидилдан сиғинарди. “Ҳаж дафтари”, “Ҳикмат садолари” шундан гувоҳлик беради. Айни пайтда у Оллоҳ бандасига фақат яхшилик исташини, агар кимнингдир умидлари рўёбга чиқмаса, бунда ё жамиятнинг, ё кишининг ўзи айбдорлигини тан олади. Поэма ўша йиллари жамоатчилик онгига, айниқса, талаба ёшлар ва ижодкор зиёлиларга ўта кучли таъсир кўрсатганди. Жамоатчиликда совет воқелиги ва мафкурасига нисбатан танқидий муносабатни янада кучайтириб, бутун авлодни уйғотишга хизмат қилди.
Инсон жамиятга мослашмасдан иложи йўқ. Ота-онаси ва Ватанини, туғиладиган замонини у танлай олмайди. Ҳаётдан, воқеликдан, замонадан юз ўгириш имконсиз, дилинг яра бўлса-да, яшайсан, курашасан, фарзандлик ва фуқаролик бурчингни бажарасан:

Не тонг, ахир фарзандмиз-ку шу замонага,
Ахир она сиймосидан фарзанд тонолмас,
Қўл кўтариб бўлармиди ахир онага,
Зотан, унга қўл кўтарган – фарзанд саналмас.

Конфликт ўзига хос тарзда ечимини топди. Шоир гўёки замонаси билан муросага борди.
“Сароб” (“Ўйларим”) чоп этилгандан кейин таниқли танқидчи-олим Норбой Худойберганов уни адабиётдаги конфликтсизлик назариясидан қутулиш мазмунида талқин қилганди. Очиғини айтганда, буни ўша йилларда бошқача шарҳлаш, тузумдан, коммунистик мафкурадан кўнгил қолганининг ифодаси мазмунида талқин қилиш асло мумкин эмасди. Бу шоир учун ҳам, танқидчи учун ҳам анча хавфли эди.
Ватан туйғуси дастлаб ҳар бир кишида энг аввало туғилган жойи, қадрдон дала-қири, қишлоғи, маҳалласи, ота-онаси ва дўст-биродарларига, ёшликда эшитган эртакларию ўйнаган ўйинларига муҳаббат ўлароқ шаклланади. Кейин у муттасил кенгайиб, бойиб, чуқурлашиб бораверади. Ватан туйғуси доимо конкрет. Аввал ҳам Абдулла Орипов Ватан дея Ўзбекистонни куйларди, аммо “тенглар ичра тенг” Ўзбекистондан ташқари бошқа улканроқ ватан борлигини инкор этолмасди. Шоирнинг бадиий тафаккурида бу ҳолат зиддият уйғотиши табиийдир. Она тили, маданияти ва урф-одатлари иккинчи даражали ҳисобланарди. “Одам бўлмоқчи, ҳаётда бирор нарсага эришмоқчи бўлсанг, рус тилини, рус маданиятини ўрган” деган ғоя боғча ва мактабдан ҳамманинг қулоғига қуйилар эди. Албатта, мафкуравий босим кишида норозиликка сабаб бўлади. Ахир миллий ғурур қурмагур, агар виждон, адолат туйғулари сенга бегона бўлмаса, бундай пайт тинчлик бермайди. “Сароб”да илк марта бу масалага шоир ўзи ва ўқувчи учун аниқлик киритди. Шоирнинг кейинги шеърларидаги хитоблар: “Ўзбекистон – Ватаним маним”, “Менинг Ўзбекистон – дилбар Ватаним” халқнинг севимли қанотли сўзларига айланди.
Қасида услубида ёзилган “Ўзбекистон” лирик поэмаси устида Абдулла Орипов узоқ йиллар тер тўкди. Унинг танланган асарлари 1-жилдида қасида сўнггида “1964–70” деган сана қўйилган. Хрушчевнинг мамлакатга илиқлик ато этган йилларида шахсга сиғиниш қораланди. Қатор ёзувчи ва шоирлар асарлари аввалгидек тузумга содиқлиги учун эмас, балки юксак бадиийлиги, умуминсонийлик ва миллийликни баланд авжларда куйлай олгани учун Ленин мукофоти лауреатлигига сазовор бўлди. Улар орасида миллий адабиёт вакиллари – Мухтор Авезов, Расул Ҳамзатов, Чингиз Айтматов, Мирзо Турсунзода бор эди. Абдулла Орипов кўп китоб ўқир, айниқса шоирлар ижодини диққат билан кузатиб борар эди. У Расул Ҳамзатовнинг журъатига, ватани Доғистонни кўкларга кўтаришига ҳавас билан боқарди.
Бу пайтларда мафкурага бўйсундирилган шеър битишдан бошқасини унутган, қатағон йилларида юрагини олдириб қўйган катта авлод етакчи ўзбек шоирларига на севгининг бевафолигини, аламли муҳаббатни, на туғилган она Ватанини баралла куйлашда журъат етишмасди. Минг бор узрхоҳлик қилиб, улуғ совет оиласида Ўзбекистон ва ўзбеклар бахтиёр эканини қимтинибгина эътироф этарди. Шеърларида лирика санъати, сўз жозибаси ва қудрати деярли учрамай қолган, қофиябозлик услубидаги сохта пафос устунлик қиларди. Агар бахтсиз севги ҳақида ёзса, пессимист деб ном олишдан, ҳатто бахтиёр совет кишиларига туҳмат қиляпсан дея айбланишдан қўрқарди. Улар замон ўзгарганини гўё пайқамагандек эди. Буюк рус оғасини ўхшатиб ёза олса, виждони дуруст бўлишини, Кремль минбаридан сўзлаётганидан чексиз ғурурга тўлганини шеърга соларди.
“Ўзбекистон”да миллий ўзликни англаш, тарихийлик ва замонавийлик, тарихнинг аччиқ сабоқларию халқнинг ғурури, умуминсонийлик ва миллийлик, фикр теранли­гию эҳтирослар қайноқлиги пайвандланган. Булар қасида шарафига айтилган баландпарвоз мақтовлар эмас. Исботи қасиданинг ўзида. Фақат икки парча келтирамиз:

Боболардан сўз кетса зинҳор,
Бир калом бор гап аввалида.
Осмон илми туғилган илк бор,
Кўрагоний жадвалларида.
Қотил қўли қилич солди маст,
Қуёш бўлиб учди тилла бош,
Дўстлар, кўкда юлдузлар эмас,
У – Улуғбек кўзидаги ёш.
Ерда қолган, о, таним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним…

Биринчи парча тарихга оид бўлса, иккинчиси халқнинг замонавий аҳволи ифодасига оид.

…Кеч куз эди, мен сени кўрдим,
Деразамдан боқарди биров.
У сен эдинг, о, деҳқон юртим,
Турар эдинг ялангтўш, яёв.
– Ташқарида изиллар ёмғир,
– Кир, бобожон, яйрагил бироз.
Дединг: – Пахтам қолди-ку, ахир,
Йиғиштирай келмасдан аёз.
Кетдинг, умри маҳзаним маним,
Ўзбекистон, Ватаним маним.

Биринчи парчада Улуғбек образи ўзбек халқи ва Ўзбекистон тимсолига айлантирилган, иккинчида халқ ва Ватан ялангтўш деҳқон образида гавдаланаётир.
Қасида жами 150 сатрдан иборат. Ҳар 10 сатрлик мисра “Ўзбекистон, Ватаним маним” рефрени билан тугайди. Рефрен 15 марта қайтарилган ва барча мисраларни тематик бирлаштириб, уларга бус-бутунлик, яхлитлик бағишлаб турибди. Такрорланувчи сўз, жумла, сатр – рефрен шарқ ва ғарб шеъриятида азалдан мавжуд. Айниқса, мумтоз адабиётда биз унинг турли-туман шаклларига дуч келамиз. Ғазалда радиф, мухаммасда такрорланувчи бешинчи сатр ёки қофия, ғарб шеъриятида, масалан, сонетлар гулдастасидаги йиғма сонетни ташкил этувчи сатрлар ва бошқа ҳар хил такрорлар, қўшиқларда эса нақорат қўлланилади. Бу лирик шеъриятни мусиқа санъати билан яқинлаштирувчи бадиий услубдир.
Мусиқада такрорлар, реприза кўпинча нафақат тематик бирлаштирувчи, тизим яратувчилик вазифасини, шунингдек ўзига хос ечим, тингловчи онгига сингдириладиган асосий ғоя вазифасини ҳам ўтайди. “Ўзбекистон – Ватаним маним” рефрени ана шундай шоир томонидан ўқувчи онгига сингдирилиши мўлжалланган асосий ғоядир. Ишонч билан айтиш мумкинки, айнан “Ўзбекистон” қасидаси Абдулла Ориповни том маънода халқ шоирига айлантирди. Ҳар бир тўйда даврабошилар, албатта, қасидадан парча ўқирди. Бирор мактабдаги, ўқув юрти ёки меҳнат жамоасидаги байрам тантаналари, йиғилишлар қасидадан парча ўқилмасдан ўтмас эди. Ватанпарварлик мавзуларига бағишланган тадбирларда “Ўзбекистон – Ватаним маним” рефрени қайта-қайта янграйверарди.
Шоирнинг “Онажон” марсияси, “Авлодларга мактуб”, “Аёл”, “Она тилимга”, “Тилла балиқча”, севги мавзусидаги шеърлари, “Биринчи муҳаббатим”, “Саратон”, “Минораи Калон тепасидаги лайлак” шеърлари унинг чинакам халқ шоирига айланишини янада мустаҳкамлади. Каттаю кичик, эркагу аёл, зиёлию оддий деҳқон, талабаю ўқувчи, мўмин-қобил ёшлару ҳуқуқбузар безорилар – барча, барча Абдулла Ориповни ўзининг шоири ҳисоблай бошлади. Шоир бутун вужуди, қалби, дили, ўй-ташвишлари, орзу ҳаваслари билан халқига, Ватанига сингиб кетди:

Юртим, сенда экан насибам тугал,
Сен ўзинг масканим, сен ўзинг шоним.
Сен онам, сен синглим, ёримсан, азал,
Эй, жоним, жаҳоним – Ўзбекистоним.

Ҳақиқий лирик шеъриятни мусиқага яқинлаштирувчи бадиий-услубий унсурлар кўп. Уларни санаб ўтирмаймиз. Аммо Абдулла Ориповнинг кичик лирик поэмаларини мумтоз мусиқа билан қиёслаб қарасак, қизиқ жиҳатлар очилади.
Лирик поэмалар – бадиий тафаккур ифодаси. Ўз тузилмасига кўра, сўз ёрдамида яратилган симфонияга ўхшайди. Симфонизм, яъни симфоник асар асосида ётган мусиқий тафаккур ва унинг оҳангларда юзага чиқиши ўзига хос хусусиятларга эга. Унда теран мазмунли яхлит, бус-бутун бадиий ният (мавзу, ғоя) изчил ўзгаришда (ривожланишда) конфликтли тўқнашувлар орқали очиб берилади. Бунга юқорида кўриб чиқилган “Сароб” мисолида амин бўлиш мумкин. Яхшиси, шоирнинг бошқа бир мукаммал асари “Қарши қўшиғи”ни симфоник асар сифатида таҳлил қиламиз.
Адабиётда ва симфонияда воқеа бошланишидан аввалги манзара, ҳолат тасвири экспозиция дейилади (мусиқада шунингдек прелюдия, увертюра атамалари қўлланилади). Экспозиция ўқувчини, тингловчини асар воқеаларини, ғоясини тўғри қабул қилишга тайёрлайди, унда маълум мазмундаги кайфият уйғотади. “Сароб”да экспозиция “Олти ойким шеър ёзмайман, юрагим зада”, деб бошланган бўлса, “Қарши қўшиғи”да:

Мен бу чўллар қўйнида туғилиб топдим камол,
Кўҳна сардобаларда кўмилиб қолди дардим.

деган сатрлар билан бошланади. Кўҳна сардобаларда кўмилиб қолган дард сабабларига, оқибатларига, юзага чиқишига, бугунги эврилишларига ўқувчи зимдан тайёрлаб борилади. Биринчи 12 сатр поэманинг экспозициясини ташкил этади. Экспозициядан кейин шоир ниятини баён қилади. Энди нияти аввалгидек, “ўжар ва мажнункор” шеърлар битиш эмас, балки туғилган жойи, ота юртининг шарафини куйлаш:

Мана бу кун, эй юртим, ғоз турибман қаршингда,
От айланиб жойини топар, деганлар доим.
Сен ҳақингда шеър битиш шарафи бор бошимда,
Эй сен, саҳройи халқим, эй сен, туғилган жойим.

Ўз навбатида ушбу сатрлар драматик тугун вазифасини ўтайди. Лекин бу фақат бадиий тугун холос, асло муддао эмас. Муддао асар кульминацияси олдидан айтилган. Тугундан кейин, одатда, воқеалар ривожи, зиддиятлар, конфликт чуқурлашуви ва кескинлашуви юз беради. Бу сюжети аниқ эпик-драматик асарларга хос. Лирик-драматик асарларда воқеалар эмас, туйғулар, муносабат, кайфият, руҳий ҳолат ривожи, зиддияти кучаяди.

Ким айтади қўйнингда илҳом бор деб доимо,
Хусусан, саратоннинг ёниб турган палласи?
Бир нафас таклифингга ташриф этса мабодо
Ҳар қандай шоирнинг ҳам пир бўлар ҳафсаласи.
Бу ерларнинг бори шу: қип-қизил саҳро бари,
Фақат сароб жимирлаб чорлар сирли базмга.
Унча ҳам сулув эмас саҳронинг жонзотлари,
Насрга ярашмаса, ярашмайди назмга.

Агар асарни симфонияга қиёслашни давом этсак, бу сонатавий аллегрони эслатади. Ўқувчиларга ушбу мусиқий атамалар тушунарли бўлиши учун уларнинг луғавий мазмунини келтирамиз. Соната умумий бадиий мақсад-ла бирлаштирилган бир неча контраст қисмлардан иборат мусиқий асардир. Аллегро симфония ёки сонатанинг тез суръатда ижро этиладиган биринчи қисми.
“Қарши қўшиғи”ни шартли равишда бир неча қисмларга бўлиш мумкин. Унинг ҳар бир қисми нисбатан мустақил ва тугалланган. Шундайгина ажратиб олиб, алоҳида шеър сифатида чоп этиш мумкин. Айни пайтда бу қисмлар умумий мавзу ва халқнинг чўлни ўзлаштириш, фаровонликка интилиш орзу-армони билан бирлаштирилган.
Туйғулар, воқеликка муносабат ривожи давом этади. Симфонизм қонуниятига кўра, бу шунчаки баён қилиш йўсинида эмас, конфликтли тўқнашувда, контрастли қарама-қарши қўйишлар кўринишида юз бериши лозим. Ҳақиқатан, асарда кетма-кет қарама-қарши, контраст ҳолатлар бир-бирини алмаштириб келаверади:

Лекин унинг баҳори, о, сен, чўллар баҳори,
Соғинтирган онамнинг дийдори сендай ширин.
Эрта кун қовжирашдан бўлса ҳам дилда зори,
Лола лаби хандону тубда доғи яширин.
Оёқланган қўзидай довдирар елда майса,
Кўм-кўк мовий осмонда кезиб юрар оқ булут.
Тўрт тараф қисиб келиб, ногоҳон жала қуйса,
Оламга анқиб кетар минг хил кўкат, минг хил ўт.

Чўлда баҳор тез ўтиб кетади. Манзара, ҳолат ўзгариши нозик, ингичка ва чўзиқ овозли ғижжаклар, торли асбоблар, най саси ёрдамида эмас, балки энди мисдан ясалган пуфлаб чалинадиган асбоблар, йирик ноғора ва контрабасларнинг гумбурлаган овози билан алмашади:

Лекин офтоб забтидан қочиб боради баҳор,
Ношуд сайёд дастидан қалби қон оҳу каби.
Хайр энди, баҳорим, кўришгунча то дийдор,
Маҳшар келмай юмилди баҳорнинг қақроқ лаби.

Бирдан оҳанг сокинликка ўтади. Ҳазинликка – минорга кўчади. Ҳазинлик ўқувчи хаёлини узоқ хотираларни жонлантиришга, руҳий безовталикка тайёрлайди.
Асарда яна симфонизм қонунияти ишга тушади. Маҳзун туйғулар ҳам конфликтли тўқнашувда ривожланиши зарур. Минорнинг акси мажордир. Қисқагина мажор сатрлар бу ерда контраст орқали маҳзунликнинг кўламини кенгайтириб, мазмунини чуқурлаштиришга, кульминацияга чиқаришга ёрдам беради.

Ҳар недан гўзалроқдир балки чўл кечалари,
Уфқлар кафтдек равон, кўк сочган бор бисотин.
Термулсанг кўрингайдур жаннатнинг гўшалари,
Юлдузлар чуғурлашиб сўйлашар тафсилотин.
Сизни жондан севаман, о, юлдузли кечалар,
Қўйнингизда ниҳондир сирли ва дилбар хаёл.
Сизни суронли кунлар қўмсаганман нечалар,
Сиз билан танҳоликда сўзлашсам, деб бемалол.

Ушбу сатрлар, шубҳасиз, мажор оҳангида. Аммо яна мавзу ўзгаради, яна ҳазин сас янграй бошлайди. Бу энди симфониянинг 2-лирик қисмига – андантега ўхшайди. Ҳаракат секинлашди, вариациялар рондо-сонато услубида ижро этилаётир (ёзилаётир).
Рондо бош мавзуга бир неча қўшимча мавзулар қарама-қарши қўйиладиган мусиқий пьесадир. Соната ҳақида юқорида гапирган эдик. Умумий бадиий мақсад бир неча контрастли қисмларни ўз ичига олади. Рондо-сонато икки жанр услубини бирлаштиради.

Лекин шаддод ҳаётнинг юлдузда борми иши,
Инсонлар бор – юлдуздан юлдузлар қадар йироқ.
Инсонлар бор – ўзидан бўлак йўқдир ташвиши,
“Савдойи” – деб атайди шоирни улар кўпроқ.

Ён мавзу ўлароқ инсонларнинг ўзаро бегоналашуви, гўзалликдан йироқлиги, фақат фойдасини, нафсини ўйлаши айтиб кетилмоқда. Ўз навбатида бу бош мавзуни чуқурроқ идрок этишга, унинг нафақат ижтимоий-иқтисодий, шунингдек, ахлоқий-маънавий жиҳатини ҳам ҳис қилишга ёрдам беради.
Лирик чекиниш хаёлда ўтмиш хотираларини жонлантиради, синиқларини ямайди. Аммо бу чекиниш туйғулар ривожининг, драмасининг муҳим, зарурий ҳалқаси асар композициясида махсус кечиктириб қўлланилмоқда. Аслида мантиқан шу пайтгача тасвирланган, ифодаланган воқеалардан, муносабатлардан олдинда туради.

Йўл юрсанг ҳар жойларда работлар вайронаси,
Искандар, Қутайбадан қолган сонсиз даҳмалар.
Бу ерларда илк бора янграган Темур саси,
Чингизийлар бошига солиб қўрқув, ваҳмалар.
О, улардан не қолди? Турфа ривоят фақат…
Бирови қурганини бошқаси қилди вайрон.
Вақтинг бемалол бўлиб, сўйлай берсанг ҳикоят,
Ҳаттоки Фирдавсий ҳам боқарди сенга ҳайрон.

Кўриниб турибдики, шоир бир неча ён мавзуларни бош мавзуни теранроқ очиб бериш учун жалб этмоқда. Бунда у контрастдан, қарама-қарши қўйиш санъатидан моҳирона фойдаланмоқда. Ўтмишга лирик чекинишдан кейин, асар асл муддаосининг баёнига ўтади. Симфониянинг скерцо қисми бошланди (Скерцо симфония, соната ва квартеталарнинг қисми жонли, шиддатли суръатларда, кескин характерли ритмик ёки гармоник эврилишларни ифодалайди):

Мен бу кун дўстларимга афсус-надомат билан,
Ерга чўп қадамаган амирлардан сўйлайман…
…Шу боисдан саҳронинг қалбида бир гўр ётар,
У менинг бобом қабри, қизимнинг бобожони.
Ҳар ўтганда руҳимга туганмас қайғу ботар,
Қултум сув ҳасратида узилган йигит жони.
У бир замон қудуқнинг тубида қолган экан,
Сув кўзин очай деса – босиб қолибди тупроқ…

Туйғулар, ҳасрат, афсус-надомат кучайиб авжига чиқади. Навбатдаги 12 сатр асар учинчи қисмининг якуни ва бутун асарнинг кульминациясидир.

Мен унинг набираси, қўлимда қалам билан,
Қалбимда алам билан пойига қўйдим қадам.
Унинг-ку иши йўқдур бу тирик олам билан,
Лекин орзуси бор-ку, ният топмас-ку барҳам.

Авждан туйғулар ифодаси секин пастга тушади ва асардаги “воқеалар” ривожининг янги йўналишига йўл очади. Асарнинг мазкур қисми якунланади.

Ҳа, қудуқлар тубида кўмилиб кетмас армон,
Ҳар қандай заволнинг ҳам бордир сўнгги, ҳудуди.
Қабрлар тепасида ёнган ўт ҳам бегумон,
Бирорта ўксик қалбнинг чақнаётган умиди.

Поэманинг кейинги қисми симфониянинг финалига мос келади. У халқимизнинг чўлни ўзлаштириш бўйича орзу-мақсадларини, унинг азму шижоатини, бунёдкорлигини куйлашга бағишланган. Лекин асарнинг бу қисми жасоратларга тўла меҳнатни улуғлаб куйлашдангина иборат эмас. Симфонизм қонуниятини шоир интуитив равишда эсдан чиқармайди. У контрастдан, конфликтли қарама-қарши қўйишдан воз кечмайди. Лекин бу контрастда энди минор эмас, мажор оҳанги жаранглайди. Финал ҳам рондо-сонато услубида ёзилган:

Биз ҳам бир кун ўтармиз бу дунёи қадимдан,
Бизнинг ҳам қалбимизда кетгуси балки армон.
Балки кимдир бизни ҳам хотирлаб қўйса зимдан,
Парчалаб қабр тошин келурмиз ўша замон.

Ёки бошқа қарама-қарши қўйиш қўлланилган мажор сатрлар:

Мен-ку шеър ёзмасам ҳам саҳроларга сув чиқиб,
Шу буюк мамлакатим обод бўлиши тайин.
Лекин она халқимнинг ўтмишига кўз тикиб,
Келажаги ҳақида ўй сургим келар майин.

Мазкур сатрлар халқ яратувчилик салоҳиятининг мадҳи билан қўшилиб кетади. Топилган муболағали метофора яна юксакликка, авжга кўтарила бошлайди:

Иложин топса агар, кетмоннинг дастасин ҳам,
Ерга қараб термулиб, кўкартирувчи бу халқ.
Жазм этса кўкка бўяр жаҳон харитасин ҳам,
Бугун чўлга чиқибди, нияти топсин барҳақ.

Дарёнинг чиройли образи яратилади. Кейинги сатрларда у ялтираб ётган шамширга ўхшатилади. Жонлантирилиб, тушовидан бўшалган, сарсон чопаётган отга қиёсланади. У дарбадар, серхатар, вазмин, қув, ўжар сифатлари орқали таърифланади. Сифатлар контрастли. Бу дарё образининг ҳар хил, ўзаро зиддиятли, айни дамда улуғвор қирраларини, дарёнинг қудратини очиб кўрсатади. Асар шеърий симфоник поэма ўлароқ, жанр талабига биноан, туйғулар, мулоҳазалар, образлар уйғунлигида якунланади. Дарё билан хаёлан суҳбат қилиб, лирик қаҳрамон хулоса қилади:

Ҳа, дайр денгизида якка инсон – зарра қум,
Замонлар соатидан ўтар у қатор-қатор,
Лекин сен борсан, Аму, денгиздай теран руҳим,
Лекин сен борсан, халқим, кўкрагим Помирча бор.

Бу сатрлар ва кейинги 8-сатр ўзига хос реприза – мавзуни такрорлаб, асл мақсаднинг яна бир жиҳатини ўқувчига етказишдир.
Албатта, Абдулла Орипов симфонияга ёки ундан кичикроқ бир қисмли симфоник поэмага ўхшатиб лирик поэма ёзишни ўз олдига мақсад қилиб қўймаган. Бу аниқ гап. У махсус мусиқий билимга эга эмас эди. Симфония таркибий қисмлари, улар қандай аталишини, мусиқий терминларни батафсил тизимли ўрганмаган. Тўғри, рубобда айрим куйларни (“Муножот” ва бошқаларни) ижро этишни биларди. Яхши мусиқани жону дили билан тингларди. Лекин бадииятнинг баъзи қонунлари шеърият ва мусиқий санъат учун умумийдир. Чунки ҳар иккаласи ҳам тасвирий эмас, ифодавий санъат: инсон туйғулари, руҳияти ҳолатлари ва эврилишларини куйлайди. Фақат бири сўзлардан, иккинчиси оҳанг, куйлардан фойдаланади. Шу сабабдан анъанавий сюжет унсурлари бўлмаган лирик поэма кўпроқ симфонияга ёки ундан қисқароқ симфоник поэмага мос келади. Шоир ўз ғоясини ифодалашда, мақсад-муддаосини баён этишда бадиий самарали усулни излаб интуитив тарзда топган, яхлит шеърий симфония яратган.
Абдулла Орипов асар устида қаттиқ ишларди, баъзи мисраларнинг ўнга яқин, ё ортиқ вариантларини синаб кўрарди. “Қарши қўшиғи” ана шундай оғир заҳмат орқали туғилган асардир. Келажакда матншунос олимлар уларни таҳлил қилар. Шунда шоирнинг бадиий-ижодий тафаккури механизми ҳақида ўқувчилар нисбатан аниқроқ тасаввурга эга бўлади.
Мулоҳазалар якунида бир неча фикрни қайд қилмоқчи эдик. Шеъриятни мусиқага қиёслаш – қадимдан келаётган анъана. Баъзи халқларда, масалан, ҳиндларда, ҳатто шеърлар ўқилмайди, балки куйланади. Алишер Навоийнинг 525 йиллигига бағишланган Москвадаги тантанада (1968 й) академик Н. И. Конрад “Хамса”ни яхлит ҳолда симфонияга қиёслаб, унинг ҳар бир достони симфониясининг қайси жиҳатларига ўхшашини эътироф этган эди. Абдулла Орипов асарларини ғарбий европа мумтоз мусиқа санъатининг муайян жанрига биринчи ўхшатиш устоз Озод Шарафиддиновга тегишли. У шоирнинг “Онажон” марсияси В. А. Моцартнинг “Реквием” асарига бадиий кучи ва қимматига кўра тенгдир, деган фикрни билдирган эди. Менга ҳам унинг лирик поэмалари Моцартнинг 39, 40, 41-симфонияларини, Людвиг ван Бетховеннинг 5- ва 9-симфонияларини эслатади. “Қарши қўшиғи”га хос лиризм уни Моцарт симфонияларига, кўтаринки романтизм руҳи ва шиддатли суръати Бетховен асарларига яқинлаштиради.
Балки, кимгадир Абдулла Ориповнинг лирик поэмаларини симфоник асарга қиёслаш сунъий туюлар, эътироз уйғотар. Лекин шоир феноменини, ўзбек шеъриятига қўшган ҳиссасини теран англаб олиш учун унинг бадиий идроки ва тафаккури хусусиятларини ҳар томонлама таҳлил қилиш, янги қиёсий-тарихий, семиотик, культурологик усулларга мурожаат этиш зарур. Кимдир симфония йирик асар, уни адабиётдаги романга, ёки 4 пардали йирик драмага қиёслаш ўринли, дейиши мумкин. Ҳақиқатан – шундай. Симфониядан ташқари, кичик ҳажмдаги симфоник асарлар бор: симфония-сюита, симфония-фантазия, симфония-поэма, симфония-кантата. Википедияда симфоник поэма ҳақида қуйидаги фикрларни учратамиз: “Симфоник поэманинг асосий қисмини, одатда, турфа характерли эпизодлар занжири ташкил этади. Улар сонатавий аллегро нуқтаи назаридан бош партия, қўшимча (ён) партия ва ишланмасига, туркум нуқтаи назаридан эса – биринчи (тез), иккинчи (лирик) ва учинчи (скерцо) қисмларига мос келади… Оддий сонатавий аллег­рога нисбатан симфоник поэма эпизодлари мустақилроқ ва ички тугалроқдир… Симфоник поэмада эпизодлар ўртасидаги контраст сонатавий аллегрога нисбатан кескинроқ, эпизодлар эса учтадан кўпроқ бўлиши мумкин”.
“Қарши қўшиғи”даги эпизодлар экспозиция ва хотимадан ташқари: а) чўлда баҳорнинг тез ёз жазирамаси билан алмашуви; б) ўтмишни хотирлаш, работлар қолдиғи, “жиловдори бўлмаса, юган тортмаган золим” амирлар; в) қудуқни тозалашда тупроқ босиб қолган аждод; г) чўлни ўзлаштиришга жазм этган халқ бунёдкорлиги эпизодларидан иборат. Ҳар эпизодга ички тугалланганлик ва мустақиллик хос. Улар умумий мавзу ва ғоя орқали бирлашиб, узвийлик касб этган.
“Қарши қўшиғи”ни 4 қисмли симфонияга ёки кўп қисмли симфоник поэмага ўхшатиш бўйича узил-кесил қарор қилишни, қиёслашни ўқувчининг ўзига қолдирамиз. Абдулла Орипов ўзбек адабиётини кичик лирик поэма жанрининг турли шакллари билан бойитди: психологик поэма, (“Сароб”, “Баҳор”, “Маломат тошлари”), поэма – қасида (“Ўзбекистон”), дидактик поэма (“Тарбия”), поэма-марсия (“Онажон”), поэма-ҳикоят (“Ҳангома”, “Шарқ ҳикояси”), фалсафий поэма (“Тафаккур монологи”) ва бошқалар.
Лирик поэма жанри бугунги ўзбек шеъриятида ўз ўрнини топди, у бугун ҳам турли услубларда давом эттирилмоқда. Масалан, Икром Отамуроднинг “Жадвал”, “Балки” асарлари кичик лирик поэмалардир. Фақат уларда Абдулла Ориповдагидек, анъанавий эмас, балки модерн услуби қўлланилган.

Тириклик – ҳикмат, яшаш – жасорат

Абдулла Ориповнинг мухлислари, ҳавасмандлари қаторида унинг ижодига ҳасад қилувчилар ҳам бор эди. Жумладан, турли ёшдаги касбдошлари орасидаги ҳасадгўйлар мафкура ва сиёсат билан шуғулланадиган ташкилотларни чалғитишга ҳаракат қилдилар. Абдулла Орипов совет тузумига ғоявий ёт шахс, у тушкунлик руҳида ёзади, порлоқ коммунистик келажакка ишонмайди деган гапга уларни ишонтиришга зўр бериб уриндилар. Турли идораларга сиёсий-мафкуравий чақимчилик мазмунидаги хатларни жўнатиб турдилар. Бироқ халқ ўз шоирини севарди. Унинг оташнафас шеър­лари чоп этилмасданоқ, ёшлар ўртасида тарқалиб кетарди. Шеърият кечаларида, агар Абдулла Орипов учрашувда қатнашаётган бўлса, талабалар катта авлод шоирлари чиқишини хушламай, “Абдулла Орипов, Абдулла Орипов” дея талаб қилганлари бор гап. Шундай учрашувларда катта ёшли шоирлардан бири ҳатто “Буни Озод (Озод Шарафиддинов) махсус уюштирган. Талабаларига Абдуллани олқишлашни тайинлаган” дея очиқча гапиришдан уялмаган.
Маҳаллийчилик кўзини кўр, қулоғини кар қилиб қўйган айрим кишилар “Чекка вилоятдан келиб қолган бир қишлоқи чорвадор боласига намунча ҳурмат. Мен ундан улуғман, мен аслзодалар, саидлар авлодиман” деган иддаолар қилган. Абдулла Орипов бундай кўролмовчи кимсаларга шеъри орқали жавоб берди. Аслида шоирнинг ҳақиқий таржимаи ҳоли унинг сатрларида, асарларида яширин.

Дунёда ҳар ишнинг бордир ўз гали,
Олис хотиралар ҳамроҳ ишимга.
Шоирлик ёдимдан чиққан маҳали,
Чўпонлик йилларим тушар эсимга.
Қўйлар сурувини ҳайдайман борҳо,
Сибизға чаламан баъзида беғам.
Сурувим ичида кўраман гоҳо
Мени чўпон деган кимсаларни ҳам.

Бошқа бир шеърида у ҳасадгўй ношуд ҳамкасбини сўзлатади:

Эй, сиз, студентлар, инсоф борми ҳеч,
Бунчалар шаккоксиз, бунчалар нодон?!
Сиз қарсак чаляпсиз кимга эрта-кеч,
Мен-чи, қолавердим бир четда нолон.
Гарчанд, баъзи жойда топдим эътибор,
Кўксимда нелардир таратур зиё…

Кўксини орден, медаллар, лауреатлик нишонлари безаб турган, совет тузумини мақтаб чарчамаган, шеъриятни мафкуравий тарғибот даражасига туширган, бадиийликка хиёнат қилган ношуднинг ноласи бу. Ҳатто бир шоир ўзининг уруш қатнашчиси бўлганини, Ватан учун қон тўкканини пеш қилиб, Абдулла Ориповнинг танобини тортиб қўйишни сўраб, тегишли марказий идораларга хат ёзган.
60-йиллар охири ва бутун 70-йиллар шоир ҳаётининг энг оғир палласи бўлди. Ҳар хил туҳмат ва иғволар, ҳар хил “жонкуяр мухлислар” томонидан махсус ташкил қилинадиган ичкиликбозликлар Абдулла Ориповни ижоддан анча чалғитди, соғлиғини, асабларини ишдан чиқарди, бироқ истеъдодини, бадиий тафаккурини пасайтира олмади. Унга мухолифлари бошқа томондан – фарзандларини заҳарлаш орқали зарба беришга интилганини кўпчилик билмайди. Воқеа бундай бўлган. Кечаси ярим тунда қайсидир малъун Абдулла Орипов яшайдиган иккинчи қаватдаги квартира балконига бир сиқим заҳарланган думалоқ шаклдаги “ҳолвачаларни” ташлаган. Шоир ижод билан машғул бўлиб, ҳали уйғоқ экан. Балконига нимадир шатир-шутур тушганини эшитиб, қизиқиб чиққан. Қараса, гултувакка тушган ҳуққачалардан бири намдан бижғий бошлаган. Бошқалари сочилиб ётибди. У оиласини уйғотиб, гултувакдаги ҳуққачани кўрсатади. Уни олган янганинг икки бармоғи бироз куйган. Уч-тўрт ёшга кирган қизларидан бирортаси эртаси куни сочилиб ётган ҳолвачадан бирор донасини топиб олиб, оғзига солганда, оғзи куйиб, бўғилиб, ҳалок бўлиши муқаррар эди. Эр-хотин ҳуққачаларни териб олиб, эртаси тегишли идораларга берган. Ким бу қабиҳликни қилгани шоирга маълум қилинмаган. Фақат эшик олдида турадиган вахтёр – кампирни “қарамагани” учун ишдан бўшатиб юборишган.
Яна бир усул ҳар хил ваҳимали миш-мишлар тарқатиш эди. Балки уларнинг қандайдир асоси бўлгандир. Ҳатто шоир мана-мана қамоққа олинади деган гап­лар юрарди. Ўшанда Озод Шарафиддинов: “Абдуллажон, агар сизни олиб кетишса, изингиздан бориб, мен ҳам ёнингизда ётиб оламан, чиқмайман”, деб шоирга далда берган. Озод домланинг сўзлари вазият анча қалтис бўлганини кўрсатиш баробарида ҳақиқий халқпарвар зиёлиларимиз 30–40-йиллар охиридагидек энди қатағонларга четда лоқайд қараб турмаслигидан далолат беради. Тегишли идораларга Озод домланинг сўзлари етиб борганми, йўқми, бизга қоронғи. Аммо шоирга бу сўзлар катта таянч бўлганди, уни ўз муаммолари билан ёлғиз қолиб кетганлик, иложсизлик туйғусидан халос этганди.
Шоирни қамашнинг иложи бўлмаган. Чунки у жиноятчи-киссовур, йўлтўсар, ўғри, қаллоб ва ҳоказо эмасди. Сиёсий ва мафкуравий қарашлари учун қатағон қилишни партия расмий қоралаб, бундай сиёсат энди қайтарилмаслигини КПСС МК қарорида (1956 й) кафолатлаб қўйганди. Лекин бадарға қилиши, мамлакатдан чиқариб юбориши, агар Ёзувчилар союзи аъзоси бўлмай, 3 ойдан ортиқ ишламаса, текинхўрликда айблаб, жавобгарликка тортиши мумкин эди. Совет тузумининг бахтига қарши Абдулла Орипов союз аъзоси эди. Ўша йиллари шоирга нисбатан ишлатилган қабиҳликлардан яна бири – шоир ҳузурига махсус жўнатиб турилган “турли мухлислар”нинг тинимсиз қатнаши, “танишиб” ичкиликбозлик уюштиришлари эди. Ҳақиқий самимий мухлислардан уларни ажратиш қийин бўлган. Ташкилотчилар ўртада танаффус бўлиб қолмаслигини, шоир доимо маст-аласт ҳолда юриб, ижод қилолмаслигини, соғлиғини йўқотишини мўлжаллаган. Лекин, инсоф юзасидан тан олиш керакки, республика раҳбарлари орасида шоирни зимдан қўллаб-қувватлайдиганлар йўқ эмасди. Шу сабабдан, унга ўша оғир 70-йилларда Респуб­лика комсомоли мукофоти лауреати унвони берилди. Ҳар ҳолда бу шоирни очиқча қўпол иғволардан, айниқса махфий хизмат иғволаридан, қисман бўлса-да, сақлаб турди. 1980 йилда Ўзбекистон давлат мукофоти берилиши шоир мақомини яна бир бор тасдиқлади, ҳимоясини кучайтирди.
Уни ҳукумат шифохонасига расман бириктириб қўйдилар. Шароф Рашидов шахсан шоир соғлиғи ва ижоди билан қизиқди. “Советский писатель” нашриё­ти директорига ва шоирнинг ўзига мактуб ёзди. Аммо ҳасадгўйлар сони янада кўпайди. 1981 йилда СССР Ёзувчилар союзи томонидан ёзувчилар қурултойига таклиф қилинган (делегат этиб Ўзбекистон Ёзувчилар союзи уни сайламаган эди) шоир Москвада инфарктни ўтказди. Кейинчалик шоирнинг ҳукумат шифохонасида даволаниши кимларгадир ҳасад ва ғийбат учун мавзу бўлди. Алам билан шундай шеър туғилади:

Сен менинг дардимга қилибсан ҳавас,
Ҳавасинг келибди шифохонамга.
Дермишсан: “Ёр унга омад ҳар нафас,
Айрича илтифот бор бу одамга…”
Сен-ку, ёвқур инсон, соғ ва саломат,
Тоғларни йиқади пурккан нафасинг.
Билмадим, юз бермиш қандай адоват,
Заққум дориларга келмиш ҳавасинг.

Абдулла Ориповга табиат улкан маънавий куч ва ирода ато этса-да, соғлиқдан қисган эди. Бунинг устига унинг соғайиб кетишига йўл қўймасликка уринувчи “улфатлар” ва ғийбатчилар, иғвогарлар сони камаймади. Москвада инфаркт бўлиб қолиши ўз-ўзидан юз берган эмас. “Қирқ ёш” деган шеърида ёзади:

Қирқ йилнинг нақ ярми йўлларда ўтди,
Ярми эса ўтди беморхонада…
Ким алам чекмабди умрида бир бор –
У мени англамас, англамас асло!
Ким ҳаққа ташнадир, ким меҳрга зор,
Мен унга умримни этгумдир фидо.

Шоирнинг ҳар қадамини пойлаб юриш мустақиллик йилларигача давом этди. Изидан қўйилган пойлоқчилар, табиийки, тегишли ваколатли идораларга ёзма ва оғзаки ҳисоб бериб, ҳар қадамини, ҳар айтган сўзини билдириб борганлар. “Умр” (хориждаги шеър) асарида ўқиймиз:

Умр-ку ўтади гулдурос солиб,
Унинг қайтганини ким ҳам кўрибди?
Во ажаб, қай бир зот, ўз умри қолиб,
Менинг қадамимни ўлчаб юрибди…

Абдулла Орипов шоирлик заҳматини Оллоҳ унинг зиммасига юклаган бурч деб билди. Ушбу бурчга содиқлик унинг учун имон-эътиқод масаласига айланди, унга куч ва ирода бағишлади. 1974 йилдаёқ “Ирода” шеърида шундай хулосага келади:

Сен борсан – топталиб кетмас заковат,
Сен борсан – одамзод етгай шарафга.
Йўқ эса қалбида тоғдай матонат
Яшашдан не маъно эди Машрабга.

Ижоддан у иродаси ва имон-эътиқодини мустаҳкамлаш учун, иродадан ва имон-эътиқоддан ижодий бурчини бажариш учун куч олди. Ушбу муносабат билан “Жаннатга йўл”ни эслаш жоиз. Драматик достон дея аталган ушбу асарида бир қизчани қутқарай деб ҳалок бўлган шоир йигитнинг гуноҳ-савоби ҳисоб-китоб қилинганда, жаннатга икки пайса етмайди. Йигит – ҳайрон. Ахир, у ҳаётида ёмон ишларга қўл урмаган, бировни хафа қилмаган. Тирикликда ҳасадгўйлардан, разил, пасткашлардан кўп азоб чеккан йигит, охиратда дўзах азобига маҳкум бўлаётганидан афсусланади ва тарозибондан гуноҳи нимада эканини сўрайди. Тарозибон жавоб беради:

Сен шоирсан, сенга Оллоҳ ёруғ нур берди,
Оташ берди, забон берди, ҳам улуғ юрак.
Тимсолингда бечоралар ўз дардин кўрди,
Бахтин кўрди, шодликларин кўрганлар бешак…
…Илоҳий дил берган эди сенга Худойим,
Қулоқ сол деб шўрликларнинг оҳи-воҳига.
Сен-чи само шуъласини куйладинг доим,
Шеърлар битдинг юлдузларга, гулга, оҳуга.

Оллоҳ зиммангга юклаган бурчни адо этмаслик, керак бўлса, ўзингни қурбон қилмаслик – гуноҳи азим, оёғингдан дўзахга тортади, савоб ишларингни йўққа чиқаради. Асар давомида қаҳрамон ҳақиқатан ижодкорлик бурчини бажармагани, шеърлари билан одамларни ёвузликдан, худбинликдан қайтаришга уринмагани, одамлар дардига бефарқ қолгани учун дўзахга лойиқ деб жазо тўғри белгиланганига амин бўлади. Тавба-тазарру туйғусини кўнглидан ўтказади, ўзига хос тарзда покланади. Тарозибон билан гуноҳсизлиги тўғрисида баҳс қилган қаҳрамон охирги саҳнада дўсти билан учрашувда шоирлик бурчини бажармагани учун гуноҳкорлигини тўла бўйнига олади.
Абдулла Орипов “Жаннатга йўл”ни навбатдаги бир дурдона асар ўлароқ дўстликни, самимийликни қариндошликдан устун қўйиш ғоясини тарғиб этиш учун ёзган эмас. “Жаннатга йўл” Абдулла Ориповнинг ўз шахсий шоирлик бурчи тўғрисидаги манифестидир, доктринасидир. Шунинг учун барча қабоҳат ва ёвузликлар уни синдира олмади. Тўғри, у соғлиғидан айрилди, инфаркт ўтказди, оғир жигар хасталигига йўлиқди. Ёзиши лозим ва мумкин бўлган асарларнинг кўпи ёзилмай қолиб кетди. Бундан фақат шоирнинг ўзи эмас, бутун ўзбек халқи, ўзбек адабиёти зарар кўрди.
Шоир умри давомида ҳасадгўйлардан қутула олмади. Улар орасида шеър ёзувчи қаламкашлардан ташқари оддийгина шуҳратпарастлар, турли турқдаги маҳаллийчилар, ёки совет тузумига “фидойи”, “ватанпарвар” мафкурачилар бор эди. Бироқ 80-йилларда уларга юқори ташкилотлар кам эътибор бера бошлади. Чунки уни Шароф Рашидов ҳимоясига олади. Аммо Рашидов вафотидан кейин шоир яна моддий ва маънавий жиҳатдан қийинчиликка дучор бўлди.
Қашқадарёга биринчи раҳбар бўлиб келган Ислом Каримов 1987 йилда уни ҳар жиҳатдан қўллаб-қувватлай бошлади. Раҳбарият билан келишиб, муаллифлик ҳуқуқи Респуб­лика бўлимига раҳбар этиб сайланишига ёрдам берди. Ўзбекистон халқ шоири унвонига тавсия этди. Мустақилликдан кейин у Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раиси бўлди, шоирга 1998 йилда Ўзбекистон Қаҳрамони унвони берилди. Ўзбекистон Олий Мажлиси депутатлигига, сенаторлигига сайланди. Унинг ижтимоий мавқеи ва мартабаси ўсди.
Табиийки, ҳасад мавзуси, бачкана ҳасадгўйлар қуршови, улардан қутулиш имконсизлиги Абдулла Орипов асарларида кўп учрайди. Замондош дўсти, соф, тиниқ туйғулар соҳиби – буюк шоир Эркин Воҳидовга бағишланган “Арслон чорлаганда” шеърида ўқиймиз:

Биз ҳам юксакларга тиккандик кўзни,
Бизда ҳам бор эди матонат, бардош.
Арслон чорлаганди қошига бизни,
Лекин қумурсқалар бўлди сафардош.
Жамъи тирикликка таниш бу хатар,
Қумурсқа яралган ёппа таларга.
Дўстим, алам қилар, арслон бехабар,
Ем бўлиб кетсак шу қумурсқаларга.

Таниқли файласуф олим, профессор Қўчқор Хоназаров менга бир воқеани айтиб берган эди. 70-йилларда у киши Москвада марксизм-ленинизм институтида хизмат қилган; 70-йиллар охирида уни КПСС Марказий Комитетининг маданият, мафкура, миллий сиёсат билан шуғулланадиган бўлимларидан бирига чақириб, Абдулла Орипов шеърларини тутқазишган ва уларда миллатчилик, аксилсоветизм бор-йўқлиги тўғрисида холис баҳо беришни талаб қилишган. Домла шеърларни батафсил таҳлил қилган, сатрма-сатр рус тилига таржима қилиб, миллатчилик ва аксилсоветизм йўқлигини, фақат ўзбек ва шарқ шеъриятига хос анъанавий образлар, мақтов ва шукроналик руҳидаги фикрлар, мажозий ишқ ва ҳоказо ўрнига, баъзан кутилмаган парадоксал образлар қўлланилганини, инсон руҳиятидаги зиддиятлар очиб берилганини айтган. Кескинлик, жўшқинлик, ўз аҳволидан ва жамиятдаги турмуш даражасидан қониқмаслиги эскича фикрлайдиган, шеърдан шукроналик, тавба, ёрга илтижо, ёки гўзал ишқий туйғуларини талаб қиладиган кишиларга тузумдан норозилик бўлиб туюлган, дея хулоса берган. Шоир ижодини нозик усталик ва босиқлик билан қатъий ҳимоя қилган. Шубҳасиз, Қўчқор Хоназаровнинг холислиги, ҳалоллиги, ватанпарварлиги, Абдулла Ориповни ҳимоя қилиб, Москвани тинчлантиргани, 1980 йилда шоирга Ўзбекистон давлат мукофоти лауреати унвони берилишига, юқоридан босим бироз пасайишига таъсир кўрсатган.
Ҳар бир шоирнинг ўзи учун, ўзига далда бериш, овутиш, қийин аҳволга тушганда, психологик мослашиб, курашиш учун, ҳатто яшаш учун ўзида куч топиш мақсадида ёзган шеърлари бўлади. Абдулла Ориповда бундай шеърлар битта-иккита эмас, сон жиҳатдан салмоқли. “Паҳлавон Маҳмуд қабри қошида”, “Чорлаш”, “Булбул ўгай эрур зоғлар орасида”, “Шукрона” шеърлари шулар жумласидан:

Шукрона айт, аввал парча нон учун,
Сўнг қултум сув учун шукрона такрор.
Чунки бу оламда, яширмоқ нечун,
Сенга шуларни ҳам кўп кўрганлар бор.
Буюклар бахтига ҳавас қил, аммо,
Инсонлигинг учун шукр айтгил зинҳор.
Чунки бу оламда сен учун ҳатто,
Оддий инсонликни кўп кўрганлар бор.

Шоир энг аввало юқорида саналган шеърларда ва келтирилган парчада ўзига тасалли бермоқда. Оллоҳ берган ризққа, умрга шукроналик қилиб, жўнатган синовини мардона қабул қилишга ўзини руҳий рағбатлантирмоқда. “Омад ҳақида” шеърида ушбу мавзу бошқача кўринишда давом эттирилади:

Омад деган нарса дунёда бор гап,
Бу ерда ҳар қандай хурофот бекор.
Ҳозир сен шеъримни турибсан тинглаб,
Демак, сен – ҳаётсан, омад сенга ёр.
Бошқача қисмат ҳам мавжуд-ку ахир,
Балойи қазодан асрасин зинҳор,
Мен сенга шеър ўқиб турибман ҳозир,
Демак мен – ҳаётман, омад менга ёр.

Бу сатрларни шоир ҳаётининг энг оғир, унга нисбатан ҳар қандай иғво – жумладан жисмоний ўч олиш истисно қилинмаган йилларида ёзган эди. “Дунёни қизғанма” шеъри ҳам ўзи учун ёзилган. Унда ўз-ўзига далда энди рақибини тинч­лантириш билан қўшилади:

…Дунёни қизғанма мендан, азизим,
Қалбингни ёқмасин шубҳа ва сўроқ.
Мен ўзга манзилга тикканман кўзим,
У сенинг кулбангдан жуда ҳам йироқ.

“Ишонч” шеъри худди шундай ўзини юпатиш ва ҳаётга рағбат топиш мақсадида ёзилган. Совет даврида Худо тушунчаси кўпинча “табиат” сўзи билан алмаштирилар, бирор ниятни амалга оширишда табиатдан мадад сўралар эди:

Табиат, ишончдан айирма сира,
Айирма, ўчмасин дилдан шукуҳинг.
Бенишон йўқолиб кетгандан кўра,
Яхши-ку тентираб юрса гар руҳинг.

Бадиий адабиёт инсонга турли қийинчиликларни, шубҳа, иккиланишларни, айниқса, табиат таҳдидлари ва жамият зулм-жафоларини енгишда ёрдам беради. Эртак­лардаги ялмоғиз, алвастилар, девлар, жинлар, жодугарлар образи болаларда кураша олиш, қўрқмаслик руҳини тарбиялашга қаратилган. Фридрих Ницше ўзининг “Трагедиянинг мусиқа руҳидан туғилиши” рисоласида трагик асарлар ёрдамида инсон реал ҳаёт даҳшатларини ўз онгида енгиб ўтади ва яшаш унчалик қўрқинчли бўлмай қолади, деганида, адабиётнинг ўта нозик руҳий таянч, руҳий компенсаторлигини таъкидлаган эди. Тасалли шеърлар муаллифга ўз иккиланишларини, қалбни безовта қиладиган, руҳингга қўрқувни сингдирадиган шубҳаларни енгишда ёрдам берган бўлса, ажабмас.
Шоир учун таҳликали йилларда ваҳимага, тушкунликка берилмасдан яшаб, шоирлик бурчига хиёнат қилмасдан ижод қилиши ундан қанчалик ирода, куч, асаб талаб қилгани ёлғиз Оллоҳга аён. Шу боис уни балки Оллоҳнинг ўзи асрагандир, умрининг охиригача истеъдоди ва ижодий шижоатини пасайтирмагандир.

Улуғ анъаналар давомчиси

1963–1964 йилларда ёш Абдулла Ориповнинг дунёқарашида юз берган кескин ўзгариш, архетипнинг юзага чиқиши албатта, биринчи галда ундаги ватанпарварлик туйғуси ва тафаккур салоҳияти юқори бўлгани, билими, ҳаётий тажрибаси бойиб, оқ-қорани ажрата бошлагани билан боғлиқ. Устозлари – Озод Шарафиддинов, Матёқуб Қўшжонов, кейинроқ айниқса Абдулла Қаҳҳорнинг шоирга баракали таъсирини унутмаслик керак. Шунингдек, 50-йиллар иккинчи ярмида шахсга сиғиниш танқид қилиниб, бегуноҳ қурбонлар номи тиклана бошлади. Василий Твардовский, Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский, Роберт Рождественский, Белла Ахмадулина ва бошқа илғор ёзувчи, шоирлар туфайли рус адабиётида содир бўлаётган жараёнлар, “Новый мир” журналида чоп этилаётган асарлар, ғарб адабиёти юксак намуналарининг таржима қилиниши совет адабиётига эркинлик, адолат руҳини олиб кирди ва бу ҳол ўзбек адабиётида ҳам ўз ифодасини топди. Бу ўзгариш уларни сезмаслик, совет мафкурасига танқидий кўз билан қарамаслик энди мумкин бўлмай қолди. Устозлари таъсирида шоир янги воқеликнинг кучли томонларини ва зиддиятларини, ўзгаришларнинг чалалигини тез англади.
Абдулла Орипов онгига таъсир қилган яна бир омил бор. Бу Чўлпон ижодидир. Усмон Носир шеърларидан фарқли, Чўлпон шеърлари сталинизм, шахсга сиғиниш танқид қилингандан кейин ҳам “оқланмади”, нашр қилинмади. Аммо шоир юқори курсларда ўқиб юрган йилларида Чўлпон шеърлари билан яқиндан танишади. Бунда Қарши шаҳрида яшайдиган адабиёт ўқитувчиси марҳум Чори Ҳамроевнинг хизмати бор. Чори Ҳамроев Чўлпоннинг 30-йилларда чоп этилган икки китобини сандиғи тубида эски журналлар орасида сақлаб юраркан. Унинг ўзи шеър машқ қилиб турарди. Халқ оғзаки ижоди намуналарини, айниқса қашқадарёлик бахшилар ижро этган достонларни магнит тасмасига тушириб, йиғиб юрарди. Унинг хонадонида адабиёт ихлосмандлари, ёш қаламкашлар тўпланиб, суҳбатлар, мушоиралар уюштирарди. Чори Ҳамроев таътилга келган Абдулла Ориповга Чўлпоннинг китоб­ларини ўқишга беради. “Шундан кейин Абдуллада коммунистик мафкурага қарши кескин норозилик пайдо бўлди. Бугун унинг бошига тушган қийинчиликларни кўриб, баъзан қилган ишимдан норози бўламан”, – деган эди раҳматли Чори Ҳамроев ўзаро бир суҳбатда. Хотираси кучли, зеҳни тез шоир Чўлпон шеърларини ёдлаб олади. Озод домла баъзан “Абдуллажон, Пушкиндан Чўлпоннинг ғазал услубида қилган таржимасини айтиб беринг” дея илтимос қиларди.
Чўлпон ижоди Абдулла Ориповга ғоявий-маънавий жиҳатдан таъсир кўрсатган бўлса, Ғафур Ғулом шеърлари услуб жиҳатдан таъсир кўрсатди. У мактабданоқ Ғафур Ғулом ижодини яхши биларди, кўплаб шеърларини ёддан ўқирди, маҳоратига тан берарди. Унинг вафотига бағишлаб марсия ва вафотининг бир йиллигига бағишлаб шеър ёзгани бежиз эмас. Ғафур Ғулом вафотидан кейин, қайсидир маъракасида унинг оила аъзолари Абдулла Ориповга шоирнинг марғилонча дўпписини совға қилишади. Бунда улкан рамзийлик бор эди. У дўппи совға қилинганидан беҳад хурсанд бўлиб, уни авайлаб-асраб сақлаб юрди. Уйи­га келган дўстлари ва қариндошларига фахрланиб дўппини кўрсатар эди. Дўппи унга қандайдир маънавий бурч юклаганини ҳис қилиб, “ғафурона” услубда қатор шеърлар битди. Аҳён-аҳёнда бу услубга мурожаат этиб турди, айниқса маълум бир байрам саналари ва мавзуларига бағишланган шеърларда. Мана шулардан бир намуна:

Эллигинчи йилларнинг тонглари ёдимдадур,
Эриган новвот каби субҳидам ширин уйқу.
Фақатгина эзгулик, ишонч бисотимдадур,
Хаёлларим беғубор, яғир бўлмаган туйғу…
Ганг чаққандай гарангсиб, нохуш бир туйғу билан,
Турган эдим, лол, ҳайрон катта йўл ёқасида.
Ўтиб қолди бир гуруҳ оташин қутқу билан,
Йироқ келажак учун айтганича қасида.
Етмишинчи йилларда қари бир ўсмир бўлиб,
Қўлтиқда “Данте” билан унинг ортидан чопдим.
Қитмир йўлдошларимнинг феълидан роса тўйиб,
Укам қаторилардан самимиятни топдим…

Абдулла Орипов ижодида ўзбек шеъриятининг Рабғузийдан, Навоий, Бобур ва Машрабдан, Чўлпону Ғафур Ғуломгача кўпасрлик анъаналари, бадиий ютуқлари мужассамлашган. Унинг баҳор, Наврўз, табиат ҳақидаги шеърлари Рабғузийнинг “Кун ҳамалга кирди эрса, келди олам Наврўзи” ғазали анъаналарини давом эттиради. Ҳатто шаклан ва мазмунан ўзаро яқин мисралар бор. Рабғузийда:

Тонг отарда тўрт саридин эснаюр боди сабо,
Кик юрур, киндик йипортек исланур ёбон – ёзи.
(Кик – кийик; йипор – ёввойи шивит)

Абдулла Ориповда:

Тўрт тараф қисиб келиб, ногаҳон жала қуйса,
Оламга анқиб кетар, минг хил кўкат, минг хил ўт.

Рабғузийда:

Лола сағроқин ичарда сайраб эсрур сандувоч,
Турна ун тортиб ўтарда сакрашур боқлон қўзи.

Абдулла Ориповда:

Ўнгирларда сакрайди оҳу,
Наъматакда саъва миттижон.

Бир неча чизиқлар орқали ҳар икки шоир баҳорнинг ҳаракатчан манзарасини яратадилар.
Абдулла Орипов шеърларидаги фалсафий теранлик, маъноларнинг кўпқатлам­лилиги, инсонга ва халққа ўзлигини англатиш, она тилини ҳимоя қилиш унинг ижодида Навоий анъаналарининг жонланишидир. Абдулла Орипов ижодида Навоий анъаналари – алоҳида ўрганиладиган мавзу. Турли ғоялар, образлар, бадиий ёндашувлар, баҳолар ўхшашлиги, давомийлиги, Алишер Навоийнинг ғазалларига ёзилган айрим мухаммаслар, арбаъин анъаналарини давом эттирган “Ҳикмат садолари” туркуми ва бошқа кўплаб мисоллар шоир ўзининг даҳо салафи анъаналарига жиддий ёндашганини, аммо унга тақлид қилмаганини кўрсатади. Оташинлик, ҳиссиётнинг тизгин билмас қудратини жиловлаб, кутилмаган фикрни ифодаловчи саркаш сатрлар битиш Машрабни эслатади.

– Чиқма, Қайс, оҳим билан ёнмоқда бу саҳро букун.

Ёки:
– Сен шеърга қўлинг чўзмагил, эй жоҳили нокас,
Бўлсанг-да “Худо” номингни шайтон ёзажакман.

мисралари машрабона ташбеҳлардир. Абдулла Орипов халқини Чўлпондек, Усмон Носирдек севарди, жонини фидо қилишга тайёр эди. Халқини уйғотиш, ўзлигини, миллий манфаатларини англатиш истаги Чўлпон анъанасининг янги тарихий даврда қайта тирилтирилиши ва ривожлантирилиши эди. Айни дамда, унинг халққа нисбатан муҳаббати кўр-кўрона эмасди. Шоир халқининг заиф жиҳатларини, камчилик­ларини яхши биларди. Гоҳ маҳзун, гоҳ оташин шеърлари ёрдамида камчилик­лардан қутилишга чорлади. “Бобо ва набира” шеърида куюнчаклик билан илтижо қилади:

Уни қадамингга ташлама бойлаб,
Қўйвор набирангни отажоним, Шарқ.

Турмуш тарзи ва миллий менталитетдаги қолоқ анъанавийликка қарши ёзилган бу шеър. Шоир анъаналар авторитаризмидан қутилишга, тафаккур эркинлигига, янги эпкин ва ташаббусларни бўғмасликка, миллий тараққиётга чорламоқда. Чол – асрлар давомида неча-неча авлодлар алмашса-да, ёпиқ халқа бўйлаб ҳаракатланувчи, тараққиётни унутиб қўйган анъанавий турмуш тарзи, қотиб қолган менталитет метафораси. Бола – ташаббусга тўла, курашчан, юксакликка интилувчи авлод, келажак рамзи. Чуқур фалсафий рамзлар, икки-уч реалистик чизги орқали халқимизга ва бутун Шарққа хос камчиликлар очиб ташланмоқда.
“Оломонга” деган шеъри ҳам аслида халқдаги айрим лоқайдликни, ўз манфа­атини яхши англамагани туфайли турли балоларни даф этолмагани, тараққийпарвар фарзандларидан айрилгани тўғрисида:

Ҳукмлар ўқилур сенинг номингдан,
Тарихлар тўқилур сенинг номингдан…

Совет тузуми дастлаб инқилоб номидан, кейин халқ номидан, давлат номидан ҳукм чиқарган. Шоир афсус ила ўзлигини яхши англай олмайдиган, ўз ҳақ-ҳуқуқи, манфаатлари, келажаги учун кураша олмайдиган халқни оломонга ўхшатмоқда. Аслида у бонг уриб халқни уйғотмоқда. Уни халқ (миллат) бўлишга даъват этмоқда. Анъаналарга новаторларча ёндашув уларнинг янгиланиши негизида янги анъаналар шаклланишига олиб келади. Абдулла Орипов амалда шеъриятда анъаналар янгиланишига, янги анъаналар шаклланишига йўл очди.
“Шарқ ҳикояси” шеъри ҳазил-мутойиба услубида ёзилган. Шеърда ғоят тотув яшовчи ота-ўғил сафарга чиқиб, одамларнинг ноҳақ маломати, гап-сўзи туфайли ажралишиб кетади. Улови – ёлғиз бир эшак. Навбатма-навбат миниб, қайси манзилдан ўтсалар, одамлар уларнинг устидан кулишади. Чол эшакда бўлса, отасини, йигит эшакда бўлса, уни аҳмоқликда, отасига (ёки ўғлига) ҳурматсизликда айблашади. Иккаласи биргаликда мингашиб олсалар, ҳар иккаласи ҳайвонга нисбатан шафқатсизликда, иккаласи ҳам яёв юрса, улов туриб, яёв бораётганлари учун аҳмоқликда айбланади:

Қондошликнинг миллион йиллик
Ришталари узилди.
Ўртага бир эшак тушиб
Оралари бузилди.

Ғийбат, мазахбозлик, бировнинг устидан кулиб, завқланиш, бу билан гўёки ундан баландроқ эканини тасдиқлаш каби иллатлар шоир асарларида кўп танқид қилинган. “Илғор ишчи ва чаққон мухбир қиссаси”да шўролар жамиятидаги тарғибот ва Оммавий ахборот воситаларининг ҳар қандай воқеа ва ҳодисаларга сиёсий-мафкуравий тус бериши танқид қилинади. “Ҳангома” қиссачасида эса ўқувчига завқ-шавқ ва яхши кайфият бағишлайдиган юмористик воқеа ҳикоя қилинади. Воқеани шоирга отаси сўзлаб берган. 4–5 чақирим наридаги қишлоққа қиш куни тўйга бориш учун йўлга чиққан икки чол гурунг билан овора бўлиб, йўлдан адашган. Ориф бобо бу воқеани отнинг фаҳму фаросати, эшакнинг гаранглиги ҳақида, ёки эътиборсизлик ва гурунгбозлик ҳақида гап кетганда эслаб қоларди. Чолларнинг исмларини келтирарди.
Ўткир сатира, нозик юмор, ҳазил аралаш танқид инсонга баъзи бир камчилик­ларидан қутилишга ёрдам беради. Санъатнинг асосий тарбиявий вазифаларидан бири – инсонга тозаланишда, покланишда, иллатлар ва камчиликлардан қутилишда ёрдам беришдир. Бу катарсис дейилади. Аристотель “Поэтика” асарида трагедия­лар томошабинда қаҳрамонга нисбатан хайрихоҳ ҳиссий кечинмалар уйғотиб, уни турли бачканаликлар, қўрқоқлик ва худбинликлардан тозалайди, деган фикрни билдириб, мазкур атамани қўллаган. Аслида тозаланиш – катарсис санъатнинг ҳамма турларига хос. Лирик асарларда юксак ва нозик туйғуларни куйлаш, трагик ва драматик асарларда қаҳрамонлик ва фидойиликни кўрсатиш, сатирик ва ҳажвий асарларда иллатлар устидан кулиш орқали одамларни маънавий поклайди.
Абдулла Ориповнинг “Маломат тошлари” деган кичик лирик поэмаси катарсис мазмунидаги асар. У бефарқлик, лоқайдликка қарши, виждон ва диёнатни уйғотишга қаратилган. Маломат тошлари “қора ҳасад ё ғараз тоши” ёхуд “ёвуз туҳмат ё мараз тоши” эмас. Аммо:

Идрокнинг мавжига теккани замон,
У мудроқ руҳингга солгай ғалаён.
У виждон тамали, диёнат тоши,
Маломат тоши бу, маломат тоши!

Поэма – инсон шаънини ҳимоя қилиш ва улуғлаш тўғрисидаги асар. Инсон қадр-қимматини ҳимоя қила олмаган мафкура ва дин ҳам, сиёсий тузум ва халқ ҳам маломатдан холи бўлолмайди.
Лирик қаҳрамон алоҳида шахс қаторида бутун халққа мурожаат этади, маломатини билдиради. Дунёда юз берган ва юз бераётган ишлар учун ҳар биримиз шахсан ва бутун халқ, инсоният масъулдир, деган ғоя поэмада олға сурилмоқда. Мазкур ғоя орқали халққа миллий ўзликни англатиш янги поғонага кўтарилади. Бир томондан, унга буюк фарзандларининг қисмати эслатилади. Иккинчи томондан – бефарқликдан, тафаккур қарамлигидан, масъулиятсизликдан қутилиш лозимлиги уқтирилади. Тафаккур эркинлигини ХХ асрнинг атоқли мутафаккирларидан бири Эрих Фромм масъулиятни ўз зиммасига олиб, мустақил фикр юритиш, дея таърифлайди. Тафаккур қарамлигини эса, масъулиятдан, мустақилликдан чўчиб, авторитар фикрни нотанқидий қабул қилиш, унга бўйсуниш, дея тушунтиради. Авторитар фикр бошлиқ, раҳбар ёки ота-она фикри, урф-одатлар, анъаналар кўрсатмаси, сиёсий тузум ёки диний ташкилотнинг мафкуравий талаби бўлиши мумкин. Тафаккур эркинлигига эришишнинг асосий йўли, Фромм таъкидлашича, фикр юритишда, хулоса қилишда мустақиллик ва масъулиятдир.
“Маломат тошлари” мустақил фикрлашда, ҳаётга тўғри, самарали муносабатда бўлишда шахс ва жамият масъулиятининг аҳамиятини очиб беради, ўқувчини огоҳлантиради:

Мудроқ виждон учун, сохта шон учун,
Беҳуда тўкилган қанча қон учун,
Заминнинг тузалмас жароҳати деб,
Мовий дунёларнинг ҳаловати деб,
Бир кун эгилмасми одамзод боши,
Бизга ҳам ёғмасми маломат тоши?

Ойдинлашмоқдаки, шоир халқни ҳам, алоҳида инсонни ҳам ҳеч қачон идеаллаштирмаган. Унинг инсонпарварлиги, халқпарварлиги конкрет, аниқ, мавҳум эмас. Зарур ҳолларда инсонни, халқни улуғлайди, жасорати ва ҳалоллигини, ақл-заковати ва яратувчилигини кўкларга кўтаради. Зарур ҳолларда унинг камчиликларини, номукаммаллигини очиб ташлайди, қаттиқ танқид остига олади.
Абдулла Орипов нима ҳақда қандай мазмунда ёзмасин жаҳон адабиётининг гуманистик анъаналарига содиқ қолди. Абдулла Ориповнинг 1979 йилда ёзилган “Самовий меҳмон, беш донишманд ва фаррош кампир қиссаси” номли кичик достони бор. Унда ҳалокатга учраган фазовий кема самодан жунглига тушади. Фан шаҳри беш қитъадан беш олимни жўнатади. Дунёдаги барча илмни, барча тилларни эгаллаган олимлар. Улар кемани зўрға очиб қарасалар, аллақандай бир кўзли чалажон махлуқ ётибди. Бироқ одамга ўхшаб кетади, аммо қўл-оёғи узун, ранги сап-сариқ. Олимлар қанча уринишмасин, самовий меҳмонни гапга сололмайдилар. Олимлар билан бирга фаррош кампир ҳам жўнатилган эди. Нима қилишни билмай турган ночор олимлар олдига келган кампир бирдан махлуққа меҳр билан ташланиб бошини силайди, “ича қолгин, жон болам, деб, ҳатто унга сув тутди”. Ўшанда махлуқ жонланади, кўзига ёш келади ва ўрнидан туриб кетади.
Шоир гуманизм ғоясини ажиб тарзда ифодаламоқда. Фан қанчалик олам сир-саноатини ўрганмасин, унга инсонпарварлик, меҳр етишмаса, ўз мақсадига эриша олмайди. Инсонга меҳр барча ютуқлар ва муваффаққиятлар калитидир.
Абдулла Орипов кичик лирик поэма жанрига асос солгани, бу жанр унинг замондошлари, айниқса кейинги авлод шоирлари томонидан давом эттирилаётганини юқорида эътироф этган эдик. Яна қўшимча қилиш лозимки, у драматик достон жанрини ўзбек адабиётида ривожлантирган ижодкорлардан ҳисобланади. Драматик достон шеърий драмалардан фарқ қилади. Драмалар, назмийми, насрийми – қатъи назар, саҳнада қўйишга мослаб ёзилади. Воқеалар, ҳаракатлар, қаҳрамонлар мулоқоти, тўқнашуви, воқеа содир бўлаётган жойлар, кўринишлар барчаси саҳна талабларига мослаштирилади. Жой ва вақтни (макон ва замонни) тез-тез ўзгартириш номақбул, саҳналаштиришда, декорациялар ясашда катта қийинчилик туғдиради.
Шу сабабдан классик (антик) театрда ва деярли XVIII аср охиригача классицизм усулига асосланган европа театрларида уч бирлик – макон, замон ва ҳаракат (воқеа) бирлиги тамойилига қаттиқ амал қилинган. Драмалар (антик театрда трагедия ва комедиялар) шунга мослаб ёзилган. Намойиш этиладиган асар воқеалари бир саҳнада бир кеча-кундуздан ошмаган вақтда юз берган. Қўшимча ён ва параллел (мувозий) мавзуларга ўрин берилмаган. Зарурат туғилса, персонажлар монологларида ёки диалогларида, ёки хор ёрдамида ўтмиш воқеалар, ён мавзуга оид мулоҳазалар айтиб кетилган. Уйғониш даврида, айниқса Шекспир театри ва асарларида уч бирлик тамойилига унчалик риоя қилмайдиган ислоҳотчи ижодкорлар пайдо бўлди. Лекин аксарият драмалар ва театрлар уч бирликка таянган. Уни инкор қиладиганлар кўпинча классик услубни бузганлари учун қаттиқ танқид қилинган. Романтик ва реалистик театр уч бирлик тамойилидан воз кечди. Аммо саҳна имкониятларини ҳисобга олиб, уч-тўрт пардали, ҳар пардада икки-уч кўринишли асарлар яратди. Анъанавий драма саҳна имкониятлари билан қаттиқ ҳисоблашган. Аслида улар асосан театрлар буюртмаси билан ёзилган. Муаллифларнинг кўпчилиги театрлар билан ижодий ҳамкорлик қилган, айримлари бевосита театрда ишлаган. Масалан, Уйғониш даврида Шекспир, Мольер, ёки ХХ асрда Михаил Булгаков каби даҳолар номларини эслаш мумкин.
Абдулла Орипов театрдан унча узоқ ижодкор эмасди. У Эргаш Масофоев режиссёрлик қилган йилларда “Ёш гвардия” (ҳозирги Ўзбек драма театри) театрида анча вақт адабий эмакдош бўлиб ишлади. У театр ижодий хусусиятларини етарлича нозик ҳис қиларди ва биларди. Театр, кино режиссёрлари, актёрлар орасида дўстлари ва ҳамсуҳбатлари кўп эди. У саҳнанинг барча талабларини ҳисобга олиб, драмалар яратиши мумкин эди. Агар шундай қилганда, ўзбек драматургияси ва театри бир неча шоҳона асарлар билан бойиб қоларди. Бироқ Абдулла Ориповга ижодий фантазия парвози учун анъанавий драма торлик қилди. Шу сабабдан у драматик достон жанрини танлади. Драматик достоннинг ҳажми, воқеалар, қаҳрамонлар, ғоялар кўлами, уларни тасвирлаш, ифодалаш усули эркинлиги чек­ланмайди. У кўпроқ ўқишга мўлжалланган, саҳналаштиришга эмас. У ҳажмига кўра беш ва ҳатто ундан кўп пардали саҳна асарларига мос келиши мумкин.
Драматик достонни саҳналаштириш анча қийин, чунки уни саҳна талабига мослаштириш лозим. Бунда қайси саҳналарни танлаш (агар достон катта ҳажмли бўлса) ва талқин қилиш режиссёрдан улкан ижодий истеъдод талаб қилади. Бу гапларни айтишдан мақсад драматик достонларни анъанавий драмалардан устун қўйиш эмас, балки улар бир-биридан фарқ қилувчи жанрлар эканини таъкидлашдир.
“Жаннатга йўл” ҳажми жиҳатдан катта эмас. Уни саҳналаштириш жуда катта техник қийинчилик туғдирмайди. Аммо матн ва диалоглар анъанавий драмадагидек эмас. Персонажларнинг баъзи сўзлари драмаларга нисбатан кўпроқ достонларга хос. Уларда персонажнинг мулоҳазалари, воқеа ва ҳодисаларга, инсоний муносабатларга, одамларга ва жамиятга берган баҳолари батафсил акс этади. Анъанавий драмаларда монологлардан фарқли диалоглар анча қисқа ва суръатлари тез. Агар улар чўзилиб кетса, саҳнага, воқеаларга ҳаракатчанлик, динамика етишмай қолади. Драматик достон эса кўпроқ ўқишга мўлжаллангани учун, диалогларнинг узунлиги билинмайди. Қайтанга, фикрлар тўқнашуви, баҳси мазмунан чуқурроқ очилади. Бироқ асарни саҳналаштиришда жиддий қийинчиликни туғдиради. Худди шундай ҳолатни биз нафақат “Жаннатга йўл”ида, шунингдек “Ранжком” драматик достонида кўрамиз. Бу достон ҳажми жиҳатдан катта эмас. Лекин диалогларда айтиладиган сўзлар анча батафсил. Мисол келтириш билан чекланамиз.
“Ҳашорат” журнали таҳририяти қошида одамларни ранжитиш қўмитаси – Ранжком тузилади. Унинг ташаббускори ва раиси икки аъзосига Ранжкомнинг вазифасини баён қилади. Шунда биринчи аъзо ундан сўрайди:

Модомики, ер юзида янги ташкилот –
Янги қавм барпо бўлмиш, қутламоқ керак.
Бирлик яхши, чанг чиқармас, дерлар ёлғиз от,
Ташкилотни ҳар жиҳатдан бутламоқ керак.
Шу маънода пайдо бўлди уч-тўртта савол,
Ўшаларни ҳал қилайлик, муҳтарам раҳбар.
Биринчидан, низом керак етук, баркамол,
Иккинчидан, бизнинг юмуш анча серхатар.
Қандоқ қилиб ранжитамиз? Услуб қанақа?
Борми бизда ҳайфсан ёки рағбатлантириш?
Дабдурустдан бирор мажлис ёки маъруза,
Бизни бадном қилиб қўйса бу ҳам оғир иш.

Анъанавий драмада ушбу сўз камида раис репликаси орқали учга, ҳатто тўртга бўлинарди. Биринчиси, “Табрик учун раҳмат” қабилидаги реплика; иккинчиси, “пайдо бўлди уч-тўртта савол, ўшаларни ҳал қилайлик” сўзларидан кейин “Хўш, қандай саволлар экан, марҳамат…” қабилидаги реплика; услуб, ҳайфсан ва рағбатлантириш тўғрисида сўралганда ҳам қандайдир бир-икки реплика қўлланиларди. Драматик достонда динамика диалог қисқалиги орқали эмас, балки унда ифодаланган фикрлар суръати ва қамрови орқали таъминланади. Абдулла Орипов бундай услубдан моҳирона фойдаланган.
“Соҳибқирон” драматик достони ҳажм жиҳатидан анча катта. Достонда шоирнинг Амир Темур образига муносабати, унинг даҳосини англаш даражаси Соҳибқироннинг ўз сўзлари ва бошқа иштирокчилар сўзларида берилган. Асар шак­лан драматик бўлса-да, лекин мазмунан тарихий-фалсафий достондир. Уни театр­да саҳналаштириш қийин. Спектакль жуда чўзилиб кетади. Шоирнинг кўп томлик асарлар тўпламида асар жанри ҳақидаги “драматик достон” сўзларидан “драматик” олиб ташланган ва “достон” сифатида берилган. Бу бежиз бўлмаса керак. Афсуски, кўптомликнинг биринчи томи чиққанида, мен бунга эътибор бермаганман. Акс ҳолда, шоирдан бунинг аниқ сабабини сўраган бўлардим. Лекин аминманки, “Соҳибқирон” нафақат анъанавий драма, ҳатто драматик достон чегарасидан ҳам чиққани учун, уни шоир ҳаётлик пайтидаги охирги нашрида “достон” дея атаган.
Драматик достон ўзбек адабиётида Абдулла Орипов ижоди туфайли мустаҳкам ўринга эга бўлди. Балки қўлёзмаси йўқолиб, нашр этилмай қолган Усмон Носирга бағишланган шеърий романи, Мадаминбекка бағишланган асарида тарихий воқеалар талқин қилиниши, баён қилинишида қўлланилган лиро-эпик услуб ўзбек адабиётида бу жанрлар ҳам мустаҳкамланиши ва ривожланишига катта ҳисса бўлиб қўшиларда. Афсус, бу ҳақда фақат тахмин қилиш мумкин, холос.
Мавриди келиб қолди, шоирнинг йўқолган қўлёзмалари тўғрисида баъзи бир фаразларни айтиб ўтсак.
Абдулла Орипов интервьюларида айрим қўлёзмалари, айниқса университетда ўқиган йилларида ва кейин 4–5 йил ўзича турли хонадонларда ижарада яшаб юрганида ёзган шеърларининг бир қисми йўқолганини айтади. Бунда у хонадондан бу хонадонга кўчиб юришлар сабаб бўлган, дейди. Ўзининг тан олишича, қўлёзмаларим бировга керак бўларкан деган хаёл унда бўлмаган. Айримларини ижарада бирга турган хонадошлари сўраб олиб, бермай кетишган, баъзилари ўғирланган.
Талабалик йилларида “Соя” деган драматик достон ёза бошлаганди. Ундан бир парча шеърлар тўпламларига кирган, холос. Бу бош қаҳрамоннинг монологи:

Уни кўрсам, қора қуюн қоплар дилимни.
Шунда кимдир йигит номим масхара этар…

Асарнинг ўзига нима бўлгани – қоронғи. Шоир на бирор мақола ва на суҳбатларида бу ҳақда тўхталган. Балки “Соя”нинг қўлёзмаси ўғирлангандир, балки шоирнинг ўзи уни кўч-кўчлар пайтида, асардан кўнгли тўлмагани учун ташлаб юборгандир. “Соя”нинг мазмуни ва ғоясини у тахминан 1961 ёки 1962 йилда айтиб берганди: тоғ орасида, ўтиб бўлмас дарада бир қишлоқ бор. У ташқи дунёдан деярли узилган. Фақат шу қишлоқда яшовчи оқсоқоллар, овчилар, савдо-сотиқ кишиларигагина маълум, кўздан пана, тошлар, ғорлар орасидан ўтадиган кичик йўлча бор. Йўлни биладиганлар йилида бир-икки марта ёз ойлари шаҳарга тушиб, ҳамқишлоқлари учун керакли буюмлар ва маҳсулотларни сотиб олиб келади. Куз ўрталаридан баҳор ўрталаригача қор алоқани узиб қўяди. Қишлоқ аҳолиси эркин, ўзаро аҳил яшайди, ҳеч кимга бўйсунмайди. Бу асар экспозицияси. Воқеалар қуйидагича ривожланади: қишлоқда тенги йўқ гўзал Феруза исмли қизга икки кучли йигит ошиқ. Улар ўзаро қишлоқнинг биринчи йигити ҳисобланиш, Ферузага уйланиш учун зимдан рақобат қилади. Иккиси ҳам ёвқур. Биринчиси, ҳалол, самимий, мард (бош қаҳрамон), иккинчиси, такабурроқ. Феруза, табиийки, биринчи йигитга мойил. Иккинчиси, қизни бадном этиб, ўч олиш ниятида қандайдир иғво тарқатиб, қишлоқдан ғойиб бўлади. Қаҳрамон жуда руҳий азоб чекади, қалбини турли шубҳалар чулғайди. Шеърий тўпламларга кирган парча – қаҳрамоннинг изтироблари ифодаланган монологидир.
Ёз келиб, йўл очилгач, ғойиб бўлган рақиби, душман аскарларини бошлаб келаётгани ҳақида хабар тарқалади. Қаҳрамон “Энди мен биламан ханжарим кимга уришни”, дея ёвга қарши отланади. Достон шу билан тугайди.
Асар муаллифни, балки, қаноатлантирмагандир, схематик тақлиддан холи бўлмаганидек туюлгандир ёки уни чоп этишнинг ўша пайтда иложи бўлмагандир, кейинчалик қўлёзмаси йўқолгандир (балки ўғирлангандир). Бу борада мен аниқ маълумотга эга эмасман. “Соя” тақдири ҳақида шоирдан сўраш эсимга келмаган. Чунки ҳар сафар Қаршига келганида, тўлиб-тошиб янги шеърлар, қизиқ ижодий ниятлари билан ўртоқлашарди. Аввал ёзганлари унинг учун ортда қолган босқич эди. Фақат “Соя” устида у қайта-қайта ишлаганини биламан. Достон, агар шоирнинг ўзи ташлаб юбормаган бўлса, тегишли идоралар кўрсатмаси билан ўғирланган бўлиши мумкин. Чунки унда эрк, озодлик учун кураш ғояси олға сурилгани боис коммунистик мафкурага тўғри келмас эди.
Абдулла Орипов “Шарқ юлдузи” журналхонлари саволларига берган жавобида Усмон Носир ҳақида шеърий роман, Мадаминбек ҳақида асар ёзгани ва уларнинг қўлёзмаси йўқолгани ҳақида айтади. Усмон Носирга бағишланган шеърий романи мазмуни каминага маълум эмас. Ундан ҳатто бирор парчани шоир ўқиб бермаган. Лекин Усмон Носирнинг ҳаёти, ижоди тўғрисида жуда кўп янгиликларни, маълумотларни шахсан гапириб берган. 1967 йил қишида у Самарқандга келди. Мен СамДУ талабаси эдим. “8-Март кўчасини биласанми?” – дея сўради. Тасдиқ жавобини олгач “Юр, бир ажойиб киши бор, суҳбатлашиб келамиз”, – деди. Одатда, шоир Самарқандга келганида, ёнида ижодкор ҳамкасблари тўпланар, унга ҳамроҳлик қилар, зиёфат ва суҳбатлар уюштирарди. Бу сафар ҳеч ким билан учрашмасдан, ёнига фақат мени олди. Кейин билсам, бир кишидан Усмон Носирнинг қамоққа олиниши тўғрисида аниқ ва батафсил сўраб олиш учун келган экан. Шоир айтган уйни топиб келдик. Бизни олтмишлардан ўтган, одмигина кийинган очиқ юзли уй эгаси кутиб олди. Эски шаҳардаги кичик ҳовли. Меҳмонхонасига кирдик. Мени у кишига таништирди: “Туғишган жияним. Талаба. Суҳбатимизга халақит бермайди”. Хонтахта атрофига ўтирдик. Мезбон ош келтирди. Мен чой қуйиб, суҳбатни тинглаб ўтирдим. Мезбон қатағон йиллари воқеаларини эслади. Ўшанда у Республика Ёзувчилар уюшмасида хизмат қилган экан. Усмон Носир муҳокама қилинган мажлисни батафсил ҳикоя қилиб берди. Етакчи ва истеъдодли адибларини қатағон ўз домига тортиб кетгани боис Республиканинг ўша пайтдаги мутасаддилари Усмон Носирни сақлаб қолишга гўёки НКВД маҳаллий раҳбарларини кўндирган. Мажлисда уни қаттиқ муҳокама қилиб, тавбасига таянтириб, қамоққа олмасликка келишилган. Фақат Усмон Носирга мажлис охирида сўз берилганда, хатоларини тан олиб, бошқа қайтармасликка ваъда бериши, кечирим сўраши лозим бўлган. Лекин Усмон Носирга сўз берилганда, шоир совет тузими ўзбек халқининг раҳбарлари, арбоблари, ёзувчиларини қатағон қилганини, бу аввалдан ўйланган сиё­сат эканини, Фитрат, Абдулла Қодирий ва Чўлпондан кейин энди навбат унга келганини айтиб, кечирим сўрашдан бош тортган. Шундан кейин залдаёқ қўлларига кишан тақиб, олиб кетишган.
Мезбон кўп нарсаларни, жумладан, ўз бошидан ўтган воқеаларни ҳикоя қилиб берди. Шундан кейин у ишдан бўшаб, Тошкентдан қочганини, Самарқандга қайтиб келгани, умуман, ижод билан шуғулланмай қўйганини айтди.
Абдулла Орипов Усмон Носир ҳаёти тўғрисида тўплаган бошқа муҳим маълумотларнинг айримларидан ҳам хабардорман, ўзи сўзлаб берган. Аммо ёзаётган асари тўғрисида ҳеч нарса демаган. Балки иш тескари кетса, хавфсизлик органлари асардан хабари бор кишиларни тергов қилиши мумкинлигини ўйлаб, мени авайлагандир. Бу ёғини энди фақат Оллоҳ билади.
Абдулла Ориповнинг 1965 йилда ёзилган “Армон” шеъри Усмон Носирга бағишланган. Шеър қўлёзмаси йўқолган романнинг сарахбори (прелюдияси) сифатида қабул қилиниши мумкин:

Жажжи бола тинмасдан сира
Акасига ёлворар ёниб:
– Жон акажон, кўрсат биргина,
Жон акажон, бир кўрай қониб.

Ака – ҳокимият тимсоли, жажжи бола – халқ. Акаси қўйнига яширган, болани қизиқтирган, унинг учун ўша дамда ноёб бўлган нарса – Усмон Носир ва унинг ижоди тимсоли. Шахсга сиғиниш танқид қилиниб, Усмон Носир оқланса-да, у ҳақда барча ҳақиқат айтилмади, шеърлари ўша пайтда тўлиқ чоп этилмади. Сал кўрсатилди, холос. Халқ жажжи бола каби бир кўрганидан қониқмай, яна-яна истаб қолаверди.
Йўқолган асарлар қаттол тузум ва мафкура шароитида ёзилган. Совет мафкурасининг улар мазмунига шубҳасиз, таъсири бўлган. Шоир баъзи фикрларини эҳтимол, ўз даври мафкуравий ибораларига мослаштиришга мажбур бўлгандир. Агар йўқолган асарлар шоир тириклигида топилганда, бундай жойларни у таҳрир қилиб, тузатган бўлар эди. Афсус. Лирик шеърлардан қанчаси йўқолганини ҳатто шоирнинг ўзи ҳам аниқ билмасди. Учрашувларда, зиёфатларда мухлислар ва улфатларнинг қанчасига дафтарларига, китоблар форзасларига экспромт шеърлар битиб берган. Шоир ижодини, қўлёзмаларини ўрганувчи расмий комиссия тузилиб, эълон берилса, мухлисларнинг кўпчилиги қўлларида сақлаётган шеърий автографларнинг ксеронусхасини тақдим этармиди? Комиссия хавфсизлик хизмати идоралари билан боғланиб, балки уларда сақланиб қолган қўлёзмаларни ҳам олишга эришармиди? Хуллас, бу борада нимадир қилиш керак.
Шундай қилиб, Абдулла Орипов ўзбек адабиётида лирик поэма жанрига асос солди, драматик достон жанрини ривожлантирди. Бундан ташқари, шеърият мазмуни ва руҳини кўплаб янгиликлар билан бойитди.
Абдулла Орипов лирик шеъриятга ижтимоий-танқидий руҳни олиб кирган замонавий ўзбек адабиётидаги биринчи шоирдир. Навоий “Хамса”сида ва баъзи ғазалларида танқидий жойлар бор, улар ишқ сохталиги, риёкорлик ёки ахлоқий камчиликларга оид. “Маҳбуб ул-қулуб”да танқид турли табақа вакилларидан то золим подшоҳларгача уларнинг ёлғони ва ахлоқий камчиликларини фош қилишга қаратилган. “Маҳбуб ул-қулуб” шеърий, лирик асар эмас, балки насрда ёзилган фалсафий-дидактик асардир. Чўлпонда танқид халқни уйғотишга, мустамлакачиликка қарши қаратилган, шу боис лирик-публицистик мазмун устувор. Гулханийнинг “Зарбулмасал”и эпик жанрга тааллуқли, шеърий шаклидан қатъи назар, у дидактик мазмунга, Завқий, Турди ижодидаги танқид унсурлари публицистик-дидактик мазмунга эга. Фақат Муқимийда лирик-психологик танқид унсурларини учратамиз. Ҳамзада у сиёсий-публицистик кўринишда пайдо бўлди. Кейин умуман унутилиб кетди. Абдулла Орипов лирик шеърда танқидий руҳни қарор топтирди. Бу ва бошқа янги анъаналарни бошлаб берди.
Абдулла Орипов ижоди миллатини уйғотган, курашга илҳомлантирган, Эрк ва Ватан куйчиси ўлароқ маънавиятимиз ва миллий ғоямизнинг қудратли манбаларидан бирига айланди ва шундай бўлиб қолади.

Шоир ижодида ишқ-муҳаббат мавзуси

Ишқ-муҳаббат ҳақида шеър ёзмаган, ёки ғазал тўқимаган бирор шоир жаҳон адабиётида топилмайди. Ҳеч бўлмаганда, улар мажозий ишққа бағишланган сатр­лар битган. Мумтоз шоирларнинг аксарияти мажозий ишқ қаторида ҳақиқий, дунёвий ишқни ҳам куйлаган.
Замонавий адабиётда дунёвий ишқ, севиш, севилиш энг асосий мавзулардан бири. Абдулла Орипов ижоди бошида, айниқса 60-йилларда севги мавзусида кўплаб шеърлар ёзган. Чинакамига ҳали бу туйғу уни мафтун ва безовта этмаган ёшида севги тўғрисида, албатта, умумийроқ, фалсафийроқ мазмунда ёзган. Адабиётда севги мавзусида сўз кетганда, бир нарсани ёдда тутиш лозим. Лирик қаҳрамон билан муаллиф ўртасида айният белгисини қўйиб бўлмаса-да, лирик қаҳрамон туйғулари муаллифга таниш бўлиши, қалби ва онги-шууридан қайсидир кўринишда ўтган бўлиши керак. Акс ҳолда у лирик қаҳрамон ҳолати ва туйғуларини инвидуаллаштиришда қийналади.
“Умр дуч қиларкан кимга бир-бирин”, “Севгисиз одам”, “Сув париси”, “Сендан йироқда”, “Шовуллади тун бўйи шамол”, “Қўл” каби шеърлари умумий мазмундаги битиклардир. 1963 йилдан шоирнинг севги мазмундаги шеърларида ўткир ҳиссиёт, ғамгинлик, айрилиқ туйғулари пайдо бўлади. Фараз қилиш мумкинки, ҳамма қатори у ҳам илҳомбахш, фараҳли илк севги, биринчи муҳаббатни бошдан кечирган. Ўшанда илк муҳаббатини қандай тўлқинланиб куйлагани номаълум. Бу масалада у ўта ор-номусли эди. Туйғуларини барчага ошкор этиб, ҳар хил гап-сўзлар тарқалишини истамаган. Балки ёзган шеърларини чоп этмасдан, қизнинг ўзига ҳадя этгандир. Балки кейинчалик қўлёзмаларини йўқотиб юборгандир. Ҳар ҳолда бахтиёр онларида севги тўғрисида ажойиб байтлар битгани шубҳасиз. “Сен баҳорни соғинмадингми”, “Сен Пушкиннинг севган малаги” каби шеърлари буни қайсидир маънода тасдиқлайди:

Узоқларда залворли тоғлар,
Хаёлимни келдилар босиб.
Кечди қанча интизор чоғлар,
Васлинг менга бўлмади насиб.
Сенсиз мен ҳам, баҳор ҳам ғариб,
Сен баҳорни соғинмадингми?

Пушкиндаги каби ўйноқи, “ёруғ маъюслик”. Бу аслида қайғудан эмас, кўтаринкиликдан ҳосил бўлган руҳий ҳолатдир. Қайғу, ғам, айрилиқ туйғуларига бағишланган “Эслаш”, “Деразангни қоплар оқшом зулмати”, “Ўйлардимки, номингни сени” каби 1963 йилда ёзилган шеърлардан бошланади. Лекин уларда умид учқунлари батамом сўнмаган. Шу боис лирик қаҳрамон ишониб-ишонмай севгилисига мурожаат этади.

Жўнар бўлдим мен бундан дилтанг,
Йўлларимга қараб қолдинг сен,
Сочгинангни тараб қолдинг сен
О, биламан, баджаҳл отанг,
Остонангга йўлатмас мени,
Узоқларга жўнатмас сени…

Бу гарчи оригинал бўлса-да, анъанавийликка яқин ифода. Жаҳон адабиётида севги ҳақида ёзилган шеърлар барчаси конкрет образлилиги, бадиий топилмалари бўйича оригиналдир. Чунки аниқ бир ҳолатда аниқ сабаб туфайли юзага келган. Аммо умумий оқибати, моҳият-мазмунига кўра, бир-бирига ўхшаш. Уларни 4–5 схематик моделда ифодалаш мумкин. “Йўлим бошлар, кетарман бир кун, Сендан йироқ ўзга томонга” мисралари билан бошланувчи шеър анъанавийликдан анча йироқ. Кутилмаган ўхшатиш “Ёрилмаган ярадай севги, Унда бизни қийнамас тўлиб” Абдулла Ориповга хос ноёб топилмадир. Ёрилмаган яра қаттиқ оғриқ беради, ҳатто кишининг ҳароратини кўтаради, кўнглини беҳузур қилади, қийнайди. Севги яраси вужудни эмас, дилни, жонни қийнайди. Айрилиб, бегоналашиб кетгандан кейин, балки, унчалик қийнамас. Аммо “муҳаббатдан сўнг бегоналик” бошланиши мумкинми? Ҳамма гап шунда. Ноумид – шайтон. Илк севгингни қалбингдан ситиб ташлай олмайсан. Яна қайтишига, ақлан ишонмасанг-да, умид қиласан. Ўз-ўзингни юпатасан, алдайсан. Туйғуларинг эса сохталашмайди, биллурдек шаффофлашиб бораверади:

Юлдузлар ўтига бардош берурман,
Фазолар тафтига қилурман тоқат.
Ёнинга соғ-омон қайтиб келурман,
Оташ нигоҳингда ёнгали фақат.

Муаллифга лирик қаҳрамон ҳис-туйғулари таниш бўлмоғи лозим, дедик. Лекин яна қайтарамиз, лирик қаҳрамон ёки эпик, драматик асарлар қаҳрамони ва муаллиф бир шахс эмас. Адабиёт ва санъат асарлари муаллифлар ҳаёти ва кечинмалари кўзгуси эмас. Улардан фақат муаллиф бошдан кечирган реал ҳаётий воқеаларни, реал деталларни изламаслик керак. Муаллиф ҳаётни, воқеаларни, инсоний муносабатларни бадиий қайта яратади. Ҳатто асар автобиографик характерга эга бўлганда ҳам муаллиф ҳаётини тўлиқ ва аниқ акс эттирмайди. Бадиий мантиққа бўйсунади. Бунда бадиий мантиқ воқеалар, туйғулар ривожини бошқа ўзанга буриб юбориши кўп учрайди. Лирика эса эпик жанрлардан фарқли, яна романтик услубдан тамомила воз кеча олмайди. Романтик услубга кўтаринки нореал тасвир ва ифода, туйғуларнинг фавқулодда эврилишлари хос.
Абдулла Ориповнинг 1966 йилда “Кўзларим йўлингда” деган китобчаси нашр этилган. Унда “Муҳаббат” номли анча катта ҳажмдаги шеъри бор. Шеър ёшлар қалбида катта акс садо берди. Чунки мактабни тугатиб, синфдошларидан, анг­лаб-англанмаган илк туйғуларидан, беташвиш турмуш-тарзидан анча-мунча узоқлашган ёшлар, илк фироқни, омадсиз севгини бошдан кечирган йигит-қизлар шеърда ўз кайфиятига, кўнглига яқин мисраларни топди. Айниқса, талабалар даврасида шеърни эҳтирос билан кимдир ёддан овозини чиқариб ўқир, тинглаётганлардан баъзилари секингина хўрсиниб қўярди. Шеърда ифодаланган туйғулар ҳали оила қурмаган, ҳаётдан умидлари катта ўсмир-ёшлар психологиясига жуда мос келарди. Бу ёшда кўпчилик катта айрилиқ, фироқни бошдан кечиргани йўқ, ҳали ўзини ва ҳақиқий севгилисини излаш, ёрини танлаш билан овора. Бу жараёнда у бир-икки марта кимлар биландир учрашиб, дийдорлашиб кўрган. Аммо танлаш давомида “айрилиқ” ҳам бўлган. Ўшалар ёш йигит-қиз учун ҳаётдаги изтиробли айрилиқларнинг, муаммоларнинг ўрнини босади. Бу шеър ёшлар томонидан ҳаётий тажриба етишмаслигининг ўзига хос романтик компенсацияси ва чин бахтли муҳаббатга интилишнинг руҳий рағбати сифатида қабул қилинди. Эҳтирослар максимализми шеърга кучли жозиба бағишлаган:

Болаликдан ўтиб мен ҳам, бўй етиб секин,
Гоҳо пинҳон, гоҳо асов дарёдай тошиб,
Бир ёш йигит севганчалик севдиму, лекин
Бошқалардай толе менга бўлмади насиб.
Кўнгил шишам бир сўз билан қолганда дарз еб,
Қаламимдан илк мартаба тўкилди ғамлар.
Сен бўлмасанг дунё ўзи менга надир, деб
Ичдим ҳатто талай-талай шеърий қасамлар…

Атоқли татар шоири Ҳоди Тақташ бундан сал кам бир аср бурун севги аслида эски нарсадир, лекин уни ҳар бир авлод янгидан янгилар деган фикрни айтиб кетган. Ҳақиқатан, Абдулла Орипов мавзуни ўзича янгидан ёшартирди, янгилатди. Айниқса, “Хайр энди…” дея бошланувчи шеъри бадиий образларининг бошқаларга ўхшамаслиги, таъсирчанлиги-ю хулосаси билан мутлақо ноанъанавий эди:

– Хайр энди…
Қалбимда бир видо қолди,
Хайр энди, сен кетдинг бегуноҳ оҳу.
Бугун сен қайдасан? Қайларда қолдинг?!
Бугун бош устингда кимнинг паноҳи?!
Сени кеч топгандим, эрта йўқотдим,
Қарғагин, лойиқман сенинг қаҳрингга.
Ўзгалар қалбида қадр уйғотдим,
Бироқ етолмадим ўзим қадрингга…

Шеър қуйидаги хитоб билан якунланади:

Бугун сен кимларнинг меҳрига зорсан,
Менинг юрагимнинг мажруҳ парчаси.

Экспрессия жиҳатидан муҳаббат мавзусидаги шеърлар орасида “Хайр энди…” алоҳида ажралиб туради. 1965 йилда ёзилган “Аёл” ва “Отелло” шеърларида ишқ-муҳаббат мавзуси бошқача ракурсда ёритилади. Умуман шеър, шу жумладан, муҳаббат мавзусида шеър тасодиф туфайли туғилиши мумкин. Баъзан оддий, маиший, арзимас бир деталь, воқеа катта кучли шеърга туртки бўлиши мумкин. У қалбда тўпланиб, тўлиб турган ҳис-туйғулар, фикрларни портлатиб юборса, шундай бўлади. “Аёл” шеъри ёзилишига туртки (сабаб эмас, албатта) бўлган воқеа шоир ижарада яшаган хонадон эгалари қизининг дераза олдида ўтириб ҳар куни ўзига оро беришга, бўяб-таранишга, сочини турмаклашга 2–3 соат ажратиши бўлган. Фронтда ҳалок бўлган амакисининг қўлида чақалоқ билан қолган, бошқа турмушга чиқмаган аёли – янгасини эслаб Абдулла Орипов мазкур шеърини битади. Хонадон эгасининг танноз қизи, ўзи ҳам сезмай “Аёл” шеъри ёзилишига туртки бўлган.
Мен Абдулла Ориповдан у ёки бу шеърининг ёзилиш сабабларини ёки улардаги образларга прототип бўлган шахсларни, сабаб бўлган ҳолатларни сўрардим. Кайфиятига қараб, лозим топса, шоир баъзан аниқ деталигача айтиб берарди ёки лозим топмаса, қўлини силкиб қўя қоларди. Конкрет шахсларнинг номларини эса деярли тилга олмасди.
Ўнинчи синфда ўқиётган йили баҳорги таътилда шоирни кўргани Тошкентга келдим. У хусусий хонадонда ижарада турарди. Ижарада бирга яшайдиган ўртоғи қишлоғига ота-онасидан хабар олишга кетган экан. Хонасидаги бўш каравотга жой қилиб берди. Ўзи даҳлизда ёзиш билан машғул бўлди. Баъзан хонага кириб, иккинчи каравотга бироз чўзилар, сўнг сапчиб ўрнидан туриб, даҳлизга чиқиб, чироқни ёқар ва хаёлига келган янги сатрларни ёза бошларди ёки таҳрир қиларди. Хуллас, тун шундай ижодий безовталикда ўтди. Уйқу, аёнки, чала бўлди. Эрталаб тонг отгач, мени уйғота бошлади: “Тур, тур! Чиғатойга бориб келамиз”. Чиғатой қандай жой эканини, (унда атоқли арбоблар дафн этилишини) билардим, лекин ҳеч кўрмагандим. Кўзларимни уқалаб минғилладим: “Каллаи саҳардан қабристонда нима бор? Ё ўтганлардан бирортаси тушингизга кириб чиқдими?” Эшитган жавобим ҳайрон қолдирди: “Қабристон Чиғатой кўчасининг ўнг ёки чап томонида жойлашганини аниқлашим керак. Эшит, – дедию, “Отелло”ни ўқий кетди: “Чиғатой кўчасини сўл томонида…”. Чиғатойга келдик. Шоир ёзгани тўғри, қабристон кўчанинг ҳақиқатан сўл тарафида эканини аниқлагач, ёш боладек севиниб, кайфияти кўтарилди. Қабристонга кириб зиёрат қилдик. У Аброр Ҳидоятов қабри тепасига бориб, пичирлаб тиловат қилди.
У Қуръоннинг кўп сураларини ёддан биларди. Онасининг акаси Бозор бобо таниқли қори эди. Шоир онасининг илтимоси билан Қори бободан зарур сураларни ёзиб олиб, момомизга ўқиб бериб, гўёки ёдлатган. Зеҳни ўткир ёш бола онасига нисбатан, албатта, тез ёдлаган. Момомиз эсимда қолмаяпти, деган баҳонада, қайта-қайта сураларни ўқитиб турган. Менимча, 50-йилларнинг бошида унга Қуръонни бошқача йўл билан ўргатиш хавфли бўлганидан, ота-онаси ва тоғаси Қори бобо шундай усулни ўйлаб топишган.
“Аёл” ва “Отелло” шеърлари мазмунан тор тушунчадаги ишқ-муҳаббат мавзусидан четга чиқиб фалсафий мазмун касб этса-да, илоҳий марҳамат туфайли вужудга келган юксак ишқ ҳақидадир.
Шоирнинг “Биринчи муҳаббатим”гача ёзган шеърларида биз кўпроқ фалсафий мазмундаги мулоҳазалар, босиқлик билан ифодаланган туйғулар гўзаллигини учратамиз. Лирик қаҳрамон туйғуси софлиги, ўқувчи қалбида суронли, қутқули жавоб туйғусини эмас, балки теран “ёруғ маъюслик” уйғотиши билан ажралиб туради:

Чувалади ўйларим сенсиз,
Хаёлимга тароқ ургайман.
Менинг қўлим етмаган юлдуз,
Тушларимда сени кўргайман.

Чувалган ўйларга, хаёлга тароқ уриш истиораси мутлақо ноёб, такрорланмасдир. Ўйларнинг чувалаши сабаби – ёр узоқларда, баландда экани, унга етишиш душворлигидадир:

Баланддасан, тоғлар қоридан,
Чақирасан мени илгари.
Ёлвораман арвоҳ ортидан
Интилувчи Ҳамлет сингари.
Маҳшаргача, майлига, кетай,
Кетай, майли, бўлиб овора.
Сени сўраб қўймаса нетай,
Ерда қолган севги бечора.

Босиқлик, мулоҳзакорлик ва айни пайтда севгилисига содиқлик, барча қийинчиликларни мўминлик билан қабул қилиш шеърга ўзгача илиқлик бағишлайди. Лекин Абдулла Ориповга лирик қаҳрамон ҳиссиётини максимал намоён қилиш бегона эмас.
“Мен сени куйламоқ истайман” шеърида туйғуларга тўлиқ эркинлик берилади. Улар сел каби гулдираб, ҳеч қандай ўзанга сиғмасдан, йўлда учраган тўсиқларни парчалаб, ёпирилиб келади. Ҳатто шеър қофиясиз, қатъий вазнсиз ёзилгани боис “оқ шеър” дея таъкидланган:

Мен шу асрнинг бир митти фарзандиман,
Мен унинг бутун қўполлигини,
Бутун нозиклигини,
Бутун совуқлигини,
Бутун ҳароратини,
Сенинг шу ғунчадек нозик лабларингга
Жо қилмоқ истайман, севгилим…

Бу шеър ўқувчилар орасида унча машҳур бўлиб кетмади. Чунки ўзбек шеърхонлари бошқача эстетик идрок ва ифода анъаналарида тарбия топганлар. Улар муҳаббат мавзусидаги шеърлардан ё мажозий, илоҳий ишқ изтироблари ва завқ-шавқини ёки дунёвий маҳбубаси ҳиммати, гўзаллиги, вафодорлиги, бевафолиги, шўхлиги, эркалиги, “шафқатсизлиги” туфайли туйган бахт-саодат ёки чеккан “оҳ-воҳлар”ни чиройли лирик ифодасига ўрганган. Ўша 1967 йилда ёзилган шоирнинг қуйидаги тўртлиги:

Алвидо, деб қўлларимга бойладинг бир тола соч,
Ошиқ аҳли ичра кимни сайладинг, бир тола соч?
Қолди умрим доми ишқда, соч каби ҳолим забун,
Толеимни тола-тола айладинг, бир тола соч.

Ҳамда “Ереван кўчасида” деган шеъри севишганлар орасида шуҳрат қозонди. Изидан ёзилган “Қўйгил, у кунларни эслатма менга”, “Севги ўлими”, “Куз манзаралари” шеърлари мавзунинг янги қирраларини очди. Табиат манзараси, ҳолати гўёки бир кўзойнак, у орқали лирик қаҳрамон ўз қалбига, бахтсиз севгисига синчиклаб қарайди. Табиат ҳолати ва руҳий кечинма муштаракликда берилади:

Яна далаларга бошлайди ҳавас,
Боғларда хазонлар ёнади лов-лов.
Дўстларим, бу кузнинг барглари эмас,
Менинг юрагимдан тўкилган олов.
Шохларда мезонлар ялтирар хира,
Пойида шивирлар менинг куйларим
Дўстларим, булар ҳам мезонмас сира,
Бу менинг чувалган, сўнгсиз ўйларим.
Қуёш ҳам фалакда бамисли рўё,
У энди ёндирмас, ялтирар фақат.
Дўстлар, у ҳам энди қуёшмас асло,
У олис ёшликда қолган муҳаббат.

Муҳаббатнинг ўзи ҳақида, айрилиқ ва севги дарди ҳақида деярли ҳеч қандай сўз, оҳ-воҳ, афсус, надомат йўқ. Айни дамда чизилган манзара лирик қаҳрамон идроки ва изтироблари ифодасидир. Шеърнинг бутун мазмуни муҳаббат ва айрилиқ оқибатлари тўғрисида. Муҳаббат ҳақида бундай фалсафий, жозибали қалб туғёнлари ва афсусларини ифодалашда бевосита улар ҳақдаги сўзларни четлаб ўтиш фақат даҳо истеъдодгагина насиб этади. “Севги ўлими” юқорида тўлиқ келтирилган “Куз манзаралари” даражасида эмас. Бошланиши худди ундагидек қудратли, образлар такрорланмас ва таъсирчан, бадиий услуб ўхшаш:

Ёмғир ҳам тинмайин ёғди кун бўйи,
Ёмғирли кун каби эзилди дардим.
Яйдоқ кўчаларда жим юрган кўйи
Сенинг изларингни ахтардим.
Уфқларда эса аччиқ бир туман
Менинг кўзларимга қуярди заҳар.
Увишган қалбимни сокинлик билан
Эзар эди бўм-бўш бу шаҳар.

Ушбу келтирилган мисралар “Куз манзаралари”дан бадиийликнинг барча мезонлари бўйича паст эмас. Ҳатто рамзийликдан кўпроқ реалликка ўтиши жиҳатидан устун ҳисобланиши мумкин. Лекин сўнгги тўрт сатр онгнинг юқори – фикрий мушоҳада даражасидан кундалик онгнинг маиший урф-одатлардан ҳосил бўладиган психологик кечинмалар даражасига туширилган. Бу оддий ўқувчига тушунарлироқ ва таъсирчанроқ, аммо юксак бадиий пафос пасайтирилган. Мана ўша сатрлар:

Энди сен тутмассан асло қўлимни,
Ўтган севгим учун очмассан аза.
Оҳ, қандай ўлим бу севги ўлими,
Унга на қабр бор ва на жаноза.

Лекин шеърнинг ўзи барибир ажиб бир дурдона асардир. Орадан бир йил ўтиб, 1968 йилда “Биринчи муҳаббатим” туғилди. Ҳа, ҳа, ушбу шеърга нисбатан ёзилди, яратилди эмас, туғилди деган тушунча адолатлироқ. “Ёзилди”, “яратилди” сўзлари қандайдир сунъий ижодкорлик, ясалганлик, ҳунармандлик аломатлари сақланиб қолган. “Туғилди” сўзида табиийлик, илоҳий зарурат туфайли вужудга келганлик мазмуни яширин. Гарчи ёзиш, яратиш ҳам олий иродага бориб боғланса-да, туғилиш уларга нисбатан чуқурроқ ва муҳимроқ алоқани ифодалайди. “Биринчи муҳаббатим” Абдулла Ориповни чинакамига машҳур қилган, халқ тасаввурида уни ўз шоирига айлантирган шеърлардан биридир. Бунга, албатта, ўша даврнинг энг севимли икки ҳофизи – Отажон Худойшукуров ва Шерали Жўраевнинг “Биринчи муҳаббатим”га куй басталаб, қўшиқ қилиб айтганлари ҳам катта роль ўйнади. Шеър қўшиққа мос услубда ёзилган. Етарли даражада маъюслик, қўмсаш, соғинч, етарли даражада илк муҳаббатни улуғлаш, кўкларга кўтариш, унга сиғиниш бор. Меъёр, туйғулар ўртасида мутаносиблик, давомийлик сақланган. “Хайр энди…”, “Куз манзаралари” ёки “Чувалади ўйларим сенсиз” каби шеърларни қўшиқ қилиб, куйлаб бўлмайди. Уларда ё туйғу, ё мулоҳаза қўшиқ услубига мос эмас, қўшиқ имкониятларидан ортиқлик қилади. Қўшиқ матни соддароқ бўлиши лозим. Шу сабабдан “Сен баҳорни соғинмадингми” ва “Биринчи муҳаббатим” ажойиб қўшиқларга айланди.
“Биринчи муҳаббатим” Шерали Жўраев ижросида шунчалик машҳур бўлиб кетдики, тўйларда, ресторан ва кафеларда, паркларда, айниқса талабалар ётоқхоналарида тинимсиз ижро этиларди. Ҳатто баъзи қизлар учрашиб юрадиган йигитига турмушга чиқишга розилик бериш шарти сифатида “Биринчи муҳаббатим” грампластинкасини совға қилишни талаб қилишган. “Биринчи муҳаббатим” мана 50 йилдан ортиқ вақт ўтибдики, ҳамон машҳур. Грампластинкаларда, кассеталар, дисклар, флешкаларда ёзуви бир неча миллион нусхаларда тарқалган. Отажон Худойшукуров ижроси ҳам анча машҳур бўлди. У ҳам турли аудио ёзувларда кенг тарқалди.
Абдулла Ориповнинг қатор шеърларига куй басталанган. Баъзилари қўшиқ шайдолари орасида машҳур. Севиб куйланди, тингланди. Бугун қўшиқчилик меросимизнинг олтин фондидан жой олган. Улар орасида, айниқса “Яхши қол, эй, дилбарим, дилда кадар, кетмоқдаман” ва “Бу ишқ сиррин китоб этдинг, китобинг ичра мен борман” мисралари билан бошланадиган ашулалар тез-тез эфирда жаранглаб туради. Лекин машҳурликда ҳамон “Биринчи муҳаббатим” пешқадам.
“Куз манзаралари”га ўхшаш шоирда яна бир шеър бор. У “Кузак шамоллари эсдилар яна” сатри билан бошланади. Шеърда қўмсаш, маҳбуба билан руҳий яқинлик, оламни бир хил идрок этишга, тушунишга ишонч туйғуси акс этган:

Кузак шамоллари эсдилар яна
Сокин юрагимда туйғулар қўзғаб.
Келгил, паривашим, келгил жимгина,
Келгил самолардан мезонга ўхшаб.

Бўлган иш бўлди, энди ҳасрат чекиш, ҳатто бирор сўз айтишнинг кераги йўқ. Аммо хаёлан бирга бўлиш, жимгина табиатни, теварак-атрофни кузатиш дилга маънавий озиқ, куч-қувват беради, хотиржамлик бағишлайди:

Поёнсиз оламга боқайлик сўзсиз,
На ҳасрат, на сўзнинг бордир кераги.
Бизнинг теграмизда ёнаётган куз,
Қайси бир ошиқнинг сўнган юраги…

Ҳаммаси ортда, фақат буюк муҳаббат қолди, хаёлот қолди. Ошиқнинг сўнган юраги – “ёнаётган куз”, сарғайган, олов рангига кирган япроқлардир, вужуддир, ошиқ руҳи эса тирик, у қаримайди ва ўлмайди.
Абдулла Ориповда 1972 йилда ёзилган ажиб бир дурдона шеър бор, “Соғинч” деб аталади. Уни ишқий лирикага оид ёки туғилган қишлоғини, ҳатто ўтиб кетган онасини қўмсаб, ёнингга қабристонга қайтсам, деган мазмунда ҳам тушуниш мумкин. Уни тўлиқ келтирамиз:

Парчагина булут,
Чексиз осмон,
Адир ортидаги ёлғизоёқ йўл.
Барча ташвишларни унутиб, шодон,
Қайтгим келаётир қошингга буткул.
Қисмат майин ичдим – аччиқ ва тахир,
Туйдим эҳтироснинг самовий кучин.
Дунёда одамзод яшамас, ахир,
Фақат иродасин синамоқ учун.
Парчагина булут,
Чексиз осмон,
Адир ортидаги ёлғизоёқ йўл.
Барча ташвишларни унутиб, шодон,
Қайта олсам эди қошингга буткул.

Шеърни турлича талқин қилиш мумкин. Ҳақиқатан, биринчи муҳаббатга қайтиш, аммо бу иложсиз эканлиги, айрилиқ туфайли ҳаёти аччиқ ва тахир бўлгани, яшамоқ ирода синовига айлангани, бундай ҳаётдан қийналиб кетгани тўғрисида шеър дея талқин қилиш мантиққа зид эмас. Лекин ўтиб кетган беғубор, беташвиш болаликни соғиниш, тириклик ғилдирагини ортга айлантириб бўлмаслиги, унинг барча зарбалари-ю қийноқларини қабул қилмасдан, иродасини намоён этиб курашмасликнинг иложи йўқлиги мазмунидаги талқин ҳам мантиққа зид келмайди. Шоир туғилиб ўсган қишлоқ ёнида катта адир бор. Унинг ортида шоирнинг дунёдан жуда эрта кетган онаси дафн этилган қабристон жойлашган. Шеърни онаси руҳига мурожаат дея тушуниш ҳам ўринли туюлади. Ўша шоир учун оғир кечган йилларда, ҳаттоки умрининг охиригача унинг онаси олдига қайтиш истагини ифодаловчи мисралари кўп.
Абдулла Ориповнинг муҳаббат лирикасига қайтамиз. Албатта, эҳтиросларга бой гўзал шеърларни фақат йигитларгина эмас, қизлар ҳам ўқийди, таъсирланади, ёд олади. Уларни ёзган шоирга шайдо бўладиганлари учрайди. Айримларининг хаёлида фақат угина шоирни тушунади, фақат угина шоирга ҳақиқий бахт ато этишига самимий ишонади. Яқинроқ танишишга, дўст тутинишга уринади. Бундай шайдо қизлар орасида самимийлари, ўзини фидо қилишга тайёр гўзаллари, оқилалари кам бўлмаган. Шоирда масъулият туйғуси кучли эди, у оилавий бурчига содиқ қолди. Баъзи бир шўхликлар қилган бўлиши мумкин, аммо инсонийликнинг маълум бир сарҳадини бузган эмас. “Илтижо” номли шеърида ёзади:

Кимга фойда беҳуда жунун,
Ва дунёга ғавғо солишдан
Айрилиқдан қўрқмасман бу кун,
Мен қўрқаман севиб қолишдан.

Бу барча шайдо қизларга шеърий жавоб эди. Яна бир тўртлик худди шундай жавоб бўлиб туюлади:

Оҳ, ўтган у кунлар қайтмагай зинҳор,
Ўчган муҳаббатнинг ёнмоғи душвор.
Нигоҳинг қадама қароғимга сен
Унда тўкилмаган кўзёшларим бор.

Тўртликда қайтадан севиб қолишдан қўрқиш, нозик қалб дардлари уйғониб, кўзёшига айланиши эҳтимоли ифодаланган. Тўртлик 1984 йилда “Илтижо”дан 14 йил кейин ёзилган. 80-90-йилларда ҳам шоирнинг мухлисалари кўп эди. Аммо севги-муҳаббат ҳақида фалсафий мулоҳазалардан ташқари, эҳтиросли шеърларни ёзмай қўйган эди. Мен шоирдан бир куни бу ҳақда сўрадим. Ахир муҳаббат шеърият учун абадий мавзу-ку, баъзи шоирлар 70-80 ёшларда ҳам эҳтиросли ишқий шеърлар ёзади, дея ҳатто жаҳон ва рус адабиётидан қатор мисоллар ва исмларни келтиргандим. Шунда у “Қизларим ўсиб, оқ-қорани ажратадиган бўлиб қолди. Улар менинг шеър­ларимни ўқиб, нима деб ўйлайди. Ҳар мавзунинг ўз вақти бор”, деган жавобни берганди.
Мана шундай ўйноқи ва фалсафий-ишқий шеърлардан намуналар:

Нари кетолмайман бир ҳабаш қиздан,
Жуда ўхшаш экан сенга кўз-қоши.
Билмадим, ўша пайт, қай бирингиздан
Нусха олган экан фалак наққоши.
Лойингиз баробар қоргандир Халлоқ,
Айни илҳом чоғи ижод этгандир.
Анави ҳабашнинг нусхаси бироқ
Хумдонда узоқроқ қолиб кетгандир.

Иккинчи, мазмунан тамом фарқ қиладиган намуна:

Мен фақат Сен учун яшадим десам,
Бироз лоф бўларди ва бироз ёлғон.
Гоҳи босганида тўфон каби ғам
Кўзимга кўрингай ўзимдаги жон.
Сенсиз ҳам яшадим десам мен агар,
Десамки, сенсиз ҳам танамда бор жон.
Ишонгил, бу гапим баридан баттар
Ёлғон бўлар эди, тамоман ёлғон.

Албатта, бу дил изҳори ёш йигитнинг эмас, нуроний донишманднинг сўзлари­дир. Туйғулар мувозанатга аллақачон келган, мўътадиллашган. Улар эҳтиросли ҳаракатга олиб келмайди, балки фикр, мулоҳаза уйғотади.

Фақат савоб борки, дунё бус-бутун

Шоир 1981 йилда инфаркт ўтказди. Касалликдан аста-секин ўнгланиб, яна эҳтиросларни жунбушга келтирадиган, ўқувчини чуқур хаёлга, ўйга чўмдирадиган шеърлар, кичик лирик поэмалар ёза бошлади. 1982 йилда ёзилган “Ҳайронлик”, “Сенга бу дунёнинг гули, неъмати”, “Савоб”, “Қонуният” каби мавзулардаги битик­ларда яна эҳтирос ва тафаккур кучи уйғунликда намоён бўлади.
Аввалгидай баравж пардаларда куйлаш соғлиқ учун, асаб учун беиз кетмайди, албатта. Аммо Абдулла Орипов бошқача куйлай олмас, мухлислар ҳам ундан бошқача шеърни кутмас эди. Қизиғи шундаки, ўша йиллар у кўпчилик тасаввурида, айниқса, ёшлар тасаввурида аввалдан, азалдан бордек таассурот уйғотарди. Шоирнинг ижоди маънавий, адабий ҳаётимизга шу даражада сингиб, унинг табиий узвий, ажралмас қисмига айланиб қолган эди. Аслида у эндигина 40 ёшга қадам қўйган эди. Кутилмаган мантиқий хулосалари, ноёб, оригинал ташбеҳлари илгари ҳайрат билан қабул қилиниб, олқишлар уйғотган бўлса, энди улар табиий қабул қилинар, гўёки асли шундай бўлиши лозимдек эди. Абдулла Орипов шеърият мухлисларини янги бадиий мезонларга ўргатиб қўйганди. “Савоб” – шукроналик тўғрисида кичик лирик поэма. Бир қисмли симфоник поэма деса тўғрироқ бўлади. Асар юксак пардаларда ва суръатда бошланади. Бошдан-оёқ фикр ва туйғуни ифодалаш суръати, пардалари юқорилигича қолади. Ҳақиқий аллегро, фақат охирги ўн икки сатрида – асар финалида – фалсафий хулосасида пардалар ва суръат пасайиб, аста-секин сокин куйга ўтади.

Авжи саратонда ҳансираб, ёниб,
Қоврилиб оловли йўллар тафтида,
Муздайин булоқдан сув ичгач қониб,
Ҳордиқ олганмисан чинор тагида?
Руҳингда сафо-ю танингда мадор,
Умидбахш қўшиқлар куйлаганмисан?
Ўша пайт, ўша он ҳеч қурса бир бор
Чинорни ким эккан – ўйлаганмисан?

Шоир ҳар бир эзгу иш савоб эканини, инсон жамиятдан, аждодлардан барча неъматларни, ютуқларни тайёр ҳолда қабул қилиб олишини эътироф этади. Инсоннинг бурчи – уларни сақлаш, янгилаш, бойитиш. Инсон салафлари олдидаги қарзини узиши учун ўзи ҳам бошқаларга яхшилик, яъни савоб иш қилмоғи шарт. Бу – ҳаёт қонуни.

Айт, ахир ўзинг ҳам то борсан собит,
Кимсага насиба узатганмисан?
Кўчангдан лапанглаб ўтганда тобут,
Сен уни тўрт қадам кузатганмисан?
Чорасиз бир инсон учраган дамда,
Унсиз сўроғига қилдингми жавоб?
Айт-чи, билармисан, ёруғ оламда
Буларнинг барчаси аталгай савоб…

Хайрли иш, савоб бўлмаса, кимдир беғараз чинор экмаса, йўл чиқармаса, кўприк қурмаса, изидан келадиган нотаниш кишиларни ўйлаб, овчи кулбасида гугурт, бир чимдим туз, қуруқ ўтин, чақмоқ тош қолдирмаса, муҳтож кишига ёрдам қўлини чўзмаса, жаҳоннинг бус-бутунлигига дарз кетади, инсон қадр-қиммати йўқолади.

Фақат савоб борки, жаҳон бус-бутун,
Фақат савоб борки, азиздир инсон!

Абдулла Ориповнинг шеърларида сунъий ўйлаб топилган, ўз қалбидан ўтказмаган фикрлар, образлар йўқ. Шу сабаб улар жуда самимий, ўқувчи юрагига тез йўл топа олади. Шоир фикри, ўйлари, истиоралари замон ва маконда чекланмаслигини айтган эдик. Тарихий бир далилга, воқеага ёки улуғ аждодларимиздан бирининг хотирасига мурожаат этганда ҳам уларни ўз замони, эл-юрт ғам-ташвиши, фахр-ифтихори билан боғлайди. Бобур туғилганининг 500 йиллиги муносабати билан ёзган шеърида ўз ҳолати, ҳозир яшаётган вақти буржидан буюк шоир ва давлат арбобининг халқимиз маънавиятидаги бугунги ўрни тўғрисида мулоҳаза юритади.

Мен-ку, оддий одам,
Шундоқ бўлса ҳам
Шукр, бас деганча ғанимларим бор.
Шарт эмас уларга таъриф чинакам
Бири жунунсифат, бирови ҳушёр.

Шоир ўзи ҳақида ёзаётгани йўқ. Бу адабий усул. Менда, оддий одамда, шунча ғаним бўлса, Сизда улар беҳисоб ва қудратли кучга эга бўлган. Сиз уларга қандай дош бера олгансиз, қандай уларни енга олгансиз, демоқда.

Биз шундай ўтамиз,
Яъни кун кўриб…
Майдагина кучсиз, майдагина зўр.
Ҳаётнинг мана шу буржидан туриб,
Мен Сизни ўйладим, ҳазрати Бобур.

Бизлар майдалашиб, бачканалашиб кетганмиз. Кунимиз ўтса бўлгани. Мана шу бачкана ҳаётимиз нигоҳи билан Сизга боқмоқдамиз. Бу ерда яна қўшимча ноадабий изоҳга эҳтиёж бор. 1982 йил ноябрида Л. Брежнев вафот этиб, собиқ Иттифоқда ҳокимият тепасига Ю. Андропов келган эди. У ич-ичидан емирилиб кетаётган советлар Иттифоқини сақлаб қолиш мақсадида барча соҳани қаттиқ сиқувга олди. Мафкура борасида ҳам сиқув кучайди. Ўтмишга, маданий меросга, урф-одатларга муносабат салбий томонга кескин ўзгарди. Ўзбекистонда “пахта иши” бошланди. 500 йиллиги тантанали нишонланиши кутилаётган Бобур шахси ва ижоди танқидга учради. Орадан 1–2 йил ўтиб, миллий байрамимиз Наврўз ҳам тақиқланди. “Майдагина кучсиз, майдагина зўр” деганда шоир ўтмишга лой чаплаб, қадриятларимизни расман тақиқлашдан нарига ўтолмайдиган маҳаллий раҳбариятни назарда тутмоқда. Шеърдаги Бобур таърифи:

Сиз – зобит, дастини чўзган дунёга,
Сиз – шоир, мангу бир аланга ёққан.
Наинки бандалар, Сизнинг сиймога,
Не-не салтанатлар кек билан боққан.

Эътибор беринг: Сиз жаҳонгир, фотиҳ саркарда демаяпти шоир. “Сиз зобит” демоқда. Зобит, офицер, ўз ихтиёри билан уруш бошлай олмайди. У мустақил сиёсатчи эмас. У саркардага, подшоҳга бўйсунади. Шеърда Бобурга Сиз Оллоҳнинг зобитисиз, дейилмоқда. Чунки олий саркарда, олий подшоҳ Оллоҳнинг ўзи. Сиз у белгилаган қисмат туфайли дунёга қўлингизни чўздингиз. “Мен сизни ўйладим, ҳазрати Бобур” мурожаатида ҳам “ҳазрат” сўзи қўлланилгани бежиз эмас. Бобурнинг саркардалиги, подшоҳлигига урғу берилмаяпти, унинг улуғлигига, ҳазрат даражасида эканига эътибор қаратиляпти. Бобурга кек билан нафақат рақиблари, не-не салтанатлар ҳам боққани эслатилмоқда. Матн тагида яширин матн бор:

Айтинг, не топдингиз Сиз кезиб дунё,
Ҳануз боқишарлар шўришга тўлиб.

Бу энди Совет давлати, коммунистик мафкуранинг Бобурга муносабатига ишора. Нега ҳанузгача Бобурга нисбатан кек сақланаётир. Чунки у Темур ва Навоий хислатларини ўзида мужассамлади, улар изидан борди:

Баҳодирлик ичра ёр Сизга Ҳумой,
Сиз улуғ зотларнинг изин босган эр.
Назмий саждагоҳда Сизга, ҳойнаҳой,
Имомликка ўтгай фақат Алишер.

Бобур – Темур ва Навоий издоши, давомчиси. Уларга ҳар жиҳатдан муносиб: ҳарбда ҳам, ижодда ҳам, буюк шахс, буюк яратувчи.
Совет мафкураси, илм-фани Бобурнинг ижтимоий-сиёсий фаолиятини муносиб баҳоламади, инкор қилди. Аммо адабий меросини инкор қилишга кучи етмади. Ўша машъум совет даврида, ундан “ёлғиз шеър қолди”.

Ҳа, ёлғиз шеър қолди, бошқаси абас,
Етти иқлим аро достон нақлингиз.
Не бахт, парчин бўлиб тож деган қафас,
Бизга етиб келди олмос ақлингиз.

Шоир дунёда юз бераётган ҳар қандай қабиҳликни, адолатсизликни инсониятга қаратилган хуруж сифатида қабул қилади. Барча разолатлар, жиноятлар инсоннинг ўзидан. Уларни Яратганга, тақдирга тўнкамаслик керак деган ғоя “Тунислик бола” шеърида давом эттирилади. Оммавий ахборот воситалари тарқатган хабарга кўра, Тунисдан иш ахтариб келган бир ўспирин (табиийки, бошпанасиз) кўчадаги скамейкада ухлаб ётганда, безори болалар устидан бензин қуйиб, ёқиб юборадилар. Ўша пайт шоир Италияда Данте Жамияти таклифи бўйича сафарда эди. Хабардан қалби увушган шоир ёзади:

Афсус, разолатга ботди бу очун,
Айбни Яратганга тўнкамоқ нечун.
Сенга ўт қўйдилар бир эрмак учун
Римга нега келдинг, тунислик бола?

Конкрет фактдан бутун башарият тақдирига алоқадор умумий хулоса чиқаради:

Ҳа, олов остида буткул ер юзи,
Тутунга тўлмоқда одамзод кўзи.
Ёниб кетмасайди заминнинг ўзи
Римга нега келдинг, тунислик бола?

80-йиллар ўрталарида ёзилган бир неча фалсафий шеърлардан бири “Кўзгу парчалари” деб аталади. Гўёки унда ҳаммага маълум факт – синган, дарз кетиб бўлакчаларга бўлиниб қолган кўзгу бирор предметни яхлит, бус-бутунлигича акс эттира олмаслиги ҳақида баён қилинади. Лекин аслида бундай эмас. Аслида шеърда икки ғоя олға сурилган. Биринчиси – инсон табиати, руҳияти жуда мураккаблиги, уни яхлит тасвирлаб, ифодалаб бўлмаслигидир. Иккинчиси – шоир юраги чил-чил синган кўзгуга ўхшаши, ундан ҳаётнинг, инсоннинг тўлиқ бус-бутун аксини кутмаслик ғоясидир. Яна бир қизиқ қўшимча. Барча халқларда синиқ кўзгуни уйда сақламаслик ирими бор. Синиқ, ёрилган кўзгу омадсизлик, ҳатто кулфат келтиради, деб ҳисобланади. Кейинги йилларда илм-фан вакиллари ҳам шундай фикрга мойиллик билдирмоқдалар. Ёрилган кўзгу бўлаклари акс эттирган ҳар хил тасвирлар энергетикаси бир хил, бир текис бўлмас экан. Бу кишиларнинг руҳиятига салбий таъсир кўрсатар, онг остида салбий жараёнлар бошланишига гўёки туртки бўлар экан.
Шеърнинг дастлабки байтиёқ шоир салбий энергетика тўғрисидаги фаразларни жонлантиради:

Кўзгу парчалари йўлакда ётар,
Унсиз шарпалари руҳимга ботар.

Шоир руҳи биз, оддий одамларникига нисбатан бир неча бор сезгирроқ, нигоҳи ўткирроқ, махсус асбоб-ускуналар – дозиметрлар, микроскоплар билан қуроллангандек. Истеъдод Оллоҳ берган руҳий қудрат, илоҳий файздир. Аммо ҳатто ўша руҳий қудрат инсонни тўлиқ акс эттиролмайди. У шунчалик зиддиятли, шунчалик мураккаб. Шу сабабдан Абдулла Орипов шеърда “инсон” сўзини бош ҳарф билан ёзади.

Мени маъзур тутгин, муҳтарам Инсон,
Сувратинг чизолмай турибман ҳайрон.
Бир кун фазилатинг олсам қаламга,
Бир кун қабиҳлигинг ёйгум оламга.
Сенинг бўй-бастингни кўрсатмоқ учун
Кўзгу керак ахир яхлит ва бутун.
Шоир юраги-чи, оламда яккаш,
Ўша чил-чил синган кўзгуга ўхшаш.

“Кўзгу парчалари” изидан битилган “Диалектика” шеъри мавзуни бошқа йўналишда давом эттиради: ҳаётга инсон муносабати, баҳолари, руҳий кайфияти нисбий, зиддиятли. Оламни қандай идрок этиш билан боғлиқ:

Чора битта: ниятингни эзгуликка бур,
Фақат шунда гўзал бўлиб кўрингай фалак.
Йўқса ҳасрат оғушида ўтгайдир умр,
Бамисоли ўра ичра қолган капалак.

Инсон мавзуси Абдулла Орипов шеъриятнинг энг муҳим устунларидан биридир. Мавзу доирасида эса она ва аёл образлари марказий ўрин эгаллайди. Айнан 60-йилларда ёзилган “Аёл” шеъри ва “Онажон” поэма-марсияси, аввал таъкидланганидек, унга улкан машҳурлик келтирган, норасмий халқ шоирига айлантирган асарлар сирасига киради. Бу мавзуга у бутун ижоди давомида кўп мурожаат этди. 1984 йилда “Офтобшувоқ” шеъри онасини хотирлаб ёзган дилўртар асардир. Уни ўқиб қалбинг бачкана, майда, худбин ҳислардан тозаланади, унда раҳм-шафқат, меҳр-оқибат ва ҳаётга шукроналик уйғонади:

Илиқ томчилаган ёмғир ҳам гоҳо,
Туюлар онамнинг кўз ёши бўлиб.
Она турганидай тепамда гўё,
Баҳорнинг меҳрибон қуёши бўлиб.

1985 йилда тахминан май ойида ёзилган “Сени она дедим…” кичик лирик поэмаси аёлга бағишланган. Аёл образи она, сингил, суюкли ёр сиймоларида гавдалантирилади. Уруш ва ундан кейинги йилларда аёл ютган заққумлар, оғир меҳнат, очарчилик, далада бир дона бошоқ топиб олса, ёноқларига ранг ингани Абдулла Ориповга хос эҳтирос кучи билан тасвирланган. Аёл ёр сифатида лирик қаҳрамоннинг бемор бошида гоҳ она каби бедор, гоҳида сингил мисолида туради. Аёл образида замон ва макон чексизлигида афсонавий, бадиий тимсоллар ва реал шахслар бирлашиб кетган:

Сен десам минг йиллар саждага келиб,
Пойинга чечакдай тўшалмоғи чин.
Алпомиш ёнида Ойбарчин бўлиб,
Сен – Фарҳод қошида яшаган Ширин.
Сен – Нурхон, Сен – Сора, турибсан шоён,
Улуғ Ўзбекистон сардафтарида.
Меҳнат, шижоатинг оламга аён,
Сен – баҳор чақини замон қаърида.

Аёл зоти шунчалик улуғки, унга асрлар, минг йиллар, замон саждага келади, пойига поёндоз бўлиб чечаклардай тўшалади. “Рейхстаг устига қадалмиш байроқ” ҳам “Асли Сен силкитиб қолган рўмолинг”. Аёл олдидаги инсоний бурч – унинг шаънини, қадр-қимматини ҳимоя этишдир, дунёни урушдан асрашдир. Чунки уруш аёлни ўстирган фарзандидан, севган ёридан айиради.

Мен шарқлик одамман,
Аёл деган сўз,
Менга ҳаёт билан баробар калом.
Оҳ, аёл хўрлигин кўрсатма ҳаргиз,
Ҳаргиз бад бўлмагай аёл деган ном.
Аёлга тиласанг гар толеъ маъсум,
Дунёни оловдан асра, эй одам.

80-йиллар ўртасидан “пахта иши” бўйича олиб борилган терговлар судларга оширилиб, ҳукмлар эълон қилина бошлади.
“Ўзбеклар иши” атамаси юракларга нишдек санчилди. Абдулла Орипов қалбида, онгу шуурида булар исён уйғотмаслиги, шеърларида акс этмаслиги мумкин эмас эди. 1985 йилда шоир “Ўзбеклар” номли достон ёзишга киришади. Бундан хабар топган юқори идоралар вакилларидан бири шеърий манзумани ёзмасликни “маслаҳат” беради. Турли сабабларга кўра, бошланғич саҳифаларидан бошқаси ёзилмай қолиб кетади. Ўша бошланғич саҳифаларни шоир мустақиллик йиллари эълон қилди. Парча:

Ғубордай тўзғимасин бу ажиб маскан,
Тупроққа қормасин эллар бир-бирин.
Чора ахтарди энди Яратган
Тинчлантирмоқ учун ўзбеклар ерин.
Охир Холиқ келди шундоқ қарорга:
“Иблис қудратимни, майлига, билсин.
Бир зот жўнатайин мен бул диёрга,
То у Ўзбек элин бус-бутун қилсин”.

Ойдин бўлмоқдаки, шоир Темурдек халоскор, юрт ва эл озодлигига, равнақига хизмат қилишга қодир йўлбошчи келишини орзу қилмоқда. 1985 йилда ҳали жадидлар асарлари, шу жумладан, Исмоил Гаспиралининг “Темурнинг туркий раҳбарларга танбеҳи”, ундан илҳомланиб ёзилган Фитратнинг “Темур сағанаси олдида” ҳикояси эълон қилинмаган эди. Шоир Темурдек зотга ўзбекларда тарихий зарурат пайдо бўлганини ҳис қилиб, армон билан ёза бошлаган. У конкрет бирор шахсни назарда тутмаган. Шу сабаб унда фақат орзу-армон ифодаланиши мумкин эди. Балки, нажот келтириши мумкин бўлган шахсни теварак-атрофида, Ўзбекистондаги таниган ва тахмин қилган арбоблар ичида кўролмагани манзума ёзилмай қолганининг сабабларидан бири бўлгандир.
Элу юрт дарди, ташвиши шоирни изтиробга солди. Қалбининг қайта тирналган яралари ёнига янгилари қўшилди. “Пахта иши” қатағонлари 1985–1986 йилларда авжига чиқди. Бунинг устига 1984 йилдан бошлаб кетма-кет уч йил қурғоқ келди. Айниқса, Қашқадарё қурғоқчиликдан кўп азоб чекди. Одамларда руҳий тушкунлик кучая бошлади. Маиший турмушда ҳаловат йўқолди. Одамларнинг ўзаро муносабатларида бир-бирига ишонч, меҳр-оқибат пасайди, шубҳакорлик кучайди. Абдулла Ориповнинг “Ишонч кўприклари” шеъри шундай муҳитда туғилди.

Юздан парда кетса,
Дилдан диёнат,
Меҳр ришталари зимдан узилса,
Юракларни босса шубҳа, хиёнат,
Ишонч кўприклари бузилса;
Етимлар ҳақидан қўрқмаса биров,
Сўқмоққа айланиб кетсалар йўллар,
Қиблагоҳлар осий, туғишганлар ёв,
Ғазналарга чўзилса қўллар;

Драматизм ўсиб, маънавий инқироз сабаблари салмоғи ортиб бораверади. Диққат қилинса, шоир бирор гапдан кейин нуқта қўймаган, чунки сабаблар саноғи тугагани йўқ.

Болалар руҳига ҳаёт деган дарс,
Манманлик уруғин жойласа;
Ошиқлар кўчада маъшуқасин эмас,
Кимнингдир қадамин пойласа;

Ёшлар ҳаётдан қандай сабоқ олмоқда? Улар кимга эмас, нимага кўнгил қўймоқда? Мансабпарастликками, мол-дунёгами? Халқнинг дардини куйлайдиган, унга маънавий озиқ берадиган, ҳис-туйғуларини тарбиялайдиган шоирлари-чи?

Элнинг шоирлари ғаним зотлар каби,
Бир-бирларин ғажиб есалар;
Минбарларга чиқса кўча-кўйнинг гапи,
Андишани қўрқоқ десалар…

Нуқта ҳамон йўқ. Маълумки, уч нуқта, бир томондан, саноқ давом этиши мумкинлигини, бироқ тўхтатилганини англатади. Иккинчи томондан – мулоҳазаларда бурилиш бўлишини билдиради. Ҳақиқатан:

Бундай юртда энди қирғин шарт эмас,
Вабо ҳам қочади ундан йироққа;
Ҳатто дарёлари қурир басма-бас,
Ҳатто тупроқлари тушар титроққа.

Аҳвол оғир, аммо нажот халқнинг ўзида. У ўзида барча бало-қазоларни енггани куч топиши шарт. Шоир шунга умид қилади:

Халқим, бундайларни кўргансан азал,
Кўп чеккансан, улар озорин, доғин.
Сен енгиб ўтгансан, лекин ҳар маҳал,
Халқим, топинаман ўзингга тағин.

Шоир ҳам ўзининг, ҳам халқининг кўнглини кўтаришга, адолатсизликка қарши курашга рағбатлантиришга уринмоқда. Айни пайтда шеър публицистика, памфлет, мафкуравий тарғибот даражасига тушиб қолмаётир. Юксак бадиийлик, экпспрессия, маҳорат сақланиб қолаётир. Бундай шеър энг юқори эстетик баҳоларга лойиқ.
Абдулла Орипов памфлет мазмунидаги шеърлар ҳам битди. Шундай асарларидан бири “Жавоб” шеъридир. Шеър ёзилишига туртки бўлган воқеани шоир менга айтиб берганди. Дунёга машҳур олимимиз Ўзбекистон Фанлар Академияси президенти Обид Содиқов боши устида кўланкалар қуюқлашиб, уни лавозимидан силжитишга тайёргарлик бошланган, ҳар хил ғийбатлар юқорига – Москвага етказилган. Ўзбекнинг барча катталари порахўр деган қарашлар зўр бериб шакллантиришга уринилаётган давр. Москвадан Фанлар Академиясига текшириш учун кимлардир келади. Обид Содиқов уларни бир пиёла чойга таклиф қилади. Дастурхондаги мева-чеваларни кўрган меҳмонларнинг раҳбари “Буларни ниманинг ҳисобига ташкил қилдингиз”, – дея сўрайди. Обид Содиқов шимларининг чўнтагига шаппатлаб: “Мана бунинг ҳисобига”, – дея жавоб беради. Шу воқеани у киши учрашиб қолганларида шоирга айтиб беради. Воқеадан таъсирланган, шоир “Жавоб”ни ёзади:

Мурувват нелигин билмас меҳмоним,
Кўзи оч, еб тўймас, беқўним гадой.
Пора бўлибдими бир бурда ноним,
Пора бўлибдими бир пиёла чой.

Шеър халққа жўшқин хитоб билан якунланади:

О, халқим, очиққўл – ҳотамсан азал,
Атойи Худо де, майли меҳмонни.
Лекин нонкўрларни учратган маҳал,
Оғзига тиқ энди типратиконни.

Абдулла Ориповнинг 1990 йилда ёзган “Иблис” номли ривояти – сюжетли шеъри бор. Унда Иблис шон-шуҳрат, довруқ илинжида ерга тушади. Турли халқларнинг энг яхши либосларини танлайди. Безаниб улар олдига навбатма-навбат боради. Лекин улар ҳаммаси Иблисни олдига солиб қувади. Шунда у миллий кийимлардан воз кечиб:

Бежирим шляпа кийди у дарҳол.
Сержун гарданига илди бўйинбоғ,
Камзулу шимига юргизди дазмол,
Зарҳал кўзойнакдан кўнгли эди тоғ.
Шунда аҳвол тамом ўзгариб кетди:
Иблисни раҳбар деб қарши олдилар.

Аввал уни қувганлар барчаси энди саломга келди. Иблис бутун заминни ўзига ватан айлади.

Ҳукму фармонини юргизар пинҳон,
Қошу қабоғига кекса-ёш қарар.

Шеърда Абдулла Ориповнинг сиёсий бошқарувга муносабати, умуман совет ҳокимиятига мухолифлик кайфияти акс этган. Сиёсий раҳбарлар халқидан, миллий хусусиятлардан йироқ. Улар ўз манфаатлари, бюрократия манфаатларини кўзлаб иш тутади. Халқни иблисдек алдайди, шон-шуҳратга, довруққа ўч. Популистик ваъдалар беради. Иблис бутун сиёсий бошқарувнинг, сиёсий раҳбарларнинг йиғма, мужассам образидир.
Мустақиллик арафасида мафкуравий баҳслар авж олди. Совет даврида обрў-эътибор қозонган марҳум ижодкорлар меросини қайта танқидий баҳолаш бошланди. Бу табиий эди. Аммо бу жараёнда ҳар хил фикрлар, жумладан, улар меросини миллий манфаатларга зид, улар фақат совет тузумининг маддоҳларидир, асарлари аҳамиятсиз деган, кескин бирёқлама, адолатсиз фикрларни зўр бериб тарқатишга уринувчилар чиқиб қолди. Абдулла Орипов совет даври шоирларига ўз муносабатини билдириб, 1991 йилда “Устозларим” шеърини ёзади:

Менинг устозларим –
Аҳли шуаро,
Руҳимнинг оҳанги – суруридасиз.
Бирингиз китоблар бағридасиз жо,
Бирингиз Чиғатой ҳудудидасиз.

Шоир фақат китоблар бағрида қолган, қабрлари номаълум, қатағон қилинган шоирлар (Чўлпон, Усмон Носир ва бошқалар) билан бирга Чиғатойга дафн этилган шоирларни ҳам ўзига устоз билишини тасдиқламоқда. Айнан кейингиларга мурожаат этиб шундай дейди:

Ҳасаду хусумат,
Эзмасин нечоқ,
Сиз шеърдан олибсиз аламни доим.
Олис кечаларда айлабсиз чароқ
Куйиб кўмир бўлган қаламни доим.
Бахтиёр кунларни куйла деган он,
Шиорлар битибсиз қонингиз билан.
Ўзи йўқ қўрғонга бўлибсиз қалқон,
Соддадил фидойи жонингиз билан.

Абдулла Орипов устозларига муносабатда одамгарчилик ва адолатни унутмади. Улар ҳақда ўзаро суҳбат чоғларида мен шоирнинг тан олиб айтган мақтовларини ҳам, танқидий фикрларини ҳам, ўз дилидаги гапларини айта олмай, салоҳиятини тўла юзага чиқаролмасдан кетганлари тўғрисидаги сўзларини ҳам кўп эшитганман. Баъзан суҳбат чоғида уларнинг қай биридан қанча шеър адабиёт тарихида қолишини фараз қилиб, мендан фикримни сўраб қоларди. Ўйлайманки, савол унинг учун шунчаки қизиқарли эрмак эмасди. Бу фаразларнинг тагида ўз ижодини танқидий баҳолаш, ижодкор ва ҳокимият муносабатлари ва зиддиятларини чуқурроқ англаш, ўзининг бундан кейинги позициясини аниқлашга интилиш яширин эди. Азалдан шоир ва ҳукмдор, шоир ва оломон, шоир эркинлиги ва бурчи масалалари буюк ижодкорларни ўйлантириб келган. Абдулла Орипов бундан истисно эмас. Юқоридаги масалалар устида у кўп ўй сурган, қийналган, ўз-ўзи билан баҳс қилган, зиддиятларга борган. Шоир қай даражада замонасозлик қилиши мумкин? Замонага ён босса, ижоди келажакда қандай баҳоланади, қанча шеъри яшаб қолади?
“Устозларим”да “ҳокимият ва шеърият”, “оломон ва шоир” масалалари нуқтаи назаридан ўтган шоирларга – устозларга баҳо берилмоқда. Ўтган шоирлар тирик­лигида ҳокимият босимида ижод қилди, истамаганлари ҳалок бўлди, ўлганларидан кейин, замон, мафкура ўзгаргач, мустақиллик йилларида энди уларга оломон даражасига туширилган айрим ёшлар гиж-гижланмоқда. “Кимдан қанча шеър қолади” мавзусини у шоир Усмон Азим билан ҳам муҳокама этган экан. Балким, яна ким биландир бу ҳақда фикрлашгандир. Ҳар ҳолда мазкур масала шоир учун ўткинчи бўлмаган.
“Шоир ва ҳокимият” масаласида кўпинча ҳокимият ғолиб келади. Бўйсунмаган шоирни жазолайди, мавҳ этади, бўйсунганлари эса ижодда ютқазади. Дарди, армони ичида кетади.

Номард бу дунёнинг кирдикорлари
Яхшидир, ёмондир – ишингиздадир.
Армонлар, узрлар кетдилар бари,
Кетдингиз дардингиз – ичингиздадир.
Марҳум устозларим,
Раҳматли зотлар.
Энди сиз тинч ётинг маконингизда.
Ўкинманг маломат қилсалар агар,
Абадий бардош бор имконингизда.

Самимият ва инсоф билан ёзилган шеър. Бундан бошқа гаплар ортиқча.

“Елкамизга офтобнинг текканлиги рост бўлсин”

Мустақилликнинг илк кунларида у “Адолат офтоби”, “Эрк ҳаққи”, “Бирин-кетин ўтиб борар асрларнинг карвонлари” каби шеърларини ёзди. “Адолат офтоби”да шоир бирликка, жипсликка чорлайди:

Сафга тизил, набирам, отажоним, тур энди,
Мустақиллик нашъасин, ҳаққинг бордир, сур энди.
Қўлни бериб қўлларга бир тан бўлиб юр энди,
Елкамизга офтобнинг текканлиги рост бўлсин,
Ўзбекнинг ўз ниҳолин экканлиги рост бўлсин.

“Эрк ҳаққи”да мазкур ғоя муборакбод этиш ва орзу-тилак сифатида ривожлантирилади. Муборакбод этиш қуйидагича ифодаланади:

Қадимий бобо юртим
Қутлуғ бўлсин яловинг,
Ўйлай-ўйлай ташлаган
Қадам муборак бўлсин.
Тағин гуриллаб ёнгай
Ўчмаган қалб оловинг.
Эрк ҳаққига ичилган
Қасам муборак бўлсин.

Ижодкор кишилар хаёлан ўзларининг буюк салафлари билан суҳбат қуради. Халқининг ютуқлари ва муаммолари тўғрисида ўйлаб, фалон буюк зот бунга қандай баҳо берарди, нималар деярди деган фикрларни хаёлидан ўтказади. Бу ўй-хаёллар, ботиний суҳбатлар ҳар хил шаклларда уларнинг битикларида аксини топади. Баъзан улар салафлар хотирасига, руҳига бевосита мурожаат шаклида, баъзан эслаш ва тилак шаклида юзага чиқади. Ўзбекистон истиқлолга эришган кунларда, Абдулла Орипов Навоийни эсламаслиги мумкин эмасди. Менимча, унинг “Бирин-кетин ўтиб борар асрларнинг карвонлари” шеъри шундай туғилган. Шеър тагига “1991 йил, сентябрь” дея ёзилган, вақти аниқ кўрсатиб қўйилган.

Бирин-кетин ўтиб борар асрларнинг карвонлари
Оҳ, нечоғли хатарлидир унинг ошар довонлари.
Инсон зоти муродига азал-абад етар эди,
Ушалса гар умидвор зот – Навоийнинг армонлари.

Абдулла Орипов ижоди мустақил Ўзбекистоннинг дастлабки одимларининг поэ­тик йилномасига айланди дейилса, муболаға бўлмайди. Ўзбекистон 1992 йил 2 мартда БМТ аъзолигига қабул қилиниб, БМТнинг Нью Йоркдаги бош биноси олдида Ўзбекистон байроғи кўтарилди. Орадан икки кун ўтиб, “Ўзбекистон давлати” шеъри яратилди:

Ўзбекистон байроғи кўтарилди чинакам,
Ушбу кунни айтингчи, қай биримиз кутмадик.
Зарур бўлган чоғда гоҳ дор тагида туриб ҳам,
Қай биримиз тарихнинг синовидан ўтмадик.
Насиб этмиш бу кунлар, таралсин янгроқ унлар.
Дўстлар билан ёнма-ён қутлайлик бу айёмни
Илоё, бошимизга келмасин қаро кунлар,
Ўзбегим, деб кўтаринг, дўстларим, олтин жомни.

Фақат бунёдкорлик, эзгулик халқни яна юксак марраларга олиб чиқади. Бу юксакликнинг, донг таратишнинг ҳақиқий белгиси – мурувват (бу ерда: кўнгил ва ақл сахийлиги, беғараз яратувчилиги) ва маърифатдир (ҳақиқатни билиш, илми-ирфон, фан ва санъат сирларини эгаллаш, юксак маънавият). Бу йўлда адашмасангиз, орангиздан қайноққалб Машрабу Чўлпонлар чиқади, акс ҳолда лолалар баргидек тўзғиб кетиш хавфи бор:

Олдиндадир ҳали заҳмат, олдиндадир имконингиз,
Осилмаган не-не Машраб, отилмаган Чўлпонингиз.
Ўтинч ила ҳасратимни насиҳат деб юзга солманг,
Худо инсоф берган куни бармоғингиз тишлаб қолманг.
Муруввату маърифатдир буюкликнинг нишонаси,
Қадам қўйинг мана сизга донғил йўлнинг остонаси.
Туркистоннинг болалари, Туркистоннинг болалари,
“Пуф” деганда тўзғигудек мўъжазгина лолалари.

1992 йил 8 декабрда Ўзбекистон Конституцияси қабул қилинди. “Ўзбек қомуси” шеъри туғилди. Шеър шунчаки Конституция қабул қилиниши муносабати билан кўтаринки кайфиятни ифодалашни мақсад қилиб ёзилган эмас. Унда шоир ўтмишни зирқираган юрагидан ўтказиб эслайди. Шу сабаб шеър ўқувчи юрагини ҳам зирқиратади. Уни ўқиган ҳар киши ниманидир эслаб, энтикиб кетарди. Балки совет даврида яшамаган ёшлар қалбида, ҳатто чорак аср ўтиб, дил туғёнлари босилган бизнинг авлодда ҳам у бугун илгаригидек акс садо бермас. Аммо шеър у ёки бу санага махсус бағишлаб ёзилган шеърлардан тамомила фарқ қилади.

Эслар эдим Бухорийни, Яссавийни ҳам,
Ҳа, ҳа, айри тушмаганди хотиротимдан.
Фақат улар чалинарди кўзимга мубҳам,
Лекин сира кетмас эди хаёлотимдан.
Ҳам Темурбек, ҳам Улуғбек, Алишер, Бобур,
Сизлар тузган ул салтанат – салтанат бўлди.
Улуғ тарих Туркистонга чўнг гувоҳ эрур,
Давлат эдик, давлат эдик, у давлат бўлди.

Шоир аждодлар тузган давлат яна давлат бўлганидан (мустақилликка эришганидан) фахр туяди. Биз яна заминга, яшаётган она тупроғимизга лойиқ бўлдик, она тупроқ ҳам бизга лойиқ бўлди, яъни бизники бўлди. Шу пайтгача биз уни бировларга топтатиб қўйиб, унга лойиқ эмас эдик, деган фикр “Сен заминга лойиқдирсан, замин ҳам сенга” сатрларида яширин:

Эмукдошим, ай қардошим, қулоқ тут менга,
Ушбу кўҳна каҳкашонда мағрур тутгин бош,
Сен заминга лойиқдирсан, замин ҳам сенга,
Сеникидир энди бу ер, сеники қуёш.
Қўлингда эрк, бошда ялов, тилингда суруд,
Ватанинг бор, бола-боғчанг, ор-номусинг бор.
Ўзбекистон деб аталган муқаддас ҳудуд,
Ўз Давлатинг, Мамлакатинг, ўз Қомусинг бор.

Абдулла Орипов мустақил Ўзбекистоннинг давлат мадҳияси муаллифи бўлиши табиийдек туюлади. Бироқ у ёпиқ танловда, яъни муаллиф номи номаълум тахаллусда яширилган танловда ғолиб келганди. Танловда ғолиб бўлган шеър муаллифи кейин эълон қилинди. Изидан ғолиб топилган матнга куй басталаш бўйича композиторлар ўртасида танлов эълон қилинди. Муддат тугагач, Давлат комиссияси бирорта мусиқани маъқулламади. Шунда атоқли композитор, Ўзбекистон ССР мадҳиясининг муаллифи Мутал Бурҳоновга ҳукумат томонидан мурожаат этилади. Мутал ака мен кексайиб қолдим, кучим ҳам, соғлиғим ҳам Абдуллажоннинг ғолиб чиққан матнига муносиб куй басталаш имконини бермайди. Соддароқ матн бўлса, аввалги мадҳия мусиқасидан қисман фойдаланиб, янги куй басталашга уриниб кўраман, деган мазмунда жавоб берган. “Лекин Абдуллажон мен билан бирга ишласин, чунки баъзи сўзларни мусиқага мослаштиришга тўғри келади, шоир қўллаган сўзнинг жаранги тушмаслиги мумкин”, дея шарт қўйган. Буни Абдулла Ориповнинг ўзи айтиб берган, чунки унда мадҳиянинг янги матнидаги баъзи сўзлар ўрнига фалон сўзлар қўлланса, яхшироқ бўлар эди, нега ундай қилмадингиз, дея сўрагандим. “Мутал ака бу сўзларни алмаштириш зарурлигини исботлади. Овоз чиқариб хиргойи қилганда ҳақиқатан дастлабки айрим сўзлар мусиқага яхши тушмади”, деди.
Фалсафий мавзуда битилган шеърлардан бири “Буюклик” дея аталган. Унда Муштарий сайёрасига қандайдир бир астероид урилиб, бағрида чўкиб кетгани теран фикрий-мантиқий мулоҳазаларни уйғотади: буюклик ўз йўлидан тоймайди, у мавҳ этиш ниятида ожизликни изламайди. Балки ожизлик буюкликка келиб урилади:

Таажжуб қиламан, буюклик асли,
Танлаган йўлидан бурилмас экан.
Зарра буюкликка урилгай, аммо
Буюклик заррага урилмас экан.

Шеър ёзилишига туртки бўлган воқеани, афсуски, шоирдан сўрамаганман. У коинот ва юлдузларга жуда қизиқарди. Ўзининг мўъжазгина телескопи бўларди. Коинот тўғрисидаги илмий-оммабоп китобларни, мақолаларни, қўлига тушиб қолса, синчиклаб ўқиб борарди. Коинот ҳақида телевидениеда тарқатилган хабарларга жуда қизиқарди. Балки шундай хабарлардан бирида Муштарийга келиб урилган кичикроқ бир астероид ҳақида эшитиб бу шеърни ёзгандир. Лекин шеър мазмуни Коинотда узлуксиз содир бўлиб турадиган бундай ҳодисаларни эътироф этишдан ташқарига чиқади: инсоний бачканалик, майда туйғулар, ғаразли ниятлар асл буюклик олдида Муштарийга келиб урилиб, қаърида кўмилиб кетган зарра кабидир. Буюклик, Ватан – Муштарий каби ўз йўлида собит. Унинг бачканалик билан иши йўқ:

Муштарий самода мильярд йил кезиб,
Ахир ахтармаган ўша заррани.

Абдулла Орипов қайси мавзуда ёзмасин, фикрни жўн шаклда тўғридан-тўғри баён этмайди. Айтмоқчи бўлган ғояларини, мақсадини фалсафий умумлаштиришлар, бадиий истиоралар орқали ифодалайди. Яъни у шеър ёзади, ижод қилади, мафкурабозлик, насиҳатбозлик қилмайди. Буни қайта-қайта эслатишимизнинг сабаби шоир ижодини талқин қилишда бирёқламаликдан қочиш лозимлигини таъкидлашдир. Мустақилликнинг биринчи йилларида иқтисодий қийинчиликлар, мафкуравий чалкашликлар, ноаниқликлар талайгина эди. Айрим кишилар анча қийналиб қолган, ижтимоий мўлжалларини йўқотган эди. “Ватан” номли мухаммасда шоир безовта кўнгилларга таскин берувчи мисраларни битади:

Надомат бирла боқғайман ватансизларга ҳар доим,
Эгиб бошини зор йиғлар, агарчи давлати қойим,
Фақир бўлсам-да бор юртим – тожу тахтим, борар жойим,
Ватандан айри кўнгилни билингки, яйратиб бўлмас,
Баайни банди булбулни чамансиз сайратиб бўлмас.

Мухаммас тезда қўшиққа айланиб, эфирда янграй бошлади. Уни бир неча ҳофизлар ўз репертуарига киритиб олгани, халқ шундай шеърни кутганидан далолат беради. Таскин бериш мақсадида бошқа яна бир шеър “Бошпана” битилган:

То ҳаёт экансан бу олам аро,
Бошингга савдолар тушгай ранг-баранг.
Гоҳида шукр айлаб севинсанг, гоҳо
Жуда кўп нарсадан совур ҳафсаланг…

Шеърда тинчлик, осойишталикни, яшаётган муҳитни асрашга, тушкунлик ва бузғунчилик кайфиятига берилмасликка даъват этилади:

Фақат табиат бор – илоҳий маскан,
Фақат ўшанга сен беписанд боқма.
Лоақал уни сен танигин, Инсон,
Ёлғиз бошпанангни ўт қўйиб ёқма.

Қийинчиликлар ўтиб кетади. Бургага аччиқ қилиб, кўрпага ўт қўйиш керак эмас. Ватанингга аччиқ қилма. У сенинг ёлғиз бошпананг. Ундан ташқарида сен мусофирга, бегонага айланасан, илдизларингдан маҳрум бўласан.
Абдулла Орипов ижодида миллатига, халқига, инсонга доимо содиқ қолди, уларни улуғлади. Аммо уларга фақат пуштиранг кўзойнак орқали боқмади, зарур ҳолларда танқид қилишдан ўзини тиймади, надомат ва маломатларини яширмади. “Тафсир” шеъри инсон табиати турлича ва ўзгармас экани тўғрисида.

Тузумлар ўзгарса ҳам,
Инсон ўзгармас экан.
Тизимлар ўзгарса ҳам,
Инсон ўзгармас экан.
Жаҳолат даврида ҳам
Авлиё-авлиёдир.
Кафорат даврида ҳам,
Анбиё-анбиёдир.

Инсонни ортиқча баҳолаб юбормаслик керак. Унда хислатлар ва иллатлар аралашиб, қоришиб кетган. У фаришта эмас, бўлолмайди, чунки унда фаришталикка хос хислатлар қаторида ҳайвонга ва шайтонга хослари ҳам бор. Улар инсондаги фаришталикка хос жиҳатлардан устунлик қилиши мумкин.

Шул боисдан Пайғамбар
Уммат ғамин еганлар.
Аллоҳдан бошқасига
Сиғинмагин деганлар.

Абдулла Орипов муаллифлик ҳуқуқи уюшмаси Ўзбекистон бўлими раиси сифатида Женевага Халқаро Ассоциация йиғилишларига бориб турарди. Ҳар борганда ажойиб, гўзал шеърлар пайдо бўларди. Уларнинг мавзулари ранг-баранг. Баъзан ифтихор билан мустақил Ўзбекистоннинг халқаро уюшмада ўз ўрни ва овози борлигини куйласа, баъзан ўз жонини хавф остига қўйиб, оловли нуқталардан хабар етказаётган мухбирларни олқишлаб ёзган. Лекин хорижда ёзган шеърлари орасида манзараларни тасвирловчи, дўсту ёр ва юрт соғинчида ёзилганлари кўпроқ.
Шоир шеърий манзара чизишни яхши кўрарди. “Табиатнинг шеърий тасвирини яхши кўраман” деган иқрорни бир неча марта билдирган. Бошқа шоирларнинг табиат манзараси ҳақидаги шеърларида яхши образлар учраб қолса, дарҳол эътироф этарди. Бундай эътирофларни кўп эшитганман. Хотираси яхши бўлганлиги сабабли улар ёдида қоларди, суҳбат пайти қийналмасдан эсларди. Ўзи манзара тасвирланган шеърларида, албатта, бирор бир ноёб ўхшатишни, ҳеч бўлмаса, сифатлашни топарди. “Женева” шеъри енгилгина бўёқлар ёрдамида бошланади. Сўнг шундай манзарани чизади:

Зангори кўл узра чайқалар оққуш,
Майин патларига тўлқин юқмайди.
Йироқда Монблан тоғи ухлайди,
Оппоқ қор чойшабин тагида беҳуш.

Тасвир рассом этюдидай аниқ, сўзлар равон, мусиқий усул анъанавий. Аммо… бирданига Абдулла Ориповга хос оригинал детал қалқиб юзага чиқади:

Яшил майсазорнинг ипак қатига,
Ниначи шабнамдан қадайди дурлар.
Қуюқ дараларда потрар қарқурлар
Жар солиб теварак, мамлакатига.

Ёки:

Борлиққа чўкади новвотранг сукут.

Ўт-ўланлар, баргларга шабнам тунги салқинлик учун тушмаяпти, уларни ниначилар қадамоқда, шабнамлар-чи – шабнам эмас, балки дур, жавоҳирдир. Қандай гўзал образ! Ёки сукутни, жимжитликни рангда – новвотрангликда кўра олиш учун унга оддий кўз билан эмас, қалб кўзи билан боқиш лозим.
Шоир манзарани яхши кўргани боис тасвирий унсурларга бой шеърлари анчагина. Тасвирий лавҳалар бошқа лирик поэмаларида ҳам кўп учрайди. Шеър ҳар ҳолда тасвирий эмас, ифодавий санъат. Қолаверса, рангтасвирнинг воқеъликни, атроф-муҳитни бадиий идрок этиши фаоллиги ва ҳаракатчанлиги макон ва замонда чекланганлиги туфайли Абдулла Орипов рассом эмас, шоир бўлган. Мусиқачи оиласида ўсса, эҳтимол, ундан композитор чиқарди. Мусаввирлик барибир иккинчи ўринда қоларди. Менимча, пейзажни шеърга солишни яхши кўришининг сабаби, уларда ўткир бадиий нигоҳ, поэтик маҳорат, гўзал образлилик, фантазия – хуллас, барча юксак бадиий ижод унсурлари мавжудлиги, айни пайтда юрак изтироблари, руҳий қийналиш, ҳиссиёт зиддиятлари соф лирикага нисбатан анча кам талаб қилинишидир. Балки буюк мусаввирларнинг буюк шоирларга нисбатан сезиларли даражада кўпроқ умр кўргани шунинг учундир…

«Шарқ юлдузи» журнали, 2018 йил, 3-4-5-сонлар

__________________________

Абдураҳим Эркаев – фалсафа фанлари номзоди. Қарши давлат университети профессори. 1948 йилда туғилган. Самарқанд давлат университетини тамомлаган. “Маънавият – миллат нишони”, “Миллий ғоя ва маънавият”,­ “Тафаккур эркинлиги”, “Маънавият ва тараққиёт”, “Ўзбекистон йўли” каби монографиялар, кўплаб рисола ва мақолалар муаллифи.