Салом, Баҳодиржон!
Сизнинг 10 апрел куни севимли газетамиз орқали йўллаган хатингизга кечикиб жавоб ёзаётганим учун узр. Ростини айтсам, жавоб ёзмоқчи эмасдим. Негаки, хатингизда кўтарилган масала бугунги чўлпоншунослик учун долзарб аҳамиятга эга бўлмаганидек, Сизнинг ўз фикрингизда қолганингиз ҳам “тиниқлашаётган чўлпоншунослик” билан уйғун ҳодиса бўлмаса керак.
Мустабид тузумнинг доимий тазйиқи остида яшаган, манглайига “халқ душмани”, деган мудҳиш тамға ёпиштирилган, босма ва қўлёзма асарлари пароканда этилган Чўлпон сингари улуғ адибларимизнинг адабий меросини мумкин қадар тўла тўплаш ва нашр этиш Сиз билан биздек адабиётшуносларнинг муқаддас вазифаси. Шу хайрли ишга Сиз ҳам, бошқа касбдош биродарларимиз сингари, муносиб ҳисса қўшиб келмоқдасиз.
Баҳс бевосита Чўлпон меросини тўплаш устида борар экан, адабиётшунослар олдида, аввало, шоирнинг вақтли матбуотда, шу жумладан, “Шўро”, “Янги Шарқ”, “Янги Туркистон” сингари яхши ўрганилмаган нашрларда эълон қилинган, турли шахсий ва давлат архивларида яширниб ётган асарларини, шу жумладан, таржималарини ахтариб топиш вазифаси турганини айтмай иложим йўқ. Миллий университетнинг Сиз сингари домлалари шундай катта имкониятга эгасизки, бундай имкониятдан фойдаланган ҳолда нафақат магистрлар, балки қуйи курс талабаларини ҳам ўтган асрнинг 10–30-йилларида мамлакатимизда ва хорижда нашр этилган газета ва журналларни ўрганишга жалб этиш мумкин эди. Агар шу йўл билан системали иш олиб борилганида Чўлпон ва Фитратнинг қанчадан-қанча асарлари ёруғ дунёни кўрган бўлур эди. Шубҳасиз, бу улуғларнинг адабий меросларини тўплашда бошқа йўл ҳам бор. Бу, Чўлпон замондошлари архиви ва хотирасида сақланиб қолган асарларни тўплаш. Афсуски, биз бу ишга анчагина кечикиб киришдик.
Чўлпон юлдузи қора булутлар қуршовидан чиқа бошлаши билан уни яқиндан билган Ғуломқодир Норхўжаев, Юнус Мақсудий сингари замондошларимиз шоир ҳақидаги хотиралари билан бирга ёдларида қолган айрим шеърларини ҳам халққа етказишга ҳаракат қилдилар. Раҳматли Фоиқа аянинг муҳофазасида сақланиб қолган баъзи бир шеърлар ҳам халқ мулкига айланди. Чўлпон билан яқин муносабатда бўлган бошқа замондошларнинг хотиралари ёки архивларида ҳам шоир қаламига мансуб асарлар бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Аммо тажриба шуни кўрсатдики, Чўлпон халқ хотирасидан ситиб чиқарилган йиллардаги сиёсий-мафкуравий муҳит уни яхши билган кишилар хотирасига ҳам таъсир этмай қолмаган. Шу ва бошқа сабаблар туфайли ҳатто шоир синглиси оғзидан ёзиб олинган шеърларнинг ҳам Чўлпонга мансублиги масаласида ҳушёр бўлиш лозим. Масалан, Фоиқа ая тилидан ёзиб олинган ва шоир “Асарлар”и (1993)-нинг иккинчи жилдида босилган:
Сабо, Ленинни уйғот,
Ўзбекистондан хабар олсун.
Тушунмай қўл кўтарган
Ишчи-деҳқондан хабар олсун —
сатрларининг, аслида, М.Сўфизодага мансублиги, унинг “хабар олсун” радифли мухаммаси ёки мусаддасининг бир байти экан. Худди шунингдек, “Онам, сени қутқармоқ учун жонми керакдур, Номусми виждон ила имонми керакдур?..” сатрли шеър ҳам, Фоиқа ая айтганидек, Чўлпон эмас, балки Фитрат қаламига мансуб. Чўлпон мумтоз ва замонавий шоирларнинг кўплаб шеърларини, шунингдек, халқ қўшиқларини ёд билган ва шу шеърларни баъзан ўзича, баъзан дўст-ёрлари олдида ўқиб юрган. Фоиқа ая бундан бехабарлиги туфайли акасидан эшитган барча шеърларни унинг асарлари, деб ўйлаган.
Модомики, Чўлпонни яқиндан билган кишиларнинг хотиралари ва улар муҳофазасида муҳрланиб қолган шеърларга танқидий ёндашиш зарур экан, нега шоир билан бевосита алоқада бўлмаган кишиларнинг хотираларига ишонишимиз лозим? Сиз “Мани ўлсин деган ўлсин, Балога мубтало бўлсин…” байтли халқ ашуласининг 1972 йили “Оқ олма, қизил олма” тўпламида эълон қилинганига парво қилмай, гўё Чўлпон қаламига мансуб бу сатрлар халқ ашуласига айланиб кетган бўлиши мумкин, деган фикрни айтмоқчи бўласиз. Ва бу фикрни қуйидаги сўзлар билан асослашга уринасиз: “…Муқимий, Фурқат, Хазиний парчаларидан шундайлари борки, агар аллақайси қаронғу токчалардан, чуруб қорайиб кетган баёзлардан кўруб, эгаларини билган бўлмасак, уларни эл адабиётидан ҳеч вақт ажрата олмас эдик”. Бу сўзларингизда жиндек муболаға йўқ эмас. Биринчидан, бу шоирлар ўз ғазал ва мухаммасларини “Муқимий”, “Фурқат”, “Хазиний” тахаллуслари билан муҳрлаганлар. Иккинчидан, агар бу мумтоз шоирларнинг асарлари аруз вазнида яратилган бўлса, “эл ашулалари” асосан “бармоқ”да ёзилган.
Масаланинг яна бир муҳим томони борки, Чўлпон ўзигача бўлган мумтоз ўзбек шоирларини бир хилликда айблаб, ўзбек шеъриятини янгилашга, яъни Муқимийнинг шеърларига ҳам, бошқа шоирларнинг шеърларига ҳам ўхшамаган шеърий асарлар ёзишга интилган. Ўз олдига шундай катта ижодий мақсадни қўйган шоирнинг “Мани ўлсин деган ўлсин, Балога мубтало бўлсин…” ёки “Ёридан айрилган йигитнинг Ёри мен бўлсаммикан?..” халқ ашуласи оҳангидаги “Мен букун кўксимдаги Дардим баён этсаммикин?..”, деб бошланган “аёллар шеъри”ни ёзганига, наҳотки, ишонсангиз?
Тўғри, Чўлпон ижодида ўзбек қизларининг дарду аламлари тасвирланган шеърлар оз эмас. Чунончи, шоир “Мен ва бошқалар (Ўзбек қизи оғзидан)”, деб номланган шеърида муниса ўзбек аёллари қалбида туғён урган ҳис ва туйғуларни бундай тасвирлаган:
Кулган бошқалардир, йиғлаган менман,
Ўйнаган бошқалар, биғлаган* менман.
Эрк эртакларини эшитган бошқа,
Қуллик қўшиғини тинглаган менман…
Раҳматли Мирбилол Жамилов Чўлпоннинг бундай илоҳий илҳом билан ёзилган шеърларини ёд билганми ё йўқми, менга маълум эмас. Агар билган бўлса, балки шундай шеърлар ёзган шоирнинг “Мани ўлсин деган ўлсин…” шеърини ҳам ёзганига бир оз шубҳа қилган бўлармиди.
Чўлпон фақат ўзининг эмас, бошқа шоирларнинг шеърларини, шунингдек, ўзбек, татар, турк халқларининг ашулаларини ҳам ёд билган ва ўзининг турли ҳолатдаги кайфиятига қараб шу шеър ва ашулалар ёки уларнинг айрим парчаларини айтиб, хиргойи қилиб юрган. Худди Сўфизоданинг “Эй сабо…” сатрли шеърининг бир-икки байтини айтгандек.
Сиз ўз фикрингизни тасдиқлаш учун “Ҳужум” спектакли учун ёзилган “Чиммат қўшиғи”дан парча келтирасиз, Зинаида Гиппиуснинг эркакча тахаллус билан шеърлар, Абдулла Қодирийнинг “Думбулниса” имзоси билан ҳажвиялар ёзганини, “Эй гўзал Фарғона”нинг эса халқ қўшиғига айланиб кетганини айтасиз. Шундай мисолларни келтириш билан Вадуд Маҳмуднинг “Ҳар бир достон, мақол, топишмоқ, ашула асосан бир киши томонидан чиқариладур. Ва сўнгра умумийлашиб кетадур”, деган сўзларини асосламоқчи бўласиз. Вадуд Маҳмуднинг бу сўзларини рад этиш қийин. Аммо шуниси ҳам борки, аёл руҳияти ифодаланган қўшиқ ва ашулаларни аёл кишининг ёки аёлларнинг ёзгани шахсан менда шубҳа уйғотмайди.
Иним Баҳодир, аслида бу гаплар матбуот саҳифаларига олиб чиқишга арзимайди. Зеро, қанчалик қайсарлик қилманг, Сиз келтирган шеърий парчалардан на Чўлпон руҳини, на унинг олтин қалами изларини топиш қийин.
Менинг “Чўлпон” китобимдаги “Қуролга!” шеърига келганда, сиз мутлақо ҳақсиз. Бу шеър “Ўзбек ёш шоирлари” (1922) тўпламида Элбек шеърлари қаторида эълон қилинган. Мен мазкур китобни ёзишга чоғланиб юрган кезларимда Чўлпонни яхши билан кишилардан бири раҳматли Лазиз Азиззода бизга шоир ҳақидаги хотираларини сўзлаб, “Қурол, оҳ!..” сўзлари билан бошланган шеърнинг Чўлпон қаламига мансублигини ва унинг бу шеърни турли йиғилишларда ёд ўқиганини айтган. Бизнинг илтимосимиз билан ёзган ва шахсан менга имзолаб берган “Чўлпон ким эди?” деган хотирасида бундай сўзлар ёзилган:
“Бу пайтдаги (20-йиллардаги – Н.К.) Чўлпоннинг турли мавзуларда ёзган шеърларидан бири ўзбек йигитларига бағишлаб “Қуролга!” унвонли шеърнинг ташвиқий аҳамияти зўр бўлган эди:
Қуролга!
Қурол, оҳ!.. Қандайин гўзал бир сўз!
Ол шуни қўлга, турма, тездан ол!
Ол қўлингга, сен ани, эй бойқиш!!!
Шундадир бахт, шундадир иқбол!
Чўлпон бу шеърида ёш совет йигитларининг мамлакатни мудофаа қилиш учун қўлларига қурол олиб, совет давлатини мустаҳкамлаганларидагина чинлаб бахт-саодатли бўлишларини ўзига хос ҳаяжон билан билдирган”.
(Лазиз Азиззода ўша йилларда бу шеърнинг ўзбек йигитларини совет ҳокимиятига қарши эрк ва ҳуррият учун курашга чақирувчи шеър эканини айта олмас эди. Шунинг учун ҳам у мазкур шеър заминида ётган ғоя тиғини бошқа томонга йўналтирмоқчи бўлган.)
Мен, бир томони, Л.Азиззоданинг шу сўзларига ишониб, иккинчи томони, бу шеърнинг бизга таниш бўлган Элбек шеърларига ўхшамаганлиги туфайли уни Чўлпон шеъри сифатида талқин этган эдим.
Мазкур тўплам ўзбек билим ҳайъати томонидан нашрга тайёрланган бўлиб, унга илова қилинган “Бир-икки сўз” бундай сўзлар билан бошланган:
“Адабиёт. Бир элнинг юксалишин кўрсататурган бир қуролдир. Дунёда яшаган бир элнинг юксалганин ва юксалмаганин шу адабиёт билан ўлчаб билса бўлур…”.
Бу сўзларни ўқиган киши ёдига Чўлпоннинг “Адабиёт яшаса — миллат яшар…”, деган мақоласи келса ажаб эмас. “Бир-икки сўз” билан мазкур мақоланинг бир киши томонидан ёзилганлиги шубҳа уйғотмайди. Уларнинг ҳар иккиси ҳам ўша йилларда ўзбек билим ҳайъатига раислик қилган Чўлпон қаламига мансуб, десак хато бўлмас. Юқоридаги “Адабиёт… қуролдир” жумласини ўқиганимизда эса “Қурол, оҳ! Қандайин гўзал бир сўз…” сатрлари ёдга келади. Балки Элбекнинг бу шеърига Чўлпон… қалам ургандир.
Аммо қандай бўлмасин, бу шеър Элбекники. Гарчанд етти йилга кечикиб айтилган бўлса ҳам, Сизнинг бу танбеҳингизни қабул қиламан.
Ҳурматли Баҳодир! Чўлпоншунослик, бошқа илм соҳалари сингари, нафақат меҳр ва пок ният билан ёндашишни, изланишлардан толмасликни, балки янги топилмаларни шошмасдан, етти ўлчаб бир кесиш мақолига амал қилган ҳолда ишлашни ва кимдир жиндек ютуққа эришса, ундан бир оғиз бўлса ҳам ширин сўзни аямасликни тақозо этади. Негаки, илмда шошма-шошарлик эмас, игна билан қудуқ қазувчилар кўпроқ қадрланади.
Сизга ҳурмат билан:
Наим КАРИМОВ
__________
* Чўлпон шеърларининг замонавий нашрларида бу сўз, Ю.Мақсудийнинг айтишича, “инграган” деб бузиб берилган.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 26-сонидан олинди.