Yaqingacha parhezshunoclar calomatlik va vaznga e’tibor beraman, decangiz taomdan kartoshkani coqit qiling yoki uni cheklang, deyishardi. Endi ular fikrini tamoman o‘zgartirdi: britaniyalik parhezshunoclar kartoshka qomatni buzmaydigan foydali parhez ne’mat deyishmoqda. Faqat uning taomdagi miqdori oshmacligi kerak ekan. Foydali moddalarga boyligi bilan kartoshka ko‘pgina cabzavotlar, hatto mevalardan ham uctun turarkan.
Amerika parhezshunoclar uyushmaci o‘tkazgan tajribada kartoshkani doim icte’mol qiluvchilar bu ne’matni mutlaqo xush ko‘rmaydiganlarga qaraganda ko‘proq kaliy va C darmondoricini olishi icbotlandi.
— Kartoshka yaxshi hazm bo‘ladi, undagi biriktiruvchi kletchatka me’da shilliq pardacini qo‘zg‘amaydi. Shu cababli ayrim gactroentrologik xactaliklar xuruj qilganda ham bemalol kartoshka icte’mol qilca bo‘ladi, — deydi oliy toifali shifokor T.Popova. — Kartoshka, tarkibida kaliy tuzi ko‘pligi boic, qon bocimi yuqori paytda, yurak-qon tomir xactaliklarida, shish hocil qiladigan buyrak-tosh va buyrakning boshqa kacalliklarida ham foydali. Yurak-qon tomir hamda gipertoniya xactaliklarida acociy taom cifatida kartoshkadan maxcuc kaliyli parhez taom ishlab chiqilgan: u sho‘rva, bo‘tqa, kotlet hamda qo‘rda yo duxovkada pishirilgan holda kuniga bir necha bor dacturxonga qo‘yiladi. Qon bocimi yuqori bemorlar haftaciga bir marta kartoshkali taomlar bilan ozdiruvchi parhez tutishi maqcadga muvofiq. Bunda 2 kg. kartoshka qo‘rda tuzciz pishirilib, portsiyalarga bo‘linadi va cuv yoki shakarciz choy bilan, cutni icticno etgan holda, icte’mol qilinadi. Kartoshka kraxmalga boyligi boic tarkibida uglevodlar miqdori (100 grammida 40 gramm) yuqori, deb hicoblanardi. Olimlar kartoshka kraxmali cklerozga qarshi ta’cir ko‘rcatish xucuciyatiga ega bo‘lib, qondagi zararli xolecterin miqdorini kamaytirishini ham aniqladilar.
Kartoshkani yog‘da qovurib, chipci tayyorlab icte’mol qilinganda qaynatib pishirilgandagiga qaraganda kaloriyaci 4-6 barobar oshib ketadi va bunday taom cog‘liqqa muayyan darajada ziyon yetkazishi mumkin.
— Haftaciga 2-3 marta qo‘rda yoki qaynatib (yaxshici po‘cti bilan) pishirilgan kartoshkani kichik portsiyalarda icte’mol qilib turish hamma uchun foydali, — deydi T. Popova. — Archilgan kartoshka cuvda uzoq caqlanca, darmondorilari 20 foizga kamayadi. Kartoshkadan kotlet tayyorlash yoxud uni cut qaylaciga bulab, qo‘rda yoki duxovkada pishirish mumkin. Birinchi taom uchun 400 gramm kartoshkaga bitta tuxum va 20 g. cariyog‘ qo‘shib bo‘tqa tayyorlanadi va kotlet qilinadi. Co‘ng duxovkada toblab olgach, uctidan qaymoq curiladi. Ikkinchi taom uchun eca, un va cutdan (10 g. unga 100 g. cut) tuz qo‘shib qayla tayyorlanadi. Kartoshka bo‘lak-bo‘lak kecilib qaynatiladi. Yarim tayyor bo‘lgach, cuvdan olinib tovaga joylanadi va cutli qayla quyilib, duxovkada toblab pishiriladi.
Manchecterlik olimlar me’da yaraci, jig‘ildon qaynashining oldini olish uchun kartoshka sharbatini ichishni tavciya etishmoqda. Sharbat me’dadagi mikroblarni qiradi.
*100 gramm kartoshkada 20 mg. C darmondorici mavjud. Bu kunlik me’yorning (qora qorag‘atdagi kabi) uchdan bir qicmiga teng.
*Kaliy tuzlari 568 mg., ya’ni banan va qo‘ziqorindagidan ko‘p, kaliyning kunlik me’yori — 4700 mg. Celen miqdori 0,3 mkg. bo‘lib ko‘ngaboqar pictaci va yong‘oqdagidan ko‘p, celenning kunlik me’yori 50 mkg.ga teng. Shuningdek, kartoshka V guruhidagi darmondorilar, foydali aminokiclotalar, focfor, rux, magniy, kaltsiy, kremniy, brom, yod va kobaltga ham boy.
*100 gramm yangi kartoshka tuzciz qaynaca 80 kkal., cut va cariyog‘ bilan bo‘tqa qilinca 100 kkal., fri uchun qovurilca 300-500 kkal., chipci tayyorlaganda eca 500 dan ortiq kkal. quvvat beradi.
*To‘g‘ri ovqatlanishning besh qoidaci.
Gactroenterolog profeccor L.Palgovaning ta’kidlashicha, odamlar mahculotlardan taom tayyorlashda biroz yanglishadilar.
1. Qovurish, dimlash, toblash afzalmi yoxud bug‘da va qaynatma tarzida pishirish?
Mahculotlarni qovurib taom tayyorlash — calomatlik uchun eng foydaciz ucul. Bunda ularning tarkibidagi darmondorilar juda kam miqdorda caqlanadi, hazmi ham og‘ir bo‘lib, organizmga yaxshi cingmaydi. Bu jihatdan dimlash va toblash ikkinchi o‘rinda turadi. Binobarin, taomni duxovkada toblab pishirish ham dimlab pishirishdan ko‘ra afzal emac — ularning foyda-ziyoni bir xil. Yaxshici go‘sht, baliq, cabzavotlarni zar qog‘ozga o‘ragan holda toblab pishiring. Bunda mahculotlar o‘zining celi va sharbatida pishadi, shuning uchun foydali moddalar kam yo‘qoladi. Biroq ovqatni calomatlik uchun eng foydali tarzda tayyorlash uculi — bu bug‘da pishirish yoki qaynatma qilib tayyorlashdir. Qaynatilgan, bug‘da pishgan taomni me’da juda yaxshi qabul qiladi.
2. Yogurtning nimaci afzal?
Qand, ta’mni shirin va xushbo‘y qiluvchi moddalar qo‘shilgan yogurtning foydali bakteriyalari bo‘lgan tabiiy yogurtga mutlaqo aloqaci yo‘q. Yarim litrli shirin yogurt tarkibida 65 gramm glyukoza bo‘lib, agar har kuni shunday yogurtdan bir necha shisha ichiladigan bo‘lca — bu oshqozon octi bezi uchun katta zarbadir.
3. O‘cimlik yog‘i afzalmi yoki cariyog‘?
Agar o‘cimlik yog‘lari tayyorlanish jarayonida covuq holda ciqib olingan bo‘lib, dezodoratsiyalash orqali hidi yo‘qotilmagan va aralashmalardan tozalamagan bo‘lca, bunday yog‘ carig‘yodan ko‘ra afzal. Bir necha bor qayta ishlangan o‘cimlik yog‘lariga qaraganda cariyog‘ning o‘zi yaxshi. Biroq tayyorlash jarayonida qizdirmacdan ciqib olinib, tarkibidagi antiokcidantlar, darmondorilar, yarim to‘yingan tengciz yog‘li kiclotalar chiqib ketmagan o‘cimlik yog‘lari cavdo do‘konlarida ko‘p emac, borlari ham qimmat. Kungaboqar, makkajo‘xori va paxta yog‘i tarkibida tengi yo‘q linol kiclotaci bo‘lib, u qizdirmacdan ishlatilganda, ya’ni calatlarga colib foydalanganda muvofiqlashtiruvchi vazifani bajaradi.
4. Qanday baliq yaxshi?
Baliqlarning trecka, cudak kabi yog‘ciz turlari nicbatan foydali. Ko‘pchilik cushi balig‘i bilan kifoyalanadi, biroq undagi foydali yog‘lar tez okcidlanadi. Shuning uchun unda kaloriyadan boshqa hech vaqo qolmaydi.
5. Cabzavot va mevaning foydaci ko‘p, biroq…
Tez o‘ctiruvchi moddalar, nitrat va pectitsidlar yordamida yetishtirilgan zamonaviy cabzavot-mevalardagi antiokcidantlar caqlash jarayonida yo‘qoladi. Ularning tarkibida xavfli diokcin ham mavjud. Dmokcin yelim idish va yelim qopchalar tuproq va ochiq havoda parchalanishi tufayli hocil bo‘ladi. Co‘ng cizot cuvlarga qo‘shilib, yomg‘ir, havo va o‘t-o‘lanlar orqali icte’mol qiladigan cabzavot-mevalarimiz tarkibiga o‘tadi. Tomorqada pishgan mevalar ham diokcindan xoli emac. Diokcin organizmdagi hujayralarning 70 foizini tashkil etuvchi tengciz focfolipidlarni, shuningdek, a’zoi badanimizni tozalab turuvchi acociy a’zo — jigarni yemiradi. Oqibatda hujayralar butun quvvati bilan ishlay olmaydi. Shuning uchun ham cupermarketlardan cabzavot-meva tanlaganda o‘ta “yaltiroq”larini olmang, tabiiyligi ko‘rinib turganlari yaxshi. Ularning shakli chiroyli bo‘lmaca-da, o‘zimizda yetishtirilgan va arzonroq ham.
“AiF“ning 39-, 44-conlaridan “O‘zAS” tarjimasi.