Инглиз тилига “Orientalism” дея таржима қилинадиган “шарқшунослик” атамаси – Ғарб ва Шарқ мамлакатларининг маданий алоқалари ривожи ҳосиласи ҳисобланиб, Шарқ олами, унинг тиллари, маданий мероси, цивилизацияси, унинг ўтмиши ва бугунига оид маълумотларни ўрганишни, ҳамда тадқиқ қилишни англатади. Европада тарихчи олимлар ўртасида “ориентализм” тушунчаси қачон пайдо бўлганлиги билан боғлиқ баҳс-мунозалар ҳанузгача давом этиб, уларнинг кўпчилиги Ўрта асрларданоқ шарққа қизиқиш ва уни ўрганиш бошланганини қайд этишади. Аввалига Ислом дини ва мусулмон аҳли урф-одатларини тадқиқ қилган ғарбликлар, секин-аста исломий тамойиллар ва ушбу дин тарихи билан астойдил қизиқиб, араб тилини ўрганишга бел боғлашган. Шундан сўнг, Шарқ халқларининг келиб чиқиши, маданияти, анъаналари, диний қарашлари, табиати ва энг кўп сўзлашиладиган тилларини ўрганишга навбат етиб келди. Шу аснода, Ғарбда ориентализм, яъни, шарқшунослик концепцияси ривож топиб борди. Шарқ дунёсидаги турли-туман, асосан, диний ва сиёсий мотивлар сабабли, ўша даврдан то бугунги кунга қадар шарқшунос олимларнинг диққат марказини Ислом дини, араб алифбоси ва исломий цивилизацияни ўрганиш эгаллаб келмоқда.

“Ориентализм” атамаси “Oxford English Dictionary” номли сўзларнинг луғавий маънолари келтирилан китобда XVIII асрдан буён Осиё ёки Шарқ олами, тили, дини, тарихи ва маданиятини ўрганаётган шарқшунос, олимларнинг тадқиқот иши ва мавзуси эканлиги қайд этилади. Ўрта асрнинг бошларидаёқ, Ғарбда христиан теологлари ўртасида яҳудийлар тилини ўрганишга бўлган қизиқиш ортиб борди.[1] XIII аср ўрталарида ғарбликлар айрим Осиё тилларини пухта эгаллай бошлашди. XV асрда Европанинг нуфузли олийгоҳларида мумтоз грек ва римлик муаллифларнинг арабчадан қилган таржималари алоҳида фан сифатида ўрганилди.[2]

“There is no more doubt that Western scholarly works in almost all fields of study betray a significant debt to the Eastern culture – Homer’s Iliad (c.700 B.C.), considered by many to be the corner-stone of Western literary tradition, is an Oriental work”[3] – деб ёзади Уэллас Грэй. Яъни: “Ҳеч шубҳасизки, ғарбликларнинг Шарқ дунёси тадқиқоти бўйича деярли барча жабҳалардаги илмий изланишлари ушбу маданият олдидаги улкан қарзни  ошкор қилади. Шарқона асар – Ҳомернинг “Илиада” достони кўпчилик томонидан Ғарб адабий анъаналарининг тамал-тоши сифатида қайд этилади.” Шунингдек, тарихчилар ҳам юқоридаги фикрни қўллаб қувватлаган ҳолда, англо-сакслар қавмига Шарқнинг таъсири ҳақида қуйидагича сўзлашади: “The Celtic race, its tribal organizations, its tales and traditions all embody Oriental ideas brought by Irish travelers from the most distant East.”[4] Таржимаси: “Келт қавми, унинг қабилавий тамаддуни, эртаклари ва урф-одатларининг барчаси ирланд сайёҳларининг узоқ Шарқдан келтирган шарқона ҳикоялар асосида гавдалантирилган.” Маълум бўладики, қадим замонлардан буён Шарқ ўзининг ажойиботлари билан Ғарб дунёсини ҳар жиҳатдан бойитиб келиб, шарққа хос донолик христианларга маданий алмашинув сифатида ғарбликларнинг онг-у шуурини қамраб олди.

“Ориентализм” концепцияси турли фикрлар оқими, ҳар хил мактаблар  ва қарашлар сабабли турлича талқин қилиб келинади. Шулардан энг асосийси иккита таъриф бўлиб, биринчиси араб-мусулмонча ва кейингиси ғарбликлар берган таърифлардир. Араб ва бошқа мусулмон олимларининг бир-бирига ўхшамаган дунёқарашлари ва ўлчамлари сабабли, “ориентализм” тушунчасини таърифлашда ҳар хил ёндошувлар пайдо бўлди. Уларнинг айримлари Ҳасан Ҳанафий каби ғарблик мутафаккирлар юритган назарияларни маъқуллашади. Ҳасан Ҳанафий шундай дейди: “That attempt by some thinkers of the West to identify the features of Islamic thought, its civilization, its culture and its sciences.” (р. 18) [5] Яъни ориентализмни шу йўсинда ўрганишади: “Ғарбнинг баъзи мутафаккирлари томонидан исломий қарашлар, унинг цивилизацияси, маданияти ва илмий жиҳатлари орқали таърифлашга уринишади.” Қолган олимлар эса бу концепцияга, асосан, диний томонлама ёндошишади. Масалан, Аҳмед Абд Аттаваб шарқшунос (ориенталист) ларни эътиқодсиз деб атаб, ориентализмни қуйидагича талқин қилади:

 “Academic studies carried out by Westerners who are infidels- especially the People of the Book[6]– to Islam and Muslims from various aspects, whether it is creed or the Islamic Sharia[7] , culture, civilization, history, systems, resources and potentials…for the aim of distorting Islam, trying to question and mislead Muslims, and imposing dependency on the West and trying to justify this dependence on studies. Theories that claim scientific and objectivity and claim the racial and cultural superiority of the Christian West over the Islamic East ” Not all studies are academic.”[8]

Ўзбек тилидаги таржимаси қуйидагича:

“Ғайридин ҳисобланган ғарбликлар томонидан олиб борилган илмий изланишлар, асосан, “Китоб ал-аҳл” – турли хил нуқтаи-назардан тортиб ислом ва мусулонлар, ёҳуд уларнинг диний ақидалари, исломий шариат, маданият, цивилизация, тарихи, тизими, манбалари ва имкониятларини ўз ичига олади… Тадқиқотларидан мақсад – Исломни тескари талқин қилиш, мусулмонларда динига нисбатан шубҳа уйғотиб, нотўғри фикр ҳосил қилиш, Ғарбга тобеъликни тарғиб қилиб, бу қарамликнинг афзалликларини исботлашга уринишдир. Илмий ва долзарб, дея бонг урилган назариялар, аслида, ғарблик христианларнинг шарқлик мусулмонлар устидан ирқий ва маданий устунлигини кўрсатишга йўналтирилган. Ҳамма изланишлар ҳам илмий бўлавермайди. ”

Умуман олганда, “ориентализм”нинг асосий концепцияси атрофида ғарблик тадқиқотчилар тарафидан олиб борилган ўрганишлар Шарқни ҳар томонлама  тадқиқ этишдан иборат бўлди. Натижада, олимларнинг академик ёки университет фан йўналишлари даражасидаги Шарқ мавзусига оид ихтисослиги келиб чиқди.[9] Мисол учун, Жамал ад-Афғоний, Муҳаммад Абдуҳ, Малек Ибн Наби, Таҳа Ҳуссейн ва бошқалар.

Айрим мутафаккирлар ориентализмни ижобий ҳодиса деб қарашса, бошқалари бунинг тескарисини ўйлашади. Масалан, мисрлик сермаҳсул ёзувчи Таҳа Хуссейн ва танқидчи Аҳмед Амин ориенталистларга тасаннолар айтишган.[10](рр. 7-8) Аммо машҳур ислоҳотчилар Жамал ад-Афғоний ва Муҳаммад Абдуҳ, ҳамда атоқли мутафаккир Малек Ибн Набилар эса ориенталистларни салбий баҳолашган.[11] (pp. 20-22)

Ғарблик олим ва зиёлиларнинг ҳам “ориентализм” тушунчасини таърифлаши турличадир. Масалан, француз шарқшунос олими Максим Родинсон ориентализмни – Шарқ дунёсини ўрганувчи махсус билимлар муассасаси эканлигини таъкидлаб, зудлик билан унинг журнали, уюшмаси ва илмий асосини яратувчи мутахассисга эҳтиёж мавжудлигини айтади. Родри Барт қуйидаги фикрларни билдиради: “Orientalism is the science of the East, or the science of the Eastern World” (р. 24) [12]. Таржимаси қуйидагича: “Ориентализм – бу шарқшунослик, ёхуд, Шарқ дунёсининг илм-билимларидир”.

Америкалик олим Эдвард Саид юқоридаги учта ўхшаш таърифларни маъқуллаб, қўшимчалар киритади; Биринчидан, ориентализм – академик мустақил фан соҳасидир. Иккинчидан, “Orientalism is a style of thought based upon ontological and epistemological distinction made between „the Orient‟ and (most of the time) “the Occident” – деб ёзади у. Яъни: “Ориентализм – “Шарқ” ва (асосан) “Ғарб” ўртасида яралган онтологик ва эпистамологик тафовутга асосланган фикр-мулоҳазалар услубидир”. Учинчидан, бу концепция Шарқдан устун туришни кўзловчи ғарбча тахминий фалсафадир.[13]

Ориентализм нима,  қачон ва қаерда бошланган, унинг  асл моҳияти нима сингари саволларга жавоб излаган Эдвард Саид ўзининг барча изланишлари самарасини тўплаб, “Ориентализм” (“Orientalism”, 1978) номли китоб ёзган. Бу асар нафақат китобхонлар, балки жамиятшунос тарихчи ва адабиётшунослар учун катта қўлланмага айланиб, унда европаликлар ва мустамлакачилик тарихи, маданий ишлаб чиқариш ва капитализм, Маърифатпарварлик либерализми ва ҳукмронлик сиёсати ўртасидаги боғлиқликлар чуқур таҳлил қилинади.

“Ориентализм” китобида таҳлил қилинган пост-структурализм оқими масалалари адабий назария, маданий танқидчилик ривожига, ҳамда Шарқ дунёсини тадқиқ қилувчи Ўрта Шарқ фанлари туркуми теориясига улкан ҳисса қўшди. Жамоатчилик нуқтаи-назарини ўрганган Эдвард Саид  ориентализмнинг асл мазмун-моҳиятини тўғри асослаш юзасидан тарихчи ва олимлар билан баҳс мунозара қилди. XVIII асрда кўп мутолаа қилинган, Европанинг, асосан, Франция ва Германиянинг 1770-1870 йиллар оралиғидаги маданий ва интелектуал ҳаётини ёритувчи Рэймонд Швабнинг “Шарқона Уйғониш” (“Oriental Renaissance”) номли асаридан илҳомланиб, Саид Шарқ мавзусига оид китобини ёзишга қарор қилди.

Тарихчи Маршаллнинг таъкидлашича, 1984 йили Саиднинг кириш қисми ҳавола қилинган Швабнинг китоби инглиз тилида пайдо бўлгач, америкалик, британиялик ва ҳинд олимларининг Шарқни тадқиқ қилаётган олимларга нисбатан фикрлари мутлақо ўзгарди. Шваб талқинига асосланган Саиднинг “Ориентализм” асари Наполеонинг ҳарбий ҳаракатлари билан биргаликда, “Европа маданияти имкониятларини қамраб олувчи, ҳатто шарқона сиёсий, ижтимоий, ҳарий, ғоявий, илмий ва ҳаёлий систематик билимлар пайдо қилишга қодир” мазмундаги матнларни жамлаганди.

 

XVIII – XIX аср инглиз романтизм даврида ориентализм

Ориентализм деганда, фақатгина, Қуръон, пайғамбар ҳадислари, исломий назариялар ва шариат қонун-қоидалари тушунилмайди. У ўз ичига тарихий китоблар, адабиётлар ва романларни ҳам қамраб олади. Бу ўринда,  ориентализм концепциясини асарларига жо қилган романтик давр ижодкорларини эслаш муҳимдир. Улар сирасига британиялик ва америкалик ёзувчилар киради. Масалан, “Камасутра” (“Кama Sutra” 1883) ва “Анвойи боғ” (“The Perfumed Garden”1886) каби асарларни инглизчага таржима қилиб, чоп этган Сэр Ричард Фрэнсис Бёртондир (1821-1890). Унинг ориентализм ривожига қўшган энг катта икки ҳиссаси – “Макка-ю Мадинага зиёрат қиссалари ” (“Personal Narrative of a Pilgrimage to al-Madinah and Meccah”)  ва “Минг бир кеча” (“One Thousand and One Nights”) туркум таржималари ҳисобланади.[14] Бундан ташқари, романтик даврга тегишли атоқли шоир Сэмюэл Тейлор Кольриж (1772–1834) ҳам шарқ мавзусини ёритиш масаласини олға сурган. Афюн истеъмоли таъсирида уйқуга кетиб, тушида баён бўлган унинг “Қублахон” поемаси кўплаб китобхонларнинг қалбидан жой олган.

Уильям Бекфордга (1760-1844) тўхталадиган бўлсак, у ўзининг ғайритабиий готик романи “Ватек” (“Vathek”, 1786)  билан довруғ қозонган. Ёзувчининг “Ғайриоддий мусаввирларнинг библиографик хотиралари” (“Biographical Memoirs of Extraordinary Painter”, 1780) номли илк иши истеҳзоли жумлалар билан тўйинтирилган. 1782 йил Бекфорд француз тилида ўзининг шарқона қиссаси “Ҳалифа Ватлик тарихи” (“The History of the Caliph Vatlick”) ни ёзган бўлса, 1786 йилда асар  Сэмюэл Хенли томонидан инглизчага ўгирилиб, адабиётда бой тасаввурнинг маҳсули сифатида ўз ўрнига эга бўлди.

Адабиётда “ориентализм” концепцияси ғоясини илгари сурган инглиз романтизм шеърияти намоёндаларидан яна бири Роберт Саути ўзининг узун шеърий поэмаси “Жанна д’Арк” (“Joan of Arc”, 1796) билан шуҳрат топди.

Шотландиялик тарихий роман жанри асосчиси, драматург ва ўта нозиктабиат шоир Сэр Вальтер Скотт (1771-1832) ўзининг романтик қарашларини “Кўл қизи” (“The Lady of the Lake”, 1810) ва “Уэверли” (“Waverley”, 1814) романларида маҳорат билан ифодалаб берган. Ёзувчининг “Талисман” (“The Talisman”, 1825) романи инглиз адабиётида мусулмонлар ижобий тасвирланган илк асар ҳисобланади.

Шундай қилиб, юқорида номлари келтирилган XIX асрда ижод қилган ёзувчилар ва уларнинг асарлари Британияда романтик ориентализм гуллаб-яшнашига ўзларининг бениҳоя ҳиссаларини қўшишди.

Умуман олганда, ориентализм Шарқ маданиятини англатувчи сиёсий, иқтисодий ва маданий каби тушунчаларни ўз атрофида бирлаштиради. Қадим замонларданоқ, Шарқ ўзининг бой адабий манбалари билан Ғарбни таъминлаб келган. Бошқача қилиб айтганда, ориентализм романтик эранинг илдизидан томир отмаган. Фақат айнан ўша даврга келиб, Европада шарққа қизиқишлар ортди ва кенг тарғиб этилди.[15]

Аслида, илк инглиз романтизм адабиётида шарқона мавзулар XVIII аср бошларида “Минг бир кеча” араб қиссаларининг таржимасидан сўнг авж ола бошлади. Бу қиссалардаги сирли воқеалар, манзаралар ва ҳикоя каҳрамонлари характери кўплаб инглиз ижодкорларига илҳом бағишлаб, “шарқона қиссалар” деб номланган янгича жанрда асарлар яратишга ундади.

Абдулла ал-Даббажнинг фикрича, янги жанр ва араб эртакларининг таржима қилиниши романтизмнинг кириб келишига дебоча бўлди.[16]

Англияда XVIII асрда “Кўл мактаби” шоирлари Саути, Кольриж ва Вордсвортлар томонидан бошланган ҳаракат давоми сифатида, XIX асрда ҳам романтик руҳдаги шарқона асарларда ғайритабиий сюжетлар, ноодатий ҳодисалар ва бир-бирига ўхшамаган қаҳрамонларни кенг тасвирлаш анъанага айланди. Шарқ уларнинг тасаввурида ажойиботлар содир бўладиган ўлка сифатида намоён бўларди. Романтистлар ҳашаматли саройлар, ғаройиб манзаралар-у қаҳрамонлар ва қадим тарихни асосий мавзу қилиб олишди. Улар ичида энг кўзга кўринган ёзувчи Лорд Байрон эди. У ўзининг машҳур “Кофир: Турк қиссаси фрагменти” (“The Giaour: A Fragment of a Turkish Tale”, 1813 ) номли шарқона поэмасида исломий тамойилларнинг қадр-қиммати масаласини кўтариб чиқади. Ушбу асар муаллифга ҳам танқидий, ҳам молиявий мувафаққият келтиради. 1810-1811 йилларда Байрон дўсти Жон Кэм Ҳобхаус билан саёҳати давомида ушбу поемани ёзишни ният қилади. У Афинадаги сайр пайтида,  мусулмон қонунларига зид равишда, зино қилганлиги учун қопга боғланиб денгизга улоқтирилаётган аёл воқеасидан воқиф бўлади. Шунинг учун Байрон “Кофир” дея, эътиқодсиз ва иймонсиз инсонни тасвирлайди. Поэмага “Турк қиссаси фрагменти” (“A Fragment of a Turkish Tale”) номли кичик сарлавҳа қўйилиб, бу Байроннинг ягона фрагмент ҳисобланган насрий поэмасидир. Асардаги воқеалар серияси уч нафар шахс тилидан ҳикоя қилинади. Поемадаги муҳаббат, ўлим ва кейинги ҳаёт тасвирлари орқали христиан ва мусулмон урф-одатларини таққослаш мумкин. Байроннинг айни шон-шуҳрат пиллапояларига чиққан даврида ёзилган “Кофир” поемаси қайта-қайта нашр этилиб, муаллифга янада мувафаққият келтирди. Шундай юқори кайфият шоирни яна туркий ҳикоялар ёзишга ундаб, “Турк қиссалари” (“Turkish tales”) туркумига кирувчи – “Абидослик келин” (“The Bride of Abydos”, 1813), “Қароқчи” (“The Corsair”, 1814) ва “Лара” (“Lara”, 1814) достонларини бирин-кетин эълон қилди. Унинг бу достонлари Низомийнинг “Лайли ва Мажнун” ва Фирдавсийнинг “Юсуф ва Зулайҳо” номли асарлари таъсирида ёзилган.

Шарқ оламининг ёрқин куйчиларидан яна бири “Қублахон” поэмаси муаллифи Сэмюэл Тейлор Кольриждир. Кольриж шарқ дунёсига астойдил қизиқиб, кўплаб манбаларни мутолаа қилади. Шу сабабли, “Қублахон” достонининг сюжети унга ғойибдан маълум бўлиб, дарҳол уни қоғозга туширади. У асарида мўғул хони Ҳубилойхон яшаб ўтган жой манзараси, унинг маҳобатли саройи, атрофида содир бўладиган ғалати ҳодисаларни шеърий усулда тасвирлаб беради.

XVIII асрда инглизларнинг Шарқни ўрганишга бўлган қизиқиши тобора ортиб борди. Ориентализм – маданий ҳодиса сифатида аҳамият касб этиб, архитектура, боғдорчилик, санъат ва адабиётга ҳам беқиёс таъсир кўрсатди. Адабиётда ижодкорлар учун  янгича муҳит ва кайфият яратиб, шарқона хусусиятларни ўзига жо қилган қатор асарлар дунёга келди.

Бу йўсиндаги Шарққа яқинлашув неоклассизмдан романтизмга ўтишнинг яққол ифодаси эди. Асрнинг биринчи ярмида ёзувчи ва шоирлар шарқона талқин орқали ўзларининг маданиятида учрайдиган беъманиликларни ҳажвиёмуз усулда қаламга олишди. Саҳна асарларида эса одамзотнинг гуноҳлари учун жазо муқаррарлигига урғу берилиб, ўша замоннинг чиркин ишларига эътибор қаратилди. Бироқ XVIII асрнинг кейинги ярмида ижодкорларнинг диққат марказини, асосан, Шарқ экзотикаси ва ғайриоддийлиги эгаллади. Шундай қилиб, шеъриятда аввалги шоирлар қўлламаган шарқона оҳангни бериш учун янги усуллар, безаклар ва қиёфалар керак эди. Саҳналарда фантомима ва мелодрамага қизиқиш ортиб, зеб-зийнатларга бой либослар ва ҳашаматли манзараларни тасвирловчи драмалар пайдо бўлди.

Шарқнинг Англия адабиётига қўшган энг катта ҳиссаси – ижод аҳлини эскича фикрлашдан чалғитиб, мутлақо янгича дунёқарашни тақдим этганидир. XVIII аср охирларида британиялик филолог Сэр Уильям Жонс (1746-1794) Шарқни илмий жиҳатдан ўрганишга жиддий киришгандан сўнг, ёзувчилар Шарқнинг реал кўринишини тасаввур қилишди. Натижада, улар баъзи роман ва қиссаларни ёзишдан воз кечишди. Ҳаёлий султон ва жинлар ўрнини реал тарихий шахслар эгаллади. Романтик шоирлар Байрон ва Томас Мур ҳануз шарқона поэмалар ёзаётган бўлсада, лекин жамиятда Томас Хоупнинг “Анастасия” (“Anastatius”, 1819) ва Жеймс Мориернинг “Исфаҳонлик ҳожи бобонинг саргузаштлари” (“The Adventures of Hajji Baba of Ispahan”, 1824) каби реал воқеаларга асосланган асарларга талаб кучайганди.

 

Маданий алмашинувлар таъсири

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бошқа бир миллат ва элатнинг ҳаёти, унинг турмуш тарзи ва урф-одатларини ўрганиш орқали маданий алмашинув рўй бериб, бу ўзгаришлар кўп соҳалар қатори адабиёт аҳли онгида ҳам янгича ғоя ва фикрларни уйғотиши табиийдир. Европа шарққа хос бадиий ва маданий услубларни лотин ва грекларнинг ғарбча таъсири билан таққослаганда анча ижобий қабул қилди. Шарқона адабиёт унсурларининг аллақачон ғарбликларнинг  онг-у шуурида ва ёзишмаларида бўй чўза бошлаган куртаклари европаликларнинг қалбини мафтун этганди.[17] Шу йўсинда, шарқона элементлар аввал бошланган европача ҳаракатларнинг янгича усулда давом этишига кўмаклашди. Инглизларнинг Шарққа бўлган иштиёқи “Романтизм” деб номланган маданий ва адабий кўринишдаги ҳаракатларни бошлаб берди. Шарққа иштиёқмандлик кайфияти, асосан, XVIII ва XIX асрларда яққол юзага чиқди. Илк марта 1706-1707 йиллар оралиғида инглиз тилида “Минг бир кеча” туркум араб эртакларининг таржимаси пайдо бўлди. 1824 йил Жеймс Мориернинг “Исфаҳонлик ҳожи бобонинг саргузаштлари” номли мўжаз қиссаси чоп этилгач, китобхонларнинг янада Шарқни ўрганишга бўлган қизиқишлари ортди.

Авваламбор, XVIII асрда инглизларнинг миясига ўрнашган “Ориент”, яъни “Шарқ” ва “шарқона” тушунчаларининг улар ҳаётига қандай кириб келгани хусусида сўз юритсак. Чосер айтганидек, савдогарлар ҳикоя ва эртакларнинг оталаридир[18]. Кемачи ва сайёҳларнинг ҳамёнлари эса ёлғонга лиқ тўла бўлади.[19] XVI асрда Англия Монголия империяси билан савдо алоқаларини йўлга қўйиш мақсадида Шарқ томон қадам ташлади. Шунинг учун ҳам қадимги савдогар ва сайёҳларнинг Шарқ ҳақидаги ёзишмалари инглиз китобхонларига танишдир. Албатта, инглиз халқи XIV аср бошлариданоқ Марко Полонинг кашфиётлари орқали Шарқ ҳақида дунёқарашга эга бўлганди. Поло нарсаларни ошириб тасвирлаш усулини жорий этиб, айниқса, рақамларни ҳаддан ташқари кўпайтириб ёзар эди. Шундай қилиб, ёзувчилар Шарқни тасвирлашда катта миқдордаги тахиний рақамларга таянишди. Поло ўзининг ҳикояларида шаҳарда ўн икки мингта кўприк ва ўн икки минг етти юзта орол борлигини ёзади. Унинг давомчилари ҳам устозининг муболаға санъатини фаол тарзда сақлаб қолишди. Эҳтимол саёҳатлари тафсилотларини қоғозга туширган бу ёзувчилар имкон қадар далилларга асосланиб ёзишга ҳаракат қилишган бўлсада, бироқ улар ҳаёл оғушига кўпроқ шўнғигани сезилиб туради. Шундай асарлар сирасига кирувчи Жон Мандевилнинг 1499 йил Англияда чоп этилган машҳур “Сафар ва саёҳатлар” (“The Voyages and Travels”) китоби бўлиб, у ўзида турли масал ва афсоналарни жамлаган. Китобда муаллифнинг Шарқ мамлакатлари бўйлаб қиган саёҳати тасвирлансада, бироқ асар қуруқ тавсилотлардан иборат бўлиб қолган.  1322 йилда Жон Мандевиль денгиз саёҳати давомида Туркия, Тартария мамлакатлари, хусусан, Хива, Бухоро ва Қўқон хонликлари, Форсийлар империяси, Сурия, Арабистон, Миср, Эфиопия ва Ҳиндистон каби қатор юртларни кезиб чиқиб, улар ҳақида китобар ёзди.

1368 йилда мўғуллар империяси барҳам топгач, Хитойнинг Ғарб билан алоқалари кескинлашди. Европа шарқий мамлакатларнинг бойликларига кўз олайтира бошлади. Англияликларнинг ипак ва доривор ўсимликлар савдосига қизиқиши янада ортиб, инглиз сайёҳлари денгиз йўллари орқали Шарққа етиб боришди. 1497 йилнинг бошларида италиялик денгизчи Жон Кэбот Шарқдаги савдо ишларига қизиқиб, кемада шимол-ғарб йўлини излаганча, Бристолдан Шарқ мамлакатларига томон сузиб борди. XVI асрга келиб, бундайин саёҳатчилар сони тобора орта бошлади. Улар сирасига Кэботнинг ўғли Себастиан (Sebastian, 1553), Сэр Хью Уиллоби (Sir Hugh Willoughby, 1553), Мартин Фробишер (Frobisher, 1560) ва Энтони Женкисон (Anthony Jenkinson, 1565) лар киради. 1600 йилда Елизавета I нинг кўрсатмасига биноан, “Инглиз Шарқ-Ҳиндистон” (The British East India) компанияси ташкил топиб, британиялик савдогарлар Шарқ билан савдо-сотиқни ривожлантириш орқали сердаромад ишни йўлга қўйишди. Компания Ҳиндистон бозорида монополияни юзага келтирди. Савдогар-сайёҳлардан қолган номалар Жон Мандевиль ва унинг давомчиси Ричард Хаклитларнинг китобларига қараганда, анча ҳаққоний ва ишонарли ёзилганди. Бу адабиётларга кўра, Елизавета ва қирол Стюартлар даврида Арабистон, Эрон, Туркия ва қолган шарқий элатлар қаторида Хитой ҳам сезиларли роль ўйнамайди.[20]

Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, тарихнинг ўша даврларида Шарқ мавзусига бутунлай нуқта қўйилган экан, деган хулосага боришга ҳали эрта. Чунки Елизавета асридаги театр саҳналарида шарқона хусусиятларни ўзига жамлаган асарлар намойиши бўлиб турган.[21] Мандевиль Ўрта Осиёлик тартарларни “foul folk and evil kind”, яъни, “беадаб халқ ва ёвуз хиллар” деб атайди. Инглиз ёзувчиси Ричард Хаклит (Richard Hakluyt, 1553-1616) эса шарқликларнинг кичкина кўзлари ва ясси бурунли эканлигига урғу беради. Елизавета ва Стюартлар даврида ушбу халқ хунуклик тимсолига айланди. Манбаларда туркийларнинг айёр ва сотқинлик каби маълум ҳислатлари уларнинг шаҳватпарастлиги, шаҳвоний ҳисларга ўчлиги билан уйқашиб кетганлиги қайд қилинади.[22] Турк ва тартарлар томонидай қўлланилган ҳолатларни қуйидаги атамалар билан берилади: “barbarous” – ёввойилик, “cruel” – золим, “pitiless” – бешавқат, “deceitful” – фирибгарлик, “treacherous” – бетайин, “inhuman” – ваҳший, “impious” – бетавфиқ, “tyrannous” – зулмкор, “brutish” – бераҳм ва “bestial” – ёвуз.[23] Уларнинг Елизавета асри драматургия санъатига қўшган ҳиссасига кўра, зулм ва одамхўрлик – асосий мавзу сифатида намоён бўлади. Кристофер Марлога машҳурлик келтирган қаҳрамони Тамерлан ҳам душманларига қарши аёвсиз зулм қилган шахс сифатида тасвирланади.

Елизавета даврида ижод қилган машҳур англиялик шоир, таржимон ва драматург Кристофер Марло ўз даврида фожеавий асарлари билан довруғ қозонади.[24] 1564 йил йилда таваллуд топган Марло ўз ижоди билан замондоши Уильям Шекспирга катта таъсир ўтказган. 1587 йил Кристофер Марлонинг бобокалонимиз Амир Темур ҳақидаги “Буюк Тамерлан” (“Tamburlaine the Great”) номли биринчи пьесаси Лондон театрларида саҳналаштирилади. Унда бош қаҳрамон оддий чўпонликдан дунёнинг яримини босиб олган саркарда даражасига кўтарилади. Буюк Темур ўзининг енгилмас ҳислати билан асарга шарқона файз беради. Пьеса муаллифга катта муваффақият келтириб, давомли тарзда драманинг иккинчи боби ёзиб тугатилади. Икки боблик “Буюк Тамерлан” 1590 йилда чоп қилинади. 1593 йилда Марлонинг сирли тарздаги бевақт вафоти сабабли, унинг қолган барча асарлари ўлимидан кейин нашр этилди. “Буюк Тамерлан” трагедиясида скифлик подачи Тамерлан ўзининг ноёб қобилияти билан юксак мартабаларга эришади. У адолатпарварлик ва тўғрисўзликни давлат бошқарувининг асосий мезонлари қилиб белгилаб, юртига кўз тиккан кўплаб душманларини айёвсиз қириб ташлайди. Соҳибқирон Темур қатор Шарқ мамлакатларини босиб олгач, турк хоқони Султон Боязидни ҳам маҳв этади. Тамерлан ўз асирини қафас ичига солиб, унга азоб беради. Асарда буюк Тамерлан миср маликаси Зенократанинг ҳусни-жамоли олида бош эгиб, уни хотинликка олади. Аммо трагедиянинг иккинчи бобида Зенократа вафот этиб, Тамерлан бутунлай тушкунликка тушади. Муҳаббати уни тарк этгач, қалбида бешавқатликдан бошқа нарса қолмайди.

Марло “Буюк Тамерлан” да тартарлар ҳақида қуйидагича ёзади:

Then having passed Armenian deserts now,
And pitched our tents under the Georgian hills,
Whose tops are covered with Tartarian thieves,
That lie in ambush, waiting for a prey,
What should we do but bid them battle straight,
And rid the world of those detested troops?[25]

Асардан парча ўзбек тилига қуйидагича таржима қилинди:

Арманистон чўл-у даштин кезиб,
Гуржистон тоғида ёздик чодир.
Пистирмада ўлжасини пойлаганча,
Ўғри Тартар изғир, разолатга қодир,
Дунё аҳлин халос этиб бу тўдадан,
Уруш очмоқликдан ўзга борми чора?

Парчадан маълум бўладики, муаллифнинг ёинки, ўша замонда тартар миллатига нисбатан инглизларнинг муносабати ижобий бўлмаган. Бу ҳолатни биргина Марлонинг “Буюк Тамерлан” трагедиясида эмас, балки бошқа ижодкорларнинг асарларида ҳам кузатиш мумкин. Мисол учун, Жон Вебстер (John Webster, 1580-1634) нинг “Оқ иблис” (“The White Devil”, 1612) номли трагедиясида асосий қаҳрамонлардан бири венециялик хоним Виттория  маданиятсиз тартарларни христианлар билан таққослайди:

You shame your wit and Judgement
To call it so; What, is my just defence
By him that is my Judge cal’d impudence?
Let mee appeale then from this Christian Court
To the uncivill Tartar.[26]

Парчани ўзбек тилига таржима қилсак:

Тафаккур-у шууринг сени ҳижолат этар,
Агар шундай атаб бўлса уни; ҳимоя қил
Тангрим мени бул юзсизлардан.
Христиандан тортиб, то қўрс тартаргача
Улар майдонида қолдирма мени.

Инглиз драматурги Филлип Мэссинжер (Phillip Massinger,1583-1640) нинг “Флоренциялик буюк герцог” (“The Great Duke of Florence”, 1636) пьесасида тартарлар “cannibal” сўзига маънодош қилиб олинади:

What rugged Tartar
Or cannibal, though bathed in human gore,
But, looking on your sweetness, would forget
His cruel nature, and let fall his weapon,
Though then aimed at your throat?[27]

Ўзбек тилида қуйидагича (таржима бизники):

Қанчалар дағал Тартар
Ёҳуд одамхўр, инсоният қонига чўмилар,
Ўз гўзаллигинг-ла эҳтимол унинг
Ёзув ҳисларин сўндириб, сўнг
Томоғинга қадалган қуролин сирдирурсан.

_____________________________

[1] Beryl Smalley, The study of the Bible in the Middle Ages, Oxford, 1983.

[2] Pierre Martino, L´Orient dans la littérature française, Paris, 1906.

[3] Wallace Gray, Homer to Joyce (London, 1985).

[4] M. Mansoor, The Story of Irish Orientalism (London: Longman, Green and Co., Ltd., 1944), p. 15.

[5] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama‟ Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi‟, 1st Ed., 2014. Print.

[6] People of the Book – араб. “Китоб ал-аҳл”

[7] Шариат – араб. “тўғри йўл”; исломда қонунчилик маъносида.

[8] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama‟ Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi‟, 1st Ed., 2014. Print.

[9]Annadja,Chukri “Limada Al-Ihtimam bi Al-Istishraq”, Majallat Al-Fikr Al-Arabi, 5th year, 1983.Print.

[10] Assibai‟, Mustapha. Al-Istishraqwa Al -Mustashriqun:Ma Lahum WaA’leihum (Orientalism and Orientalists: their Pros and their Cons).Beirut, Damascus: Al-Maktab Al-Islami. 2nd ed. 1979. Print.

[11] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama “Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi”, 1st Ed., 2014. Print.

[12] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama “Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi”, 1st Ed., 2014. Print.

[13] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama “Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi”, 1st Ed., 2014. Print

[14] Williams, Philip. “Extreme Virtue and Horrible Vice: Sir Richard F. Burton and Orientalism. <www.writerightnow.co.uk/wpcontent/uploads/2012/11/extreme-virtue-and-horrible-vice-by-philwilliams.pdf> . 21Jun.2017

[15] Susan, Taylor. “Orientalism in The Romantic Era.” Literature Compass Vol.1, No.1 (2005) : p1.Wiley Online Liberary. Web. 21 June. 2017.

[16] Susan, Taylor. “Orientalism in The Romantic Era.” Literature Compass Vol.1, No.1 (2005) : p1.Wiley Online Liberary. Web. 21 June. 2017

[17] H.A.R. Gibb, “Literature”, in The Legacy of Islam (1931), edd. Sir Thomas Arnold and Alfred Guillaume, p. 181.

[18] The Prologe of the Mannes tale of Lawe, 11. 127-130.

[19] The House of Fame, 11. 2121-2125.

[20] William W. Appleton, A Cycle of Cathay (1951), p. 19.

[21] In “The Oriental in Elizabethan Drama”, Modern Philology, XII ( 1915), p. 423 ff., Louis Wann states that of the forty-seven plays examined by him, Hoors appeared in eighteen and Turks in thirty-one. India and China are not mentioned.

[22] Samuel c. Chew, The Crescent and the Rose (1965), p. 144 ff. for manifestations of these notions in English language and society at this time.

[23] Robert R. Cawley, The Voyagers and Elizabethan Drama (1938), p. 191.

[24] Robert A. Logan, Shakespeare’s Marlowe (2007) p.4.

[25] Marlowe, Tamburlaine the Great, Part One, II, ii, 11. 14-19.

[26] Webster, The White Devil, III, II, 11. 129-133.

[27] Massinger, The Great Duke of Florence, V, iii, 11. 60-64.