Кўз илғамас бепоён адирлар, юксак тоғлар, сўқмоқлар, тупроқ кўчалар, айниқса, ёшлик чоғларингизда қалбингиздан жой олган бўлса, билингки, энди умр бўйи уларнинг ёди ҳам сизни тарк этмайди. Ҳаёт ташвиш-таҳликалари аро бешик бўлиб улғайтирган қадрдон гўшаларни унутгудек бўлсангиз, энди улар тушларингизда намоён бўлиб, гоҳ ҳазин, гоҳ дилхуш ҳис-туйғуларга сизни ғарқ этади.
Бу нима бўлсайкин?
Бу саволга ҳар ким турлича, ўз бошидан кечирган ҳис-туйғулар асосида жавоб бергани маъқул. Фақат қиёсламоқчи бўлганим шуки, чин маънода улуғ бўла олган айрим ёзувчилар асарлари ҳам сизни абадул-абад тарк этмайдиган ҳодисалар сирасига киради, уларга қайта-қайта қайтганингиз сари қайтгингиз келаверади, улар жозибасининг сир-синоатини яна ҳар ким ўз бошидан кечирган ҳис-туйғуларга суянган ҳолда ахтариб кўради. Шунда узоқлашгандек туюлган хотиралар яна сизга яқинлашади, абадийлик касб этади…
“Шукур Холмирзаев насри” деганда кўз ўнгимдан ана шундай манзара ўтади. Бу ёзувчининг “Олис юлдузлар остида” деган китобини ўқиганимизда ҳали мактаб ўқувчиси эдик ва ўқиётганларимиз шундоққина дераза ортида содир бўлаётгандек туюлиб, бизни кўчага талпинтириб-ошиқтирар эди. Бу китоб саҳифаларида тасвирланаётган воқеа-ҳодисаларни мактаб партасида эмас, қандайдир тепаликларга чиқволиб, боғ-роғлар қўйнида, дарахтлар остида, шувоқ ҳиди анқиган даштлар бағрида чулдираган тўрғайлар навосига қулоқ тутган ҳолда мутолаа қилиш керакдек туюлган, йўқса, увол бўлиб қоладигандек эди. Бунинг устига, мана шу ўқиётганларимиз туфайли бизга ўзимиз яшаётган муҳитнинг барча гўзалликлари энди юз кўрсата бошлаган, уларни нима учун аввалроқ кўрмаганимизга ҳайрон бўлар эдик.
У қандайдир ўзигагина аён бўлган сеҳр билан бизга яқинлашган, ўзининг бегона эмаслигини биргина имоси билан англатиб қўйган эди.
Чунки унинг “Тупроқ кўчалар”ида ҳар куни биз – тенг-тўш болалар бир-биримизнинг қадам изларимизни ўлчаб, оёқяланг юрар эдик.
Чунки унинг “От эгаси” билан ҳар куни учрашардик, ҳикоя қаҳрамони Инод ҳам бегона эмас эди-ю… фақат, исми бўлакча, ўзи ҳақида ҳикоя яратилганини ҳам билмас, оти ҳам ўша от эди, мактаб ҳам ўша мактаб эди.
Чунки биз ҳам турналар карвони ортида қолиб, ҳатто қулаб тушган “Чўлоқ турна”нинг аҳволини кузатган эдик. Бироқ Табиат қонуни жамият ҳақидаги тасаввурларни тўғри йўналишга солишини ҳали билмасдик. “Ҳаёт курашдан иборат”, деган сабоқларни тинглагандигу кучсизларни табиат ҳам, жамият ҳам бирдек рад қилиши ҳали бизга номаълум эди.
Энди биз ҳам унга яқинлашишни истар эдик.
Шу сабабли, бу яқинлик талабалик йилларимиздаям, ундан кейин ҳам йўқолмади, аксинча, тобора мустаҳкамланиб, қадрдонлашди.
Шукур Холмирзаевнинг “Ҳаёт абадий” деган машҳур ҳикояси бор. Ҳикоя қаҳрамони совхознинг бош агрономи Нодир Рўзиқулов мажлисдан қаттиқ танқид еб чиқади-ю, мана шу битта кўнгилсизлик бошқа кўнгилсизликларни келтириб чиқаради: қайнанасига қаттиқ гапирган эди, у қизини олиб кетади, ўзини қопмоқчи бўлган қўшнининг кучугини ҳам аяб ўтирмай эгасидан гап эшитиб олади…
У охир-оқибатда бўшашиб йиқилади… ва гўёки ўлиб қолади!
Шунда унинг теварак-атрофида нима ўзгаради? Ҳеч нима!
Ҳаёт Нодирсиз ҳам давом этаверади… “Ўша кечаги серюлдуз осмон ҳам, оппоқ юлдузлар ҳам ўз ўрнида… Дарахтлар, ёмғир… Шабада”.
Нодир чўчиб ўзига келади ва яна ўрнидан туриб кетиб, бу ҳаётдаги ишини давом эттиришга киришади. Ҳикоя чуқур ижтимоий мазмунни ўзида ифода этганидан ташқари, ҳар қандай ўқувчини ўйлашга, фикрлашга ундайди: ахир, кунлардан бир куни, борди-ю ўлиб-нетиб кетсанг, сен билан боғлиқ бу дунёда ҳам нимадир ўзгариши керак-ку, ахир, бу дунё ҳам сени йўқотгач, ниманидир йўқотиши керак-ку?! Жилла қурса, фалончи ўлибди, деган садо чиқиши керак-ку?! Ўлик-тириги билинмай яшаган инсон учунгина икки дунёнинг фарқи бўлмаслиги мумкин, лекин, ор, номус ҳикоя қаҳрамонининг шунчаки ўлиб кетишига изн бермайди.
Ёзувчининг “Қария” ҳикоясидаги Қўзивой деган касби бетайин ёлғиз чол бозор кунларидагина жарчилик қилиб кун кечиради. У ўлимлигига асраб қўйган пулини Қобил деган таниш қассобга омонат сақлаб туриш учун беради. Мабодо қазойим етса кўмасан, дейди. Қассоб ҳам пулни олади-ю, феъли айнайди, омонатга хиёнат қилади, кунлардан бир куни Қўзивой чол пулини сўраб қолганида у пулни олганидан тонади. Қўзивой чол бундан анча азият чекади, бироқ у ҳам хиёнатдан ор, номус орқали қасос олади:
“У жимжит уйда, палос устида чўзилиб ётиб, шу фикрга келди: “Бу аҳволда мен қандоқ қилиб ўламан? Асти мумкин эмас, сираям… Мен яна меҳнат қилишим керак. Ҳалол пул топишим керак. Ўлимлик қилишим керак… Ундан кейин ўлсам, бошқа гап…”
У қўшни чиқарган овқатни зўрлаб еди. Ярим кечада туриб, гўшт қовурди. Саҳар уйғониб, сойга тушди. Ювинди. Тетикланиб, кўчага йўл олди…
Қўзивой чол аввалгидек бўлиб кетди”.
Бу ҳикоялар инсонни яшашга, яшагандаям ҳалол, покиза яшашга ундайди, ҳаётга кўзгу тутиб, чиркин нарсалардан нафратлантира олади.
Яшаш фақатгина шу ҳаётдами?
Шу ор, шу номус ҳам фақат бу ҳаётда яшаб қолиш учун зарурми?
Энди “Табассум” ҳикоясини ўқий бошлайсиз…
Жалил ака, одамлар айтишича, Жалил ота карахт тортиб қолган, у ўсма, яъни рак билан оғриб қопти. Бундоқ ўйлаб қараса, ўзиям ёшини яшаб бўлган, қурдошларидан ҳамма кетиб бўпти, ўзидан икки-уч ёш катта Нормат қопти, холос.
“Юраги бутун экан-да! Ҳа, унинг юраги бутун, – Жалил ота юраги ғашланиб ўйлай бошлади. – У бошқача… Ёмонга, номардга ўлим йўқ дейдилар-ку! Ҳа-е, майли… Уям яшасин. Барибир дунёга устун бўлмайди. Бировга ўлим тилагандан…”
У ўзининг рак экани, яъни ўсма касалига мубтало бўлганини эслаб, аянчли жилмайди.
Кунлар ўтди, ой ўтди”.
Шундай кунларнинг бирида унинг ҳовлисида югур-югур бўлиб қолади, сабаби аён – невараси Садафга совчилар келган. Уни Норматнинг неварасига беришмоқчи… Тўй бўлиши керак, ҳамма Жалил отанинг кўзи очиқлигида тўйни ўтказиб олсам, дейди.
Буни Жалил ака истармиди?
Энди ҳикоя якунига қулоқ тутинг:
“Чол бугунги кун ҳам овқат емади. Кейинги кун ҳам. Ундан кейин…
Ўрмалаб бориб, обрезга тўкади. Қўлини ювган бўлиб, устидан сув қуяди.
У… ҳолдан тойиб, ўрнидан қимирлолмай қолди. Шунда ҳам туз тотмади. Энди келган овқатни тўшаги ёнида нос тупуриш учун қазиб қўйилган чуқурчага ағдаради.
У карахт бўлиб қолди.
Кейин ўғли, келини ва Садаф тепасида кўзёши қилиб турганда, кетди.
Ҳаммани даҳшатга солган нарса – унинг юзида қотиб қолган табассум бўлди.
Тўй қолди”.
Ҳикоя тугади.
Давоми-чи?
Ор, номус… ўқувчи қалбини ғалаёнга солган ҳис-туйғуларнинг адоғи бормикан? Ҳаётда шундай вазиятларда ким қандай йўл тутади?
Ёзувчининг шафқатсиз кўзгусидан ким ўзининг башарасини яшира олади?
Шукур Холмирзаев ўзи севган адиблардан бири Эрнест Хемингуэйнинг “Инсонни енгиб бўлмайди” деган сўзларини бот-бот такрорлаб тургувчи эди. Миллати, ирқи ва ҳаттоки динидан қатъи назар, инсон мустаҳкам хилқат сифатида ҳар иккала Устанинг ижодида турли кўринишларда намоён бўлар эди.
Шукур Холмирзаев Ғафур Ғуломнинг “Қуёш-ку фалакда кезиб юрибди…” деган машҳур сатрини сарлавҳага чиқариб, ажойиб бир ҳикоя ёзган эди. Бир маҳаллар, ҳали матбуот юзини кўрмасдан аввал менга ҳикоя сюжетини сўзлаб бериб, шунақа ном қўймоқчи эканлигини айтувди…
Бу ҳақда кейинроқ…
Энди эса мен Уста билан бўлиб ўтган учрашувларимизнинг айримларини хотирларканман, қулоғим остида унинг воқеликни бўямасдан-бежамасдан шундайлигича тасвирлаш ҳақидаги ўгитлари янграб тургандай бўлди.
Унинг қиёфаси кўз ўнгимдан нари кетмади.
Шукур ака, ўзига хос жиддийлик билан, “Бўларини айтинг…” деб тургандай эди…

* * *

Армиядан қайтиб келиб, ҳозирги “Тонг юлдузи” болалар газетасига ишга кирдиму Шукур Холмирзаев билан Ватан мавзусида суҳбат қилмоқчи бўлдим. Чунки унинг “Ёввойи гул”, “От эгаси”, “Ота юрт” сингари кўплаб ҳикояларида бу мавзу бошқаларга ўхшамаган ҳолда, ўзига хос тарзда ифода этилган деб ҳисоблардим (бу фикр йиллар ўтган сайин янаям мустаҳкамланиб бормоқда).
Газетамиз адабиёт бўлими мудири, болалар шоири Ҳамза Имомбердиев билан бир хонада ўтирардик. Мен Ҳамза акадан, Шукур Холмирзаевнинг телефон рақамини топиб беролмайсизми, деб сўрадим. Ҳамза ака менга ҳам ажабсиниш, ҳам ҳайрат билан қараб туриб, болаларча самимият билан:
– Ў-ҳу, сўраган одамингизни-ю… Бизда унақа катта одамларнинг телефон рақамлари қаёқдан ҳам бўлсин… У киши тирик классик-ку, тирик классик… – деди.
– Шу классик билан газетамизга Ватан ҳақида суҳбат қилиб бермоқчи эдим, – дедим.
Бу таклиф Ҳамза акага ниҳоятда маъқул келиб:
– Қанийди-ку… – деди ва у ёқ-бу ёққа қўнғироқ қилиб, Шукур аканинг уйи телефони рақамини топиб берди.
Мен Шукур акага телефон қилиб, мақсадимни тушунтирган эдим, у киши:
– Уйга келинг, – деди калта қилиб ва манзилини тушунтирди: “Болалар дунёси” магазини орқасидаги асосан ижодкорлар яшайдиган кўп қаватли уй экан.
– Хўп, – дедим-да, дарҳол саволлар ёзилган қоғозни олиб йўлга тушдим.
Уй эшигини Шукур аканинг ўзи очди. Салом-аликдан сўнг саволларга анча вақт жиддийлик билан тикилиб қолиб:
– Ватан сўзини кўп ишлатиб юборибсиз, –деб қўйди.
Нима деяримни билмадим. Назаримда, мен тузган саволларга у киши шу заҳотиёқ шариллатиб жавоб айтиб юборадигандек бўлиб туюлган эди.
Лекин аксинча бўлиб чиқди.
– Мен аввал бир ўйлаб кўрай, – деди Шукур ака ўша-ўша жиддийлик билан, – кейин хабарлашармиз…
Мен хайрлашиб, чиқиб кетдим.
Қайтиб борсам, Ҳамза ака катта қизиқиш билан нима бўлганини сўраб қолди. Бўлган воқеани айтиб бердим. У киши кўнглимни кўтармоқчи бўлгандек, уч-тўрт кун ўтиб яна бир эсларига солиб қўйинг, ҳозир бирорта жиддийроқ иш билан банд бўлсалар керак-да, деб қўйди.
Мен Ҳамза аканинг гапларини маъқулладим, лекин Шукур ака билан бошқа хабарлашмадим. Саволлар у кишига маъқул бўлмади, деган ўйда эдим.
Кунлардан бир куни ҳеч кутилмаганда ўша ҳаммага таниш бўлган машҳур шляпада Шукур ака хонамиз остонасида пайдо бўлди. Ҳамза ака мен суҳбат қурмоқчи бўлган “тирик классик”нинг ўз оёғи билан кириб келганига ишониб-ишонмай, илтифот билан қуюқ саломлашди-да, бизга шароит яратиб бериш учун бўлса керак, ўзи хонани тарк этди.
Шукур ака дераза ёнидаги курсига чўкиб, бироз кўчага қараганча нималарнидир ўйлаб хаёл суриб турди.
Кейин мен томон ўгирилиб:
– Чексам бўладими? – деб сўради.
Шундай улуғ одамнинг рухсат сўраётгани мени хижолатга солиб, зўр-базўр бош ирғаб қўйдим.
У киши сигарет тутатиб сўз бошлади:
– Яқинда Бойсунда бўлиб қайтдим… – мен томонга илкис қараб қўйиб, – Сиз анави саволларингизни ташлаб кетганингиздан кейин, – дея давом этди, – тепаликнинг қир учида бир гужум бўлар эди, болалигимизда шу гужум остида ўйнар эдик, – Шукур ака хўрсиниб қўйгач, негадир менга уқтирмоқчи бўлаётгандек қаттиқроқ товушда яна улай кетди, – шу-у борганимда ҳам улфатчилигу меҳмондорчиликлардан қочиб ўша гужумни қидириб кетдим… Анча қарибди… Ёлғиз ўзим эдим. Қушлар ҳамон илгаригидек сайраб турипти. Сигарет тутатиб, гужум остида ўтираверибман, ён-атрофимдан чуғур-чуғур болаликдаги овоз-шовқинлар келиб тургандек бўлди. Кун пешиндан оғаётганда борган эдим, чекиб ўтираверибман, кеч кирибди, қуёш ботиб қоронғилик чўкибди, мен эса ҳамон ўтираверибман… Бир маҳал жунжикиб кетиб мундо-оқ ўзимга келиб қарасам, ҳаммаёқ қоп-қоронғи… Беихтиёр осмонга қарадим: юлдузлар ғуж-ғуж, шу қадар яқин… билмай қолибман, кўзимдан ёш оқиб турган экан…
Шукур ака шу сўзларни айтгач, қўлидаги сигаретдан яна бир-икки чуқур-чуқур тортиб, ҳавога тутун пуркади-да, ўрнидан туриб менга қўл узатди:
– Хайр, – деди мен у кишининг кафтига кафтимни қўйганимда.
Нима дейишни ҳам билмас эдим.
Йўлаккача кузатиб чиқдим.
У киши кетаётиб, бир-икки қадамдан сўнг ортга бурилди-да:
– Кечирасиз… – деди хижолат чекаётгандек, – саволларингизни қаёққадир қўйган эдим, ёдимдан кўтарилиб йўқотиб қўйибман. – Кейин оҳиста қўшиб қўйди: – Менимча, шунинг ўзи етарли бўлса керак…
Кейин кетди.
Мен Шукур ака қаторлаштириб тузган саволларимга яхлит қилиб жавоб бериб кетганини англадим.
Кейинчалик Ҳамза аканинг, суҳбат қачон тайёр бўлади, дея қанчалик қисталанг қилиб сўраб-суриштиришлари фойда бермади, бунақа энг қисқа суҳбатни болалар газетасига беришнинг ҳеч иложи йўқ эди.

* * *

Бир маҳаллар уй-жойдан қийналган, ижарада яшаётган ёш ижодкорлар учун ҳам Дўрмондаги ёзувчилар боғи дурустгина паноҳ бўла олар эди. Нега деганда, уюшма аъзосига бу боққа йилда бир ойга яқин текин йўлланма берилар, ундан фойдаланмайдиган “катта ижодкорлар” ёшларга ҳадя қилиб юборишарди. Ўшанда ўзбек адабиётининг барча дарғаларини ўша боғда учратиш мумкин бўлар эди.
– Шу ерга келиб ёза бошласам ишларим юришади-да, – дея катта-ю кичик бирдек эътироф этишиб, бунинг бежиз эмаслигини, бу ерда улуғ ижодкорлар адабиёт тарихида белгили ўринни эгаллаган катта асарлар яратишганини, шунинг учун бу муқаддас жойда ҳамиша ижодий руҳ барқарор эканлигидан гурунг қилишарди.
Биз эса ижара пулини тежаш учун иложи борича имкониятдан фойдаланиб, ўша ерда тунаб ишга қатнардик.
Шукур Холмирзаев у ернинг муқимбойларидан эди.
Ошхонада у киши ёлғиз ўзи бир столни банд қилиб ўтирарди.
Бир гал кечки овқат маҳали, одатдагидек, фақатгина бош ирғаб қўйганча саломлашиб кириб келди-да, жойига ўтиргач:
– Шунча йиллик меҳнатим ҳаромга чиқиб кетди, – деб қолди ўзига ўзи сўзлаётгандек.
Столларимиз ёнма-ён бўлгани учун мен у кишининг гапларини эшитиб ҳайрон бўлганимча сўрашга журъат этдим:
– Нимани айтяпсиз, Шукур ака?
– Романни… – деди. – Журналда босилгач билдим, бу менинг асарим эмас экан…
Сўз “Шарқ юлдузи” журналида чоп этилган “Йўловчи” романи хусусида бораётган экан. Ўша маҳал мен ҳам бу асарни ўқиган эдим, гарчи муаллифнинг ўзи энди тан олгиси келмай турган бўлса-да, асар барибир заргарона битилган, Устанинг қўли сезилиб турарди.
Бироқ бирон нима деб у кишининг кўнглини кўтаришга сўз топа олмадим.
Ахир, нима ҳам дейиш мумкин эди?
Унақа эмас, бунақа деган билан Шукур акани ўз фикридан қайтариб бўлмайди, кейин, қолаверса, бунинг фойдаси ҳам йўқ.
Назаримда, Шукур Холмирзаев аксарият тенгқурларида бўлгани каби “ҳалол”, ”ҳаром” тушунчаларига жиддий қарар эди. Бирор киши ҳақида сўз кетиб, уни мақтамоқчи бўлса ҳам, энг аввало:
– Ҳа, унга ҳали ҳаром аралашмаган, – деб қўярди “ҳали” сўзига алоҳида урғу берганча.
Ёки аксинча бўлиб, бировнинг олижанобликлари-ю яхши ишлар қилиши, билимдонлиги-ю ўзига хос салоҳиятини қанчалик осмонга кўтарманг, Шукур ака иягини ушлаганича жиддий тарзда туриб:
– Унга ҳаром аралашган, – дейиши билан барча ижобий фазилатларни бир лаҳзада йўққа чиқариб юбора оларди.
У ҳаромдан шу қадар жирканиб, уни ҳаёт-мамот масаласи даражасида кўргани учун сўнгги лаҳзага қадар ёзишни қўймади, қалам ушлаш учун ҳам қалб ва қўл тозалиги лозимлигини чуқур туйган ҳолда ижод қилди.
Мана, энди ўз асари ҳақида гапираётганда ҳам шу сўзни ишлатяптими, демак, бу ерда жиддий бир гап борлиги аниқ.
Шу чоқ:
– Ассалому алайкум, – дея залда ўтиришган ўн-ўн беш кишининг барчасига бир-бир бош ирғаганча ёзувчи Жонрид Абдуллахонов кириб келди.
Жонрид ака билан столимиз бир эди. У киши менинг қаршимга ўтиряпти-ю икки кўзи Шукур акада. Шукур ака биз томонга илкис қараб қўйганида Жонрид ака у киши билан қуюқ сўраша кетиб қаноат ҳосил қилгач, кейин мен томонга ўгирилиб сўради:
– Қалай бўляпти энди?
Шукур ака одатда тезгина овқатланиб бўлиб, чой дамланган чойнакни кўтарганча чиқиб кетарди.
Бу гал негадир туришга шошилмасди.
Бунинг сабаби кейинроқ маълум бўлди. Шукур ака биздан иккита наридаги столга ҳаммадан кеч келиб ўтирган овчи ёзувчи Мавлон Икромдан ниманидир сўраш ниятида унинг овқатланиб бўлишини кутиб ўтирган экан.
Бу орада Жонрид ака овқатланиб бўлиб, бир қўлида орасига сариёғ солинган икки бурда нон, бошқа қўлида бир стакан қатиқ ушлаб:
– Чойни хонада қўямиз, – деганича ўрнидан тура бошлади.
Менинг ҳазиллашгим келиб:
– Жонрид ака, хурданаш-ку хурданаш, бурданаш чизе? – дедим.
Жонрид ака ҳайрон бўлиб:
– Тожиклар нима деяпти? – деб сўради.
– Тожиклар еганинг-ку майли, қўлда кўтариб олиб кетганинг нимаси деяпти, – дедим. – Ўзимиздаям гап бор-ку, боргин-келгин, қолиб кетма, егин-ичгин, олиб кетма, деган.
Жонрид ака қаҳ-қаҳ уриб кулди.
– Шуни тожикчасини ёзиб берасиз, ёдлаб оламан, – деди ва ҳозиргача кўришганимизда сўзларнинг ўрнини нуқул алмаштириб ёдлолмай айтиб юради.
Мен Шукур акага институтни Хўжандда битирганимни, тожиклар билан ёнма-ён яшаганимизни, тожик филологияси факультети ҳам қўшни бўлганини, тожиклар орасида ҳар хил қизиқ-қизиқ гаплар борлигини, ҳатто Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳам “Бобурнома” асарида бунақа теша тегмаган ибораларни жуда кўп қўллаганини айтиб бера бошлагандим, у киши сўзимни бўлиб:
– Биламан, – деди.
Бироз хижолат бўлганча жимидим.
Орага бироз ноқулай жимлик чўкканди, Шукур аканинг ўзи бу сукунатни бузиб:
– Пиримқул ака сизлар томондан-а? – дея сўради мендан.
– Ҳа, у кишининг қишлоқларини Кенгкўл дейишади, – дедим. – Биз ораси кўп узоқ бўлмаган қишлоқларда яшаймиз, Пиримқул аканинг Кўчкина деган қишлоқда тоғалари бор… барчаси туркий қавмлар…
– Биламан, биламан, – дея жонланиб қолди Шукур ака. – Ахир, бу Туркистон тизма тоғларининг этаклари-да…
– Шунақа.
– Қадимда у ерлар Усрушона дейилган, у ерларда истиқомат қилувчиларни усрушонлар деб аташган, – дея ўз кўзи билан кўргандек давом этди Шукур ака, – ахир, Александр Македонскийнинг ҳам ўша ерда ўлиб кетишига бир баҳя қолган-да, унга қаттиқ қаршилик кўрсатганлар ҳам айнан сиз айтаётган ҳозирги Туркистон тизмаларида яшаётган аҳоли бўлган… Э, яшанг…
– Сиз буларни қаердан ўқигансиз, Шукур ака? – деганча қизиқиб сўрайман.
– Қадимги юнон тарихчилари бизнинг ўлкамиз ҳақида жуда кўп ёзишган… Геродот деймиз… унинг тўртинчи китоби бошдан-оёқ биз ҳақимизда… анави Страбон, Плиний, Плутарх… ўша замонлардаям четдагилар яхши билишган бизни… Кейин-кейин ҳар хил ишлар бўлиб кетган-да. Бухоро амирлиги деймиз, Хива хонлиги деймиз… Хива хонлигиниям ҳудудлари жуда улкан бўлган… э-ҳе…Чўқаев ёзган-ку, Оқмачитга ўрис етиб келганда Худоёрхоннинг нималар деганини… Бурунлари остидан нарини кўришолмаган-да…
Шукур ака тарих мавзусида алоҳида иштиёқ билан қизишиб гапирарди. Бақтрия, Марғиёна ҳудудлари, қадимда ҳукмдорлик қилган шахслар, уларнинг диний эътиқодлари… барча-барчаси ҳақида Шукур акадан соатлаб сабоқ олиш мумкин эди.
Ҳозир ҳам катта қизиқиш билан сўзлаб турганида беихтиёр Мавлон аканинг ўрнидан тураётганига кўзи тушиб қолиб:
– Мавлон ака, тўхтанг, – деди.
Мавлон ака шошилмай биз томонга ўгирилди.
Залда учаламиз қолгандик, холос.
– Сиздан бир нарсани сўрамоқчийдим, – деди Шукур ака.
– Сўранг, – деди Мавлон ака, бу гапдан қандайдир ғурурлангандай бўлиб.
– Чўчқанинг урғочисини нима деб аташади?
Мен ҳайрон қолдим.
Қандайдир жиддийроқ нарса бўлса керак, деб ўйлагандим.
Кейин миямда бу саволга жавоб топмоқчи бўлиб урина бошладим, қурғур ҳеч ўйлаб кўрмаган эканман-а, қанча уринганим билан бу ҳаракатнинг фойдасизлигини сездим.
Мавлон ака ҳам ўзига хослик билан:
– Об-бо!.. – деди қироат қилаётгандек.
“Мавлон ака ҳам билмайди, шекилли”, деб ўйладим.
Мавлон ака яна:
– Ёввойисиними ё… – дея сўз бошлаётганида Шукур ака у кишининг нима савол бермоқчи бўлаётганини фаҳмлаб:
– Ёввойисини, ёввойисини, – дея такрорлади.
Энди Мавлон ака ҳам қизиқиб:
– Табиат ҳақида яна бирон нарса ёзяпсизми? – деб сўради.
– Ҳа-да! – деди Шукур ака. – Шунга сўраяпман-да, шунга келганда тақалиб қолди-да.
– Ҳикоями?
– Билмадим… кейин маълум бўлади.
– Ёзиб бўлганингиздан кейин менга ҳам бир ўқитиб олинг.
– Хўп, айтганингизни қиламан…
– Унда айтаман, Шукурвой, ёввойи чўчқанинг урғочисини ёзсангиз урғочи деб юрманг, мегажин дея қолинг…
– Во-о! – деб юборди Шукур ака.
– Баъзилар “сигирнинг боласи”, эркак эшак, аёл эчки дегандай палапартиш бўлмағур сўзларни бемалол ишлатиб юборишаверади, – деди куюнгандай бўлиб Мавлон ака, – мана, сиз катта ёзувчи бўла туриб ҳам сўрашдан ор қилмайсиз. Бундан буён ҳам парранда-даррандалар ҳақида, ҳайвонотга оид бирон-бир савол туғилгудек бўлса бемалол сўрайверинг, Шукурвой, сиздан гонорар талаб қилмаймиз, – дея ҳазиллашиб Мавлон ака залдан чиқа бошлади.
Биз у кишига эргашдик.

* * *

Бир гал ярим тунда, соат бир-иккилар бўлса керак, хонамнинг эшигини кимдир оҳиста тақиллатди. Кўзим энди уйқуга илинган эди, туриб бориб эшикни очиб қарасам – Шукур ака!
– Ухламадингизми? – деди жилмайиб.
Шоша-пиша кўзларимни уқалаб:
– Йўқ, – дедим.
– Менинг хонамга чиқинг.
– Хўп.
Шукур ака кетди. Мен бўлсам, турли ўйларга борганча кийиниб чиқдим. Илҳом париларининг осудалигини бузмаслик учун бўлса керак, йўлакда на тиқ этган товуш эшитилар, хоналарда на йилт этган нур кўринар, барча ором оғушида эди.
Шукур аканинг хонаси тепа қаватнинг энг охирида эди. Мен аста қадам босганча Шукур аканинг хонасига етдим. Хона эшиги қия очиқ эди. Секингина чертдим.
Ичкаридан Шукур аканинг:
– Кираверинг, – деган ўктам овози эшитилди.
Кириб борсам, одатдагидек, саранжом-саришта хона ўртасидаги стол усти ораста тузалган, мева-чева, егуликлар қўйилган… нима десамикан, ярмидан озроғи ичилган ароқ шишаси ҳам бу нозу неъматлар ўртасида кўриниб-кўринмайроқ турарди.
Шукур ака сигаретни обдон бурқситиб ўткиридан, “Астра” деган фильтрсизидан чекарди, фильтрли сигаретларни ҳам писанд қилмаётгандек фильтрини тиши билан узиб ташлаб чекарди, бу ҳаракати билан ҳам гўёки олифтагарчиликни ёқтирмаслигини пеш қилаётгандек бўлиб туюларди. Шу сабабли бўлса керак, деразалар ланг очиқ, хонага сал-пал жунжиктирувчи бўлса-да, туннинг ёқимли ҳавоси ташқаридан уфуриб турарди.
– Ўтиринг, – деди Шукур ака жой кўрсатиб.
Мен унинг айтганини қилдим.
Лекин ҳамон бу бемаврид таклифнинг сабабини билмасдим.
– Бугун Паркентдан университетда бирга ўқиган акамиз келувди… Асом ака деган, – сўз бошлади Шукур ака қандайдир бегона нарсалар ҳақида гапираётгандек ўта хотиржамлик билан. – Сиз у кишини танисангиз керак… болалар учун шеърлар ҳам ёзади… Шу-у… ёшлари биздан катта бўлса-да, ҳурматимизни ҳозиргача қилиб юради, оқибатли одам… Бирга ўтириб талабалик йилларимизни эслашдик, – Шукур ака столга ишора қилиб қўйиб, – қиттай-қиттай ҳам қилдик… Бир маҳал эшик тақиллаб сизларнинг қаватдаги шоир оғамиз келиб қолди-ку, – Шукур ака ўрнидан туриб дераза рафидаги гулдонни кўтариб келди, гулдонга гул ўрнига ҳар хил дашт ўтлари, бута шохчаларидан солиб қўйган, улар қуриб-қовжирай бошлагани билан ўз ифорини йўқотмаганди.
Шукур ака улар орасидан бинафшаранг баргчалари қуврай бошлаган кичкина шохчани кўрсатиб:
– Сиз шунинг номини биласизми? – деб сўради.
Бу тошлоқларда, сойларда ўсадиган абрўк деган ҳиди ўткир бутанинг шохчаси эди.
– Абрўк, – дедим.
– Яшанг, – Шукур ака суюнди, – чойга озгина гулини майдалаб қўшиб юборгандим, ҳалиги шоир оғамиз бу гулобми деб сўради, – Шукур ака қаҳ-қаҳ уриб кулди, – гулобни қаердан биларкан, ҳайронман… Кейин шу абрўкни кўрсатсам ҳайрон бўлди, ҳиди зўр экан деди, лекин абрўклигини билмади… Буни-ку қўя туринг, бир маҳал нима дейди денг… Айтадики, шу-у Қодирийни ўқияпман, айтганларича бор экан-да, зўр ёзувчи экан-да, дейди… Э, омон бўлинг-э оға, олтмишга кирганда шу нарсани кашф қилган бўлсангиз, энди Шолоховни ҳам ўқишингиз керак экан, дедим… У киши бўлса, Шукуржон, мабодо сизда Шолоховнинг китоблари бўлса, бериб туринг, ўқиб бўлиб қайтиб бераман, дейди, киноямни тушунмабди…ана-а сизга!
– Асом ака абрўкни таниган бўлсалар керак? – деб сўрадим Шукур ака эринмай гулдонни яна ўз жойига олиб бориб қўяётганида.
– Ҳа, албатта, Паркентдаям ўсади-да, Асом ака табиатни севадиган одам, билиб юради. Шу-у…ўзи, болалар шоирлари табиатга кўпроқ яқин бўлишадими дейман-да, мен Қуддус Муҳаммадийни ҳам яхши кўраман, тоза одамлар-да. Шунақа қилиб, ҳалиги шоир оғамиз Шолоховни топиб албатта ўқишим керак экан, деганича бир-икки соат ўтириб кетди, бошқа ҳеч ким безовта қилмади, Асом ака билан гурунглашиб ўтираверибмиз-да, ҳализамон кетди-да, шунча қолинг деб қистасам ҳам унамади, пастга кузатиб тушдим. Қарангки, у машинада келган экан, ҳайдовчиси кимлигини суриштириб ўтирмадим-у, аммо, унинг Асом акага содиқлигига қойил қолдим. Шунча вақт кутибди. Кейин ҳам уйқум келмади, сизни безовта қилганим шундан, – Шукур ака шишага ишора қилиб, – энди оз-оздан қуйсангиз, гаплашиб ўтирибмиз-да, – деди.
Эртаси дам олиш куни эди.
Шукур аканинг айтганини қилиб, ишора берган маҳалида оз-озгина қуйиб, сўзлашиб ўтираверибмиз.
Бир маҳал дераза орти ёришиб келаётганини пайқадик.
Шукур ака ўрнидан туриб дераза олдига борди.
Қия очиқ деразаларнинг пардасини бир четга суриб, уларни ланг очиб юборди.
Ташқарига тикилганича гап-сўзсиз ўз ўй-хаёлларига берилиб, узоқ вақт туриб қолди.
Тонгга қадар Шукур ака ҳаёт, адабиёт, кўрган-кечирганлари, сафарлари, дилига яқин одамлар… борингки, турли мавзуларда жуда қизиқарли хотираларни айтиб берганди.
Энди бўлса дераза олдида оқариб келаётган тонгга чуқур ўй-хаёллар оғушида термилганича теварак-атрофни унутиб қўйгандек бир ҳолда турибди.
Балки бугунги учрашувлар, суҳбатлар таассуротида нималардир эсига тушиб қолиб, ёзажак бирон бир асарининг ғояси туғилаётгандир?
Балки яна бир тонг ортда қолаётгани, инсон умри югурик сувдек ўтиб кетаётгани унинг хаёлидан кечаётгандир?
Балки, у ўз ҳаётига назар ташлаётгандир?
Буни биз билмаймиз.
Аммо биз Устанинг сермашаққат меҳнати эвазига тикланган муҳташам асарларини биламиз, бу асарларнинг қаҳрамонлари нақадар танти ва мард эканликларидан қойил қоламиз. У ўзига хос адабий аҳоли яратиб, ўзбек характерининг бетимсоллигини намоён этгани учун ғурурланамиз, у сохта шон-шуҳрат, обрў-иззат талаб қилмасдан олдига улуғвор вазифа қўйганча, мана шунақа бўлади, дея ўзлигини кўрсата олганидан, шундай фарзандни берган халқ боқийлигидан кўксимиз кўтарилади.

* * *

Боғда истиқомат қилаётганлар кўпинча эрталаблари спортчилардек кийиниб югуришар, спорт машқларини бажаришар, овқатдан кейин ҳам сайр этишни канда қилишмасди.
Шукур ака учун бунақа одатлар ёт эди.
У киши ташқарига чиқсаям кўп узоқламай, боққа кираверишдаги улкан арғувон остида тик турганча бирпас хаёл суриб сигарет чекарди-да, кейин тез-тез юриб хонасига кириб кетарди.
Арғувон гуллаган пайтда одатдагидан кўра кўпроқ чиқарди.
Бир гал кечки овқатдан кейин Шукур ака ҳар доимгидек чой дамланган чойнакни кўтариб хонасига чиқиб кетаркан:
– Ҳозир тушаман, – деди.
Шукур ака шундай деб, индамай тепага чиқиб кетди.
Мен у кишининг гапини, кутиб туринг, мазмунида тушуниб, кута бошладим.
Шукур ака кўп куттирмай қайтиб тушди.
– Юринг, – деди.
Ўзи йўл бошлади.
Мен эргашдим.
Шукур аканинг қаерга бормоқчи бўлганини, мақсади нималигини сўраб ҳам ўтирмадим – нима бўлса, кўраверамиз-да.
Шукур ака одатига хилоф равишда боғдаги алоҳида коттежлар ёнидан ўтадиган йўлдан юра бошлади.
У уч-тўрт коттеж олдидан индамай ўтди-да, ичкарида чироқ ёниб турган биттаси олдида тўхтаб:
– Иброҳим ака уйдалар, шекилли, – деди оқсоқол ёзувчи Иброҳим Раҳим ҳақида сўз бошлаб. – Сиз у кишининг асарларини ўқиганмисиз?
– Ҳа… айримларини.
– Мен ўқимаганман, тўғриси, ўқиёлмаганман, – деди Шукур ака энди бу ҳақда мулоҳаза юритиб ўтирмайлик дегандек, – лекин бу одам улуғ одам, – деб қўшиб қўйди.
– Инсон сифатида демоқчисиз-да?
– Инсон сифатида ҳам баҳоси йўқ. Мен “Гулистон” журналида шу одамнинг қўлида ишлаганман, – деди Шукур ака нималарнидир хотирлаётгандек, – бош муҳарриримиз эди… Жасоратига қойил қолганман. Мана, ҳозир ҳамма бирдек “унақа жафо кўрганман, бунақа ишлар қиворгим келган” деб айюҳаннос кўтаришади. Ёв қочгач, ботир кўпаяди, дейишади-ку. Аммо, бу киши бир оғиз ҳам миннат қилмади-я. Йўқса, ўшанда, шўронинг тазйиқи энг кучайган кезларда Иброҳим ака қўрқмасдан шартта “Темур тузуклари”ни журналда бердиртириб юборувди, биз ҳам қанақа бўларкин деб турганмиз, ўзим жавоб бераман, тайёрланглар деган-а… Расул Ҳамзатовнинг “Менинг Доғистоним” асариям шу кишининг далдаси билан чиқиб кетган, униям чиқаришга ўша пайтларда анча-мунча одамнинг юраги бетламасди, – Шукур ака яна уйга қараб қўйиб, – ҳозир кириб борсак жуда қувониб кетса керак, жуда меҳмондўст-да Иброҳим ака, – деб қолди.
– Эшикни тақиллатайми? – дедим.
– Йўқ, бошқа сафар… бирон вақт кундуз куни келамиз… – деди Шукур ака яна йўл бошлаб.
Саранжом-саришта бир коттеж олдида тўхтаб:
– Бу ерда сизнинг ҳамшаҳарингиз Пиримқул ака яшайди, – деди.
– Биламан.
– Шу-у… Пиримқул аканинг меҳнаткашлигига қойил қоламан-да, – деди Шукур ака сўзни энди Пиримқул Қодировга буриб, – мана шу коттежларда ҳаммаям ижарада туради, лекин Пиримқул ака ҳовлига астойдил қараб, гуллатиб ўтиради, ана-а, қаранг, йўл четларига ҳам бир нималарни экиб, кўкартириб қўйган. – Шукур ака сигарет тутатиб олиб, давом этди: – Мен Пиримқул акани жуда мулойим, бировга қаттиқ гапирмаган одам деб ўйлаб юрардим…
– Ҳақиқатдан ҳам шунақа-да.
– Шу кишининг бир гал қаттиқ жаҳли чиққанини кўрганман, – деди Шукур ака, – унинг “Юлдузли тунлар” романини катта бир йиғинда катта бир олим (Шукур ака унинг отини айтган эди, айрим мулоҳазаларга борган ҳолда бу ерда келтиришни лозим топмадим Ш.Б.) юқорининг топшириғи билан асоссиз танқид қилиб қолди-ку… Яна ўша эски гаплар: “ Бобур шоҳ бўлган, уни қанақа қилиб мақташ мумкин” дегандай гаплар… Тепада ўтирганлар ҳам, пастда ўтирганлар ҳам – ҳамма билиб турибди у нима учун бунақа деяётганини. У олим ҳам ўзининг гапини айтаётгани йўқ. У ерда ҳар хил гаплар бўлди, майли, уларни айтиб ўтирмай. Охирини эшитинг, йиғин ҳам тугади, ҳалиги олим ҳам топшириқ асосида танқидининг асоссиз эканлигини билганми, ишқилиб, ҳамма ташқарига чиқаётганда Пиримқул аканинг қаршисига келиб кўришиш учун қўлини узатса бўладими? Вой, товба, жуда ғалати халқмиз-да, а? Пиримқул ака унга ғазаб билан бир қараб қўйди-да, бор-э, дея жеркиганича яхшигина сўз айтиб сўкинди-да, унинг қўлини қайириб ташлади. Пиримқул аканинг сўкинганини шунда биринчи марта эшитганман. Бошқа одам бўлганда “пазор” бўлиб ерга кириб кетарди, уям ҳеч нима бўлмагандек кетиб боряпти қарасам… Вей, қизиғ одамлар-да… Пиримқул аканинг жасоратига ўшанда қойил қолганман, ичимда мақтаб, ўзимча яшанг, деб қўйганман.
– Пиримқул аканикига кириш ниятингиз йўқми? – деб ҳазиллашдим.
– Йўқ, йўқ, юринг, – дея у яна йўл бошлади.
Шу тариқа у уйнинг олдида ҳам, бу уйнинг олдида ҳам тўхтаб, Шукур ака ижодкорлар ҳақида ҳар хил бўлиб ўтган гапларни айтиб берарди. Баъзиларини ўзи ҳам танқид қилиб қўярди. Лекин, барибир, Шукур аканинг ҳикоя йўсинидан шу нарса сезилардики, у ўзи мансуб бўлган катта ўзбек адабиётининг тараққиётига ижоди биланми, ижтимоий фаолияти биланми ҳисса қўшганларни ич-ичидан ҳурмат қилар, уларнинг қадрини билар, улуғлар эди.
Биз шу тариқа айланиб юриб, бир маҳал Ўлмас Умарбеков яшаётган уйнинг олдига келиб қолдик.
Шукур ака бўйнини чўзиб ҳовлига мўралади-да:
– Умарбеков уйда, – деди.
– Кирамизми?
– Ҳа, – Шукур ака бир зум ниманидир мулоҳаза қилиб ўйланиб қолди-да, сўнгра, шахдам юрди.
Ўлмас Умарбеков ташқарида стол қўйиб ўтирган экан.
Узун-қисқа бўлиб кириб бораётганимизни кўриб у дарҳол ўрнидан туриб, бизга пешвоз кела бошлади.
Улар иккаласи минг йил кўришмаган қадрдонлардек бир-бирини обдон бағрига босишиб кўришишди.
Мен ҳали ҳеч Ўлмас Умарбеков билан юзма-юз бўлмаган эдим.
Шукур ака билан кўришиб бўлгач, у менга ҳам қучоқ очди.
Иккаламиз қучоқлашиб кўришиб турганимизда Шукур ака бизни таништириб қўйишга ҳам улгурди.
Ўлмас ака оиласидагиларга ишора берганди, дарҳол стол устига дас­турхон ёзилди.
Ўлмас ака томоғини ўраб боғлаб олган, овози чиқмас, фикрини имо-ишоралар билан англатар эди. Унинг юз-кўзларида бизнинг кириб келганимиздан ниҳоятда хурсанд бўлганлигини билдирувчи ифодалар барқ уриб турарди.
Дастурхонга чиройли каржланган тарвуз келтирилди.
– Шу бўлади, – деди Шукур ака.
Ўлмас ака қўлини кўксига қўйганча, раҳмат, ишорасини қилди. Кейин яна имо-ишоралар билан сизлар бемалол, дегандай дастурхонга пешма-пеш келтириб қўйилаётган ноз-неъматлардан олиб ўтиришга қистади.
Шукур ака кириб келиши билан бу хонадонда ўзгача хатти-ҳаракатлар бошланиб қолганидан сездимки, Ўлмас Умарбеков ва унинг оила аъзолари Шукур Холмирзаевни ҳурматини жойига қўйишга интилишар экан.
Шукур ака баланд-баланд товушда сўзлар, Ўлмас ака майин табассум қилганча уни диққат билан тинглар, ўрни келганда ўзи ҳам имо-ишоралар қилар, биз унинг нима демоқчи бўлганини дарҳол фаҳмлаб олар эдик.
Шу тариқа вақт алламаҳал бўлгунча ўзига хос адабий гурунг давом этди.
Ахийри, биз кетишга изн сўрадик.
Ўлмас ака имо-ишоралар билан узоқлашиб кетманглар, мен шу ердаман, хоҳлаган вақтларингизда келаверинглар, дея бизни ташқарига кузатиб чиқди.
Шу учрашув асносида пайқадимки, Шукур Холмирзаев билан Ўлмас Умарбеков ҳавас қилгулик дўст бўлишган экан.
Улар бир-бирларининг ҳурматини жойига қўйишар экан.
Бу икки катта ижодкор дўстлигининг замирида адабиётга муҳаббат, инсоний сифатларни улуғлаш, бир авлод вакиллари сифатида бир-бирининг қадрини жуда яхши билиш, бир-бирини тўғри тушуна олиш ҳис-туйғулари бўлганлиги шубҳасиздир.
Ўлмас Умарбековнинг асарлари билан таниш эсам-да, Шукур аканинг шарофати туфайли ўшанда унинг ўзи билан илк марта юзма-юз кўришган эдим.
Афсуски, сўнггиси ҳам шу бўлган экан.

* * *

Ўзбекистон радиоси бош режиссёри Раҳмат Жумаев шинаванда, адабиётни яхши биладиган, шоир-ёзувчиларни кўрса, авлиёга дуч келгандек қувониб кетадиган ижодкорлардан эди. Ҳозирга қадар радионинг олтин захирасида Раҳмат Жумаевнинг замонавий ва мумтоз ўзбек адабиётидан, жаҳон адабиётидан ўнлаб радиоинценировкалари, радиопьесалари сақланади, вақти-вақти билан эфирга узатиб турилади. Шу кишининг ҳам Шукур акага меҳри бўлакча, унинг янги асар ёзишини кутиб юрар, ҳали бўёғи қуримасдан қўлга киритар ва хурсанд ҳолда бизнинг “Адабиёт ва радиотеатр” деб аталган муҳарририятимизга кириб келиб:
– Шукур акадан янги асар ундирдим, – деб суюнчи олар эди.
Ўшанда мен бош муҳаррир эдим. Бизга қўйиладиган ўзига хос талаб­ларни назарда тутиб:
– Қани, аввал бир ўқиб кўрайлик, – десам, Раҳмат ака шошқалоқлик билан:
– Биласиз-ку, Шукур ака ёмон ёзолмайди, режага киритаверинг, мен ишни бошлайверай, кейин ўқийверасиз, – дерди.
Муаллиф бўлса, қорасиниям кўрсатмас, Раҳмат ака унинг радиодаги мухтор вакили каби иш юритарди.
Шукур Холмирзаевнинг “Булут тўсган ой” ҳикоясини ҳам Раҳмат Жумаев шу тариқа ундириб келди.
Ҳикоя барчага ёқди.
Раҳмат Жумаев ишга киришиб кетди. У актёрларни хонасига чақириб олиб, соатлаб репетиция ўтказар, овоз режиссёри борми, бастакор борми – барчасини аввалдан белгилаб, асарни ўқиб чиқишга мажбур қилар, асар ҳақида улар билан баҳслашар, кўнгли тўлгач, студияга банд қилиб магнит тасмасига ёзиб олишга киришар эди.
Раҳмат Жумаев бир куни:
– Бўлди! – деди.
Бошқа ташвишлар билан юрганим учунми, ёдимдан кўтарилган экан:
– Нима бўлди? – деб сўрадим.
– Э, омон бўлинг-э?! – деди Раҳмат ака хафалангандек. – Мен бир ойдан бери кечани кеча, кундузни кундуз демай ишлаб ётсаму сиз бўлсангиз…
Миямга дарҳол “Булут тўсган ой” урилди.
– Муаллифниям хабардор қилдингизми? – деб сўрадим ўзимни унинг гинасини эшитмаганга олиб.
– Шукур ака эртага келади, менинг хонамда аввал уччаламиз эшитиб кўрайлиг-а, фикрлар бўлса айтарсизлар, кейин бадиий кенгашга топширамиз, – деди Раҳмат ака.
Мен унинг фикрини маъқулладим.
Раҳмат Жумаевнинг ҳамиша антиквар нарса-буюмларни йиғиб юрадиган одати бор эди. Бирон жойда шунақа нарсаларни кўрса, беихтиёр кўзи ёнар, иложи бўлса, қўлга киритиш пайига тушарди.
Айтилган вақтда унинг хонасига бордим.
Шукур ака шу ерда экан.
Кўришдик.
Раҳмат Жумаев илтифот билан антиквар чинни идишчаларга антиквар кумуш қошиқчалар солиб ҳаммамиз учун қаҳва тайёрлаб, олдимизга қўяркан:
– Хитой чиннисидан, – деб қўйди.
Шукур ака унга бир қаради-ю, индамади, лекин қаҳвага ҳам қўл узатмади.
Раҳмат ака магнитофон клавишини “бисмилло” деб босди.
Магнитофондан дикторнинг ўктам овози эшитилди: “Тошкентдан гапирамиз! “Бугун радиотеатрда” туркумидаги адабий-бадиий эшиттиришимизни бошлаймиз. Сизларни Ўзбекистон халқ ёзувчиси Шукур Холмирзаевнинг “Булут тўсган ой” ҳикояси асосида тайёрланган радиопостановкани тинглашга таклиф этамиз…”
Шундан сўнг асар воқеалари бошланишидан олдин мусиқа янграганида Шукур ака у ёқ-бу ёққа аланглаб:
– Чексам бўладими? – деб сўради.
Раҳмат Жумаев унинг олдига антиквар биллур кулдон қўяётиб:
– Фақат сизгагина рухсат, – дея мен томонга қия қараб қўйди.
Мен ўзимни унинг сўзини эшитмаганга олдим.
Раҳмат Жумаев қимматбаҳо антиквар сигаретнинг ялтироқ қутисини очиб, қутининг ортига чертганди, икки-учта сигаретнинг бошчалари “ростлан” буйруғини эшитган аскарлардай қутидан чиқиб келди.
Раҳмат ака қутини Шукур ака томонга узатиб:
– Марҳамат! – деди.
Шукур ака бир Раҳмат акага, бир унинг қўлидаги сигарет қутисига қараб қўйди-да, пальтоси чўнтагидан “Астра” сигарети қутисини чиқараркан:
– Раҳмат, – деди ва ўзиникидан битта хашаки сигарет чиқазиб лабига қистирди.
Антиквар сигарети рад этилган Раҳмат Жумаев энди дарҳол антиквар чақмоғини Шукур аканинг тумшуғи остида ёқишга ошиқди. Чирс этган нозиккина товуш эшитилди-ю, чақмоқдан аланга кўтарилди, хайрият, Шукур ака бу гал рад этмай ундан сигаретини тутатиб олди.
Шу маҳал мусиқа тугаб, таниқли актёрлар ижросида “Булут тўсган ой” ҳикояси асосидаги радиопостановканинг асосий қисми бошланди.
Икки соат давомида Шукур ака миқ этмай иягини ушлаганича диққат билан қулоқ солиб ўтирди. У аҳён-аҳёнда стол устида ётган “Астра” қутисига қўл чўзар, шунда Раҳмат Жумаев ҳам чаққонлик билан антиквар чақмоғини нозиккина чирсиллаган овоз чиқаздириб алангалатарди.
Асар якунланаётганда Шукур ака қаҳвадан бир-икки ҳўплаб қўйди.
Ниҳоят, радиопостановкани эшитиб бўлдик.
Раҳмат Жумаев ўзига ишонган режиссёр бўлса-да, қандайдир ҳаяжонланаётганини ҳам билдириб қўймоқда эди.
Унинг икки кўзи Шукур акада: қани, нима деркан?
Шукур ака индамай ўрнидан турди.
“Астра” қутисини оҳиста чўнтагига соларкан:
– Мен радиодаги ишларни кўпам тушунавермайман, – деди.
Ия, бу ёғи қандай бўлди?
Қанчадан-қанча асарлари радиолаштирилган ёзувчи бу билан нима демоқчи?
Раҳмат ака менга, мен Раҳмат акага қарадик.
– Телевидениенинг ишлариниям кўп тушунмайман, – деди Шукур ака.
Назаримда, у бир нима демоқчи-ю гапни узоқдан бошлаётганга ўхшаб кўринди.
– Лекин битта нарсани биламан, – деди Шукур ака. – Антик даврда ҳам зўр асарлар саҳнада қўйилган… Булар ҳам замонавий саҳналар-да, ўзимга бунчалик таъсир қилади деб ўйламовдим, – Шукур ака Раҳмат аканинг елкасига оҳиста қўл ташлаб, – эплабсиз, – деб қўйди.
Раҳмат Жумаевга шунинг ўзи кифоя эди.
У ҳикоянинг ўзи зўр ёзилганини, унда янгича муносабатлар ифодаланганини гапира бошлаганди, Шукур ака бу гапларни ўзига яқинлаштиришни истамаётгандек қўлини чўзиб:
– Хайр, – деди.
– Э, нималар деяпсиз? – деди Раҳмат ака қўрқиб кетгандек. – Сизни кузатиб қўйишга имкон топамиз… Шундай катта ёзувчи радиога келади-ю катта режиссёр кузатиб қўймайдими?
Раҳмат аканинг бу гапидан Шукур аканинг юз-кўзига табассум югурди.
– Хўп, – деди қаршилик қилмай.
Раҳмат Жумаев ва Шукур ака билан қуйи қаватга тушиб, ташқарига чиқдим.
Улар иккаласи бир томонга кетишди.
Мениям таклиф этишганди, баъзи бир зарурроқдек кўринган юмушларимни баҳона қилиб, узр сўрадим.
Ортга қайтаётсам, радиога кираверишдаги эшик оғзида кимдир биров мени чақиргандай бўлди.
Ўгирилиб қарадим.
Уч-тўрт одим нарида Жўрабек ака деган танишимиз, шошманг, дегандек қўлини силкитиб, мен томонга тез-тез юриб келмоқда эди.
Мен тўхтадим.
Жўрабек ака етиб келди.
Қуюқ сўрашдик.
Жўрабек ака боши билан бояги ҳамсуҳбатларим кетган томонга ишора қилиб:
– Шукур Холмирзаевмиди? – деб сўради.
– Ҳа, Шукур Холмирзаев эди.
– Сиз у кишини яхши танийсизми?
– Анча-мунча.
– Сўзингиз ўтадими?
Сал-пал ғашим келди.
– Энди, у киши устоз ёзувчи бўлса, – дедим, – менинг сўзимга эмас, ўзининг фикрига суянади.
– Йўқ-йўқ, сиз нотўғри тушунманг, – деди Жўрабек ака шоша-пиша. – Мен айтмоқчийдимки… шу кишининг қўлларини бир ушласак… бир пиёла чойга таклиф қилсак.
– Э, шунақа демайсизми?
– Шу-да.
– Чойга қаерга таклиф қилмоқчисиз?
– Уйга-да… болалар ҳам кўришсин, кейин фахрланиб юришади.
– Майли, айтиб кўраман.
– У киши нима десалар шу, – деди Жўрабек ака қувонганча.
Эртаси куни қўнғироқ қилиб Жўрабек аканинг таклифини айтгандим, Шукур ака бироз ўйлаб туриб:
– Врач дедингиз-а? – дея қайталаб сўради.
– Ҳа, врач, – дедим Шукур аканинг тўсатдан, йўқ, боролмайман, деган гапининг олдини олиш учун, – сизнинг астойдил мухлисингиз ҳам, – деб қўшиб қўйдим.
Назаримда, Шукур ака кейинги гапимга унчалик эътибор бермади.
– Ўзингиз ҳам борасизми? – деб сўради.
– Албатта.
– Қачонга?
– Вақтини сиз белгилайсиз.
– Индинга соат бешда, бўладими?
– Хўп.
Жўрабек акага қўнғироқ қилиб, Шукур акани рози қилганим ҳақида суюнчи сўрадим.
– Машина юборайми? – деди Жўрабек ака ҳам қувонганича. – Меҳмоннинг ёнига яна кимларни чақирай? Ўн беш-йигирма кишига жой қилсам бўладими?
– Вой-бў… тўй қиляпсизми? Кўпчиликни йиғманг, Шукур ака хокисорликни ёқтирадиган одам.
– Майли-майли, барибир беш-ўн одам йиғилади-да, – деди ҳамон ўзиникини маъқуллаб Жўрабек ака. – Демак, бешда чиқсаларингиз беш яримларда етиб келарсизлар-да. Биз Чилонзор томонда турамиз, сизларда ишлайдиган Абдуқаюм уйимизни билади, айтиб қўяман, ташкил қилиб олиб келади.
– Хўп, келишдик.
Шукур ака ваъдасини аниқ бажарадиган одам эди. Ўша куни ўн дақиқа кам бешда хонамга қўнғироқ қилиб:
– Мен келдим, – деди.
Дарҳол ишни йиғиштириб пастга тушдим.
Абдуқаюм ҳам хонанда Рустам Абдуллаевнинг “Комби” деган машинасида етиб келди.
– Рустам акага торниям олинг дедим, – деди Абдуқаюм. – Зарур бўлиб қолса бир-иккита қўшиқ ҳам даврага зеб беради-да.
– Бир ўқ билан икки қуённи урибсиз-да, – дедим Рустам аканинг ҳайдовчи ҳам бўлиб келганини назарда тутиб.
Абдуқаюм қиқирлаб кулди.
Шукур акани олдинга ўтқаздик.
Абдуқаюм билан мен орқада. Абдуқаюм бўйнини Рустам ака томонга чўзганча йўл кўрсатиб борди.
Жўрабек ака элбурутдан башорат қилганидек, роппа-роса соат беш яримда у яшайдиган кўп қаватли уйнинг подъездига етиб келдик. У ердаги манзарани кўриб, мен бу ерда бошқа бирон тадбир ҳам бўлса керак деб ўйладим. Нега деганда, подъезд олдида бир хил атлас кўйлакдаги тўрт-беш қизалоқ нон ва туз ушлаб туришарди. Орқароқда бошқа одамлар ҳам тўпланишган эди.
Биз машинадан тушдик.
Жўрабек ака лапанглаганича бизга пешвоз югуриб келди.
У ҳаммамиз билан бир-бир қучоқлашиб кўриша кетди. Менинг қулоғим остига эса нуқул:
– Раҳмат, раҳмат, – дер эди.
Унинг қаттиқ ҳаяжонланаётганини пайқадим.
Энди қайси томонга юрамиз, дегандек бир-биримизга қараган эдик, Жўрабек ака Шукур акани қўлтиқлаб тикка нон-туз тутиб турган атлас куйлакли қизалоқлар томон бошлади.
Улар ҳам нон-туз тутганча бир овоздан:
– Хуш келибсиз! – дейишди.
Шукур ака бироз хижолат чеккандек индамай нон-туз тотинган бўлди, ишқилиб, ғаши келиб қолмасин-да, деган хавотирда менинг юрагим така-пука. Унинг ҳаракатларини биз ҳам такрорлаганимиздан кейин Жўрабек ака подъезд томон йўл бошлади, учинчими-тўртинчими қаватда турар экан, тавба, чиқа-чиққунча зиналарга чўғдек гилам тўшалган эди, ўзи шунақамикан десам, кейинчалик билишимча, Шукур аканинг келишига атай пойандоз ёздирган экан.
Ана-а, ҳафсала!
Жўрабек аканинг уйига кирдик.
Кенггина зал ўртасида ёнма-ён қўйилган хонтахталарга умумий қилиб дастурхон тўшалган, дастурхон устида йўқ нарсанинг ўзи йўқ эди, бир сўз билан айтганда, дастурхон жуда тўкис безатилган эди.
Шукур аканинг ҳурмати учун унинг ёнига чақирилган қўни-қўшни, таниш-билиш меҳмонлар сипо бўлиб туришарди.
Улар, ўтинг, ўтинг дейишиб, Шукур акани энг тўрга ўтказишди.
Шукур акани йиғилганларга таништиришнинг ҳожати бўлмади, қолганлар аста-секин бир-бирлари билан танишиб олаверишди.
Оз-оздан арақ ҳам қўйилди.
– Айланайин, сиз Қашқадарёдан-а? – деб сўраб қолди Шукур ака бир маҳал Жўрабек акадан.
Мезбон сифатида пойгакда чўк тушиб ўтирган Жўрабек ака саволга жавоб бериш учун “дик” этиб ўрнидан тураётганди, Шукур ака қўли билан ишора қилиб:
– Э, ўтираверинг, – деди.
Жўрабек ака негадир терлаб-пишиб жойига ўтираркан:
– Ҳа, – деганича Шукур аканинг саволига калта жавоб қайтарди.
– Врачман денг?
– Шунақа… кардиология бўйича.
– Чехов ҳам врач бўлган, Булгаков ҳам, – деди Шукур ака нималарнидир эслагандек бўлиб. – Чехов – зўр ёзувчи. Бу беҳуда эмасдир, а? Объект барибир инсон-да. Санъат йўлида Леонардо да Винчи пластик анатомияга ҳам асос солганидан хабарингиз борми?
– Ҳа, – деди Жўрабек ака мураккаб савол тушиб қолишидан қўрққан талабадек бошини эгиб.
– У йигирма саккизта ўликни ёриб, инсон танасидаги толаларни ўрганганидан шундай фан келиб чиққан, – давом этди Шукур ака. – Демак, санъатда ҳам аниқлик лозим экан. Толстой бобо, ҳатто, санъатда фандагидан кўра кўпроқ аниқлик керак, деб айтган. Иннанкейин, у мусиқага ҳам жиддий қараган. Қадимги Хитойда ҳар қандай одамнинг қўлига мусиқа асбобини тутқазиш маън этилган деган, санъат турлари ичида мусиқа одамни тезда йўлдан чиқаради деган…
Рустам Абдуллаев бу гапларни дарҳол ўзига олиб:
– Шукур ака, бу гапларни мумтоз мусиқага нисбатан ҳам қўллаш мумкинми? – дея илмоқли савол ташлади.
Шукур ака Рустам акага бир муддат синовчан тикилиб турди-да:
– “Шоҳнома”да Барбад афсонаси борлигини биласиз-а? – деб сўради.
– Биламан, – деди ишонч билан Рустам ака. – У тарихий шахс бўлган, мусиқа асбоби яратган.
– Яшанг, – уни мақтади Шукур ака. – Шу Барбад ҳам ўша ясаган асбобини ўнглаб чалса тингловчилар йиғлашган-а, тескарисини чалганда тингловчилар қаҳ-қаҳ отиб кулаверишган-а… Шунақамиди ёки тескарисимиди?
– Ишқилиб, шунақа-да, – деди Рустам ака майда-чуйдаларига эътибор бериб ўтирмайлик дегандек.
– Ҳа, яшанг, – деди Шукур ака. – Кўряпсизми, ўша Барбад деганингиз ҳам ўзи ясаган асбобини унақасига чалсаям, бунақасига чалсаям тингловчини экстаз ҳолатга олиб киряпти… Бу яхшими? Ўйлаб кўриш керак. Инсон мусиқа тинглаб калласини чайқаб ўтиргани билан унинг ёмон томони ҳам бор. Ёмон томони шуки, у ўзининг асл ҳолатини унутади. Мусиқа сеҳрлайди дейишади-ку… Бу гап ижобий эмас. Сеҳрлаб, фикрдан мосуво этади, аллалайди – халқнинг илгари юриши учун эса фикрловчи, кучли одамлар керак…
– Меъёрида бўлса-чи? – деб сўради энди Рустам ака ўзини оқламоқчи бўлгандек.
– Албатта, меъёрида бўлгани дуруст, – деди Шукур ака. – Халқ ўзига зарурини олиши керак, лекин ўзига зарурини олар экан деб унга дуч келганни тиқиштирмаслик керак. Унақада дид расво бўлади, – деганича Шукур ака энди бу гаплардан зериккандек яна Жўрабек ака томонга қараб: – Оғажон, Қашқадарёдан бўладиган бўлсангиз, қайси уруғдансиз? – деб сўради.
– Мен қарлуқман, – деди ҳамон ҳаяжони босилмаган бўлса-да, фахр­лангандек бўлиб Жўрабек ака.
Шукур ака антик давр одамини кўргандек Жўрабек акага бир зум ҳайрат билан тикилиб қолди.
Сўнгра ишонмагандек:
– Қарлуқман денг? – деб қайталаб сўради.
– Ҳа, қарлуқман, – деди Жўрабек ака ва Шукур ака бунақа уруғ борлигини эшитмаганмикан, деган гумонга борди, чоғи, – қарлуқлар… – дея энди тушунтира бошловди, Шукур ака:
– Тўхтанг, тўхтанг! – деб хитоб қилди.
Жўрабек ака ҳайрон бўлганича жимиди.
Шукур ака ўрнидан туриб, Жўрабек ака томонга қучоғини очди-да:
– Қани, бир келинг-чи, бағримга босай, – деди.
Бундай илтифотни кутмаган Жўрабек аканинг икки чаккасидан тер қуйилиб Шукур акага пешвоз келди. Унинг йўғон гавдасини Шукур ака бағрига босаркан, пешонасидан ўпиб:
– Ўзимнинг қарлуғимдан айланай! – деб қолди.
Бунақа бўлишини кутмаган эканми, Жўрабек ака тили тутилганича:
– Шукур ака, сиз ҳам қарлуқми? – деб сўради йўқотган акасини топиб олгандек юз-кўзлари чексиз қувончга тўлиб.
– О, оғажон, мен қўнғиротларданман, – деди Шукур ака, – лекин қонимда барча туркий элатларнинг қони бор, – дея, яна ўз ўрнига жойлашиб олгач, қарлуқлар ҳақида сўзлай кетди. – Қарлуқлар давлат тузишган, Қарлуқ давлати, адашмасам, тўққизинчи аср ўрталаридамикан, Туркистон ерида пайдо бўлган-да… Унга қарлуқ туркийларидан бўлган Билга Қул Қодирхон асос солган, – Шукур ака нималарнидир ёдига туширмоқчи бўлгандек пешонасини тириштирди. – Ҳа, шунақа бўлган. Тарихда бу қорахонийлар аталиб кетган… “Қора” дегани “буюк”, “улуғ” маъносида келади-да, қарлуқ хонлари ўзларини “буюк ҳоқон”, “улуғ ҳоқон” номлари билан улуғлаб келганлар-да, қорахонийлар аталиб кетиши шунданмикан… Унгача, тўртинчи асрда ҳам қарлуқлар Иртиш дарёсининг юқори оқимларидан Ила дарёсининг ўрта ва қуйи оқимларигача бўлган катта ҳудудни эгаллашган, бунинг ичида Жунғория ва Тарбағатай минтақалари ҳам бўлган, қарлуқлар яна шу вақтларда Шарқий Туркистоннинг ғарбий қисмида, Фарғонада ва Тохаристонда ҳам жойлашган эдилар…
– Шунақа, оғажон, шунақа, – дея давом этди Шукур ака – энди, қолаверса, тилимиз ҳам қарлуқ-чигил диалекти асосида шаклланган. Қарлуқ-чигил диалекти саккизинчи-тўққизинчи асрларда Еттисувда, Шарқий Туркистоннинг ғарбий қисмида, Сирдарёнинг ўрта оқимларида, Мовароуннаҳрда кенг тарқалган… Хо-ош, оғажон, бу тил қорахонийлар давлатининг асосий тили бўлган. Қарлуқ-чигил, ўғуз ва қипчоқ… мана, туркий тилнинг мавжуд бўлган уч йирик диалекти…
Бу гаплар Жўрабек акани ниҳоятда фахрлантириб-ғурурлантириб юборди. Энди у боши осмонга етганча елиб-югуриб хизмат қилар, бир зум қўним топиб ўтирса, ўзини гуноҳкор ҳис этаётгандек эди.
Шукур Холмирзаев шунақа эди.
У туркий қавмлар тарихига оид жуда кенг маълумотларга эга бўлишига қарамай, янгиларини қидириб юрар, бу тарих изларини антропологик жиҳатдан одамларнинг юзларидан, қош-кўзларидан қидирар, чоғиштирар, ўз фикрлари тасдиғини топган чоғларда ёш боладек қувониб кетар эди.
Мана, унинг “Кўк денгиз” ҳикоясидан тингланг:
“Унинг айтишича, топишмоқ, яъни “табьшкак” – Олтой халқ оғзаки ижодининг “калити” экан. Чунки топишмоқларда Олтой элининг, яъни, қадимдан то яқин-яқинларгача овчилик ва чорвачилик билан шуғулланиб келган элнинг энг ибтидоий – “яширин тили” тўла-тўкис акс этаркан. Илло, олтойликлар атроф-муҳит – ўрмон, сув, ҳайвонлар ва паррандаларнинг шубҳасиз Руҳи бор, лекин Руҳлар кўзга кўринмайди, уларни сира-сира ғазаблантирмаслик керак, Руҳлар ранжиса – халқ оч қолади, яъни ов барор олмайди, рўзғордан – “ўчоқ”дан файз-барака кўтарилади деб ишонишар экан. Ана шунинг учун улар қадим-қадимдан табиат бобида “эзоп тили”га ўхшаш – яширин лаҳжада гапиришиб келишар экан, бунинг маъноси шулки, биронта жониворниям асл номи билан аташмас экан… Масалан, “илон-йилон”ни – “қамчи, қайиш”, “бўри-бору”ни – “кўк ит, узун қуйруқ”, дейишаркан.
Умрзоқ ака шундай мисолларни айтар экан, менинг юрагим гурс-гурс уриб, жуда тўлқинланиб кетдим: ҳе, ёшлигимизни эслайман.
“Бўри”ни – “жондор” деб аташарди бизда. “Илон” – “арғамчи”, “айиқ”ни – “полвон”…
Айниқса, тунлари булардан бирининг ҳам номи тилга олинмас эди”.
Шу тариқа ёзувчи китобхоннинг ҳам эсига нималарнидир солиб қўяди, унинг даъвати тахминан шундай: “Ҳо-ой, эслаб кўр, сабийлигингни эсла, болалигингни эсла… яккатом уйлардаги урф-удумларни ёдингга тушир – улар сенинг кимлигингни, қаерданлигингни, туб ўзагингни ёдингга солажак… сен улардан узоқлашма, маданият ҳам шу, маънавият ҳам шу, маърифат ҳам шу, узоқлашдингми, ўзингни, ўзлигингни йўқотажаксан, бу чексиз оламда муаллақ қолажаксан, юзсиз қолажаксан, оламга юз кўрсатолмаяжаксан…”
У шуни айтишдан чарчамайди.
“Кўк денгиз”да яна шундай сатрларни ўқийсиз:
“Дарвоқе, Олтойда яқингача келинлар куёвдан тортиб, унинг қариндош-уруғларигача – барини ҳам номи билан чақирмас экан…
Вой, улар билан ўзимизнинг орамизда қандай яқинлик-қариндошлик бор-а!
Туркий деганлариям шудир”.
Шундай самимий, дилга яқин ҳамсуҳбат топилганидан беихтиёр суюниб кетганча бош ирғаб:
– Шу-шу, шунинг ўзгинаси! – деб юборганингизни пайқамай қоласиз.
Кейин ҳаяжонингизни босиб ўйлай-фикрлай бошлайсиз ва яна ундан миннатдор бўласиз: туркий деганлари айнан шу, турли ирмоқларда юксак тоғлардан оқиб тушган, канорасиз кенгликларда дайдибадал шамолдек кезган буюк элатнинг дунё кенгликларига сочилган уруғ-тармоқлари шу, дейсиз ич-ичингиздан бостириб келаётган қандайдир тўлқиннинг таъсирида кўзларингиз ёшланиб.
Шукур Холмирзаевнинг барча асарлари умумтурк адабиётининг энг юксак намуналари эканига шубҳа йўқ, фақат бу асарлар туркий тилда сўзлашувчи дунё халқларига ҳали етиб бормади, етиб борса, улар ёзувчи яратган қаҳрамонлар орқали ўз уруғ-қаёшларини, яқинларини, қондошларини дарҳол таниб, топиб оладилар.
Шукур Холмирзаев феномени ҳали қўриқлигича очилмай турибди.
Гап унинг асарлари ҳақида илмий ишлар ёзишу илмий унвонлар ёқлаб олишда ҳам эмас. Ҳамма гап уни Шахс ва Ижодкор сифатида идрок эта олишда: шундагина уни барпо этган Муҳит ва уни муттасил тўлғоққа солган Дард сир-асрорлари намоён бўлади. Унинг нималар қилганини кўпчилик билади ёки жилла қурса, шуни биламан, деб ўйлашади, лекин энди унинг бизга нималар берганини ўйлашимиз ва мисқол-мисқоллаб ўлчаб олаверишимиз керак, шунда у қолдирган хазинадан қўни-қўнжимиз тўлиб-тошиб кетади, бу бойлик онгу тафаккуримизни ўзгартиради, қалбимизни янгилайди, турмуш ташвишларидан эгик қаддимизни кўтаради, елкаларимизни юксалтиради – у сахий, унинг қолдирган мероси барчага етади, фақат хазина ёнидан билмай ўтиб кетиб қолмасангиз бас.
Шукур Холмирзаев қолдирган улкан хазинанинг эшик-дарвозалари ҳам сон-саноқсиздир. Шундай эшиклардан бирининг тепасига зарҳал ҳарфлар билан ёзилган “Ўзбек характери” деган ёзувни ўқидим. Эшик ортида дунёларга тенгсиз зумраду забаржадлар, олмосу ёқутлар борлигини айтишди.
Ботир чўпон бир оғиз сўз айтса улар дувва-дувва тўкилар экан.
Ботир чўпоннинг хотини бир оғиз бир нима деса улар тинимсиз ёғилар экан.
Чунки, уларнинг бағрида чексиз дунё бор экан…
Бу эшикдан кирганларнинг қулоғига гўё олис-олислардан келаётгандек туюлса-да, бироқ яқингинадан шундай сўзлар уриларкан, уларни ҳайқириб айтса ҳам бўларкан, уларни шивирлаб айтса ҳам бўларкан.
Бу абадий барҳаёт инсоннинг сўзлари, бу Шукур аканинг овози эди:
“Хўш, бу ерда нимани кўрдинг, нима хулосага келдинг, деб сўрарсиз?
Мен бу ерда… оддий-жайдари, содда ўзбекнинг кенглиги, тўпорилигини кўрдим.
Ишонасизми, автобусга ўтирганимдан кейин совуқ ойнадан лайлакқорга қараб йиғлар эдим: ана шу ўзбекларнинг бағри кенглиги учун, не-не қийинчиликларга, фақирликка қарамай, феъли тор бўлмаган, ажиб-афсонавий меҳмондўстлиги инстинкт каби мавжуд қолгани учун… ичимда, ич-ичимдан қувониб йиғлардим”.
Инсоният олға интилмоқда.
Дунё олға интилмоқда.
“Дон Кихот”ни ҳамон фахрланиб қўлтиқлаб юрган оврўполик талаба космос орбитасига ўзининг мўъжаз кемасини юбориб, тафаккурнинг янги босқичларига кўтариларкан, бунинг учун тасаввурини бойитган боёқиш ламанчлик идальгодан чексиз миннатдор бўлаётганини яшириб ўтирмай дунёга жар солади.
Келажак уфқларига порлоқ кўзларини қадаб қувонаётган бизнинг бахтиёр талабамиз ҳам фақат олға боқмасдан, бир-бир ортга назар ташласа, Уста қолдирган хазинанинг сон-саноқсиз эшикларига нигоҳи тушади. У ҳам астойдил истаса, бу эшиклар ортида идальгоникидан кам бўлмаган сир-синоатлар яширинганига гувоҳ бўлса, ажабмас.
Бу хазинанинг бошқача дафиналардан фарқи шундаки, у ҳеч қачон тугамайди, ўзбек деган миллат бор экан, бугун бўлмаса эртага – йиллар ва асрлар оша ҳам унга бўлган эҳтиёж тобора ошгандан- ошаверади.
Жўрабек аканикида зиёфат алламаҳалгача давом этди.
Кетар чоғимизда мезбон Шукур аканинг елкасига тўн ёпиб, ҳали мактаб ўқувчилари бўлган паст-баланд болаларини унинг қаршисига қатор тизиб қўйди-да:
– Шукур ака, шуларнинг оғзига бир-бир туфланг, – деди.
Бу гапдан Шукур ака кулди.
Кейин рад маъносида бошини қимирлатиб, қўлини дуога очди:
– Қани, сизларга ҳамиша улуғ ота-боболаримизнинг руҳлари мададкор бўлсин, – деди.
Йиғилганлар юзларига кафт тортиб:
– Илоҳи, омин! – дея ўзлари севган ёзувчининг айтганлари келишини Яратгандан сидқидилдан сўрашди.
Рустам ака яна рулга ўтирди.
Шукур акани Дўрмонга олиб бориш керак эди.
Шукур аканинг кайфияти соз, қиттай-қиттай таъсирида сархуш ҳам бўлгани учун димоғида аллақандай куйни хиргойи қила бошлади.
Рустам ака биз томонга ўгирилиб:
– Акамнинг ўзлари ҳам ашулага ўтиб олдилар-ку, – дея киноя қилди.
Бу гапдан Шукур ака бошини ортга ташлаб қаҳ-қаҳ урганча куларкан:
– Э, ўлманг-э сиз! – дея Рустам аканинг тиззасига шапатилаб уриб қўйди.
Жўрабек аканинг ёзувчидан дуо олган фарзандлари ҳозир улғайишиб, яхши жойларда ишлашади. Улар қаерда бўлишмасин, уйларида бўлиб ўтган ўша учрашувни, ўша кунги гап-сўзларни дилларида сақлаб, ғурур-ла айтиб юришаркан.

* * *

Шукур Бурхонни касалхонага кўргани бордим.
У киши ғалати машғулот билан банд эди: стол тортмасини тортиб очиб унга бироз қараб турар, кейин яна ёпиб қўяр эди.
Кириб бориб саломлашгач:
– Нима қиляпсиз, Шукур ака? – деб сўрадим.
Шукур Бурҳон тортмани яна ўзига тортиб очди, тортмада “ТУ-34” сигарета қутиси ётар, бошқа ҳеч вақо йўқ эди.
– Дўхтирлар сигарет чекишни маън қилишган, – деди у хўрсинганча тортмани яна ёпар экан, кейин сигарет ҳақидаги хаёлни чалғитмоқчи бўлгандек, – Абдулла Орипов менга “Қаландар” деган асар ёзиб бермоқчийди, – деди.
Мен индамадим.
– Бизда яхши драматурглар йўқ… Шайхзода бошқа эди, – деди-ю, тўсатдан нимадир эсига тушиб, – анави Шукур Холмирзаев деган қаерда юрибди, талантли бола эди, – деди.
Кун ўтиб, мен Шукур Бурхоннинг гапини Шукур Холмирзаевга етказдим.
Шукур Холмирзаев нимадир эсламоқчи бўлгандек хаёл сурганча:
“Талабаликда мен Гамлетни ўйнаганман, – деди. – Шукур Бурхон ўйнатган… У одам ҳақида ёзганман. Кейин анча узилишиб қолдик. Бир куни Фарҳод Мусажонов иккаламиз хабар олгани борсак, Шукур Бурхон соқол олаётган экан, салом бериб, аҳвол сўрамоқчи бўлсам, ўгирилиб:
– Шукурмисан? – деб сўради.
У кишининг салобатли овозидан юрагимга титроқ киргандай бўлиб, базўр:
– Ҳа, – дея олдим, холос.
Шукур Бурхон соқол олишдан бир зум тўхтаб хохолоб кула бошлади-да, кейин:
– Сен сўраганингдан буён дурустман, – дея яна соқол қиртишлашда давом этди.
Фарҳод Мусажоновнинг енгидан тортдим, билдирмай чиқиб кетдик. Сўрадими-я?

* * *

Ёз бошларида Максим Горький (ҳозирги “Буюк ипак йўли”) метро бекатидан Дўрмон ёзувчилар боғи томонга кетадиган автобусни мўлжаллаб ташқарига чиққан заҳотиёқ Шукур акага кўзим тушди.
У эллик қадамча нарида, автобус бекатида турарди.
Унинг бошида ўша машҳур оқ шляпаси, қўлида каттакон сумка бор эди. Лекин, ҳаммадан ҳам антиқаси – кўйлаги эди. У аллақанақа қизғиш-сариққа мойил катта-катта катакли куйлак кийиб олган, куйлак ёқалари ҳам варрак қулоғидай узун-узун эди.
Мен Шукур акага яқинлашиб, салом бердим.
Шукур ака ўгирилиб, саломимга алик оларкан:
– Э, ўзингизмисиз? – деди юз-кўзларига табассум югуриб.
– Сизни танимабман, – дедим атай.
– Ие, нега?
– Анави итальян актёри Челентано бор-ку… ўшамикан деб ўйлабман.
Шукур ака қаттиқ-қаттиқ кулди.
Кейин куйлагига ишора қилиб:
– Қалай? – деб сўради.
– Шунга айтяпман-да.
– Олтмишинчи йилларнинг кўйлаги бу, – Шукур ака бармоқлари билан енгини ушлаб қўйиб, – сифатини қаранг, – деди, – янгигина турган экан, кийиб олдим.
Кўйлак Шукур акага жуда мос эди.
– Жуда ярашибди, – дедим ҳавасим келиб, кейин фикримни айтдим, – умуман сизга ҳар қанақа кийим ҳам ярашаверади, а, Шукур ака?
Шукур ака мени энди кўраётгандек афтимга тикилиб турди-да:
– Усмон ҳам менга шунақа дейди, – деди шоир Усмон Азимни назарда тутиб.
Кейин:
– Ҳожиакбар Шайхов Туркияга борган экан, менга бир жуфт туфли келтирибди, – деди. – Жуда пишиқ, қимматбаҳо туфлилар экан… Бир-икки кийдиму тағин яна ўзимнинг эски туфлимга қайтдим.
– Нега?
– Мен кийиб юрган туфлининг пошнаси баландроқ эди, шунга ўрганиб қолган эканман-да, – дея айёрона жилмайганча қўшиб қўйди. – Ўзи, биласиз-ку, пакана одамларни ҳам унчалик жиним суймайди.
– Сизга билинмасди-ку, Шукур ака.
– Биламан, лекин барибир ҳам қандайдир чўкиб қолгандай бўлдим-да, э қўй-э, дедим.
– Бир-ярим кийиб юрсангиз, аста-секин уларгаям кўникасиз.
Шукур ака кифт қисиб қўйди.
Шу чоқ автобус келиб қолди.
Автобусга чиқдик.
Манзилга етишимизга ҳали бор эди.
Шукур ака икки-уч бекат олдин:
– Тушамиз, – деди.
Мен ҳайрон бўлиб:
– Нега? – деб сўрадим.
– Тушаверинг, гап бор, – деди Шукур ака.
Мен у кишига эргашиб автобусдан тушдим-у, нима гап экан, дегандек Шукур акага қарадим.
– Яёв кетамиз, – деди Шукур ака.
Мен у кишининг сумкасини қўлидан олмоқчи бўлган эдим, унамади.
– Қўяверинг, – деди.
Шукур ака бир-бирига ёндош қурилган ҳовлилар орасидан, девор оралаб ўтган чап томондаги йўлакчага бурилди. Пича юрганимиздан кейин буғдойзорга чиқиб қолдик. Буғдой бошоқлари етилган бўлса-да, ҳаммаёқ бирдек сариқ тусга кириб улгурмаганди.
– Мана шу буғдойзорни кесиб ўтамиз, – деди Шукур ака.
Мен иккиланиб:
– Йўл бормикан? – деб сўрадим.
– Сиз юраверинг, – деди Шукур ака. – Мен ўзимга мана шу буғдойзорнинг ўртасидан ёлғизоёқ йўл очиб олганман. Буни ўзимдан бошқа ҳеч ким билмайди. Айтганим ҳам, кўрсатганим ҳам йўқ. Мана, энди сиз билиб қўйинг. Бошқаларга айтиб юрманг, фойдаси йўқ, барибир бизнинг йўлимиздан ҳеч ким юрмайди. Юргиси келсаям, буни эплашолмайди, буғдойзорни пайхон қилиб юборишади.
Шундай деб, Шукур ака йўл бошлади.
Буғдойзорга кираётганимизда Шукур ака:
– Сиз менинг изимдан қадам-бақадам юринг, – дея огоҳлантираркан, буғдойзор ўртасида баландроқ бўлиб ўсиб турган қандайдир ўсимликни кўрсатиб, – анави кавракни кўряпсизми, шуни мўлжал олиб борамиз, – деди.
Мен буғдой пояларини топтамаслик ташвишида эдим.
Болалик чоғларимиздан бошлаб ердан уруғ униб майсалар қийиқ тилларини чиқаришдими, бас, у ерга қадам босиш ҳам, мол ҳайдаш ҳам гуноҳ эканлигини билардик. Энг кўп эшитган ривоятларимиз ҳам нон ва ризқ ҳақида бўларди. Тўғри, баъзан чек-чегарасиз туюлган буғдойзорларни оралаб ўтган йўллар ҳам бўлади. Бироқ ҳозир Шукур ака бошлаган жойда унақа йўл йўқ эди, даланиям нариги томони кўриниб турарди.
Мен Шукур аканинг айтганини қилишга уриниб, унинг ортидан кета бошладим. Шукур ака баъзан тиканларни четлаб, баъзан ҳатлаб-ҳатлаб ўзигагина маълум бўлган ёлғизоёқ йўлдан юриб борарди. Мен томонга ўгирилиб ҳам қўймасди, сўз ҳам қотмасди – ортидан эргашиб бораётганим ёдидан кўтарилиб кетгандек эди. Зотан, ҳозир ҳам ўша лаҳзаларни ўйлаб тасаввур этиб ўтирарканман, ўша буғдойзор оралаб ёлғизоёқ йўл ўтганини Шукур акадан бошқа анча-мунча одам ажрим қилиб олиши ниҳоятда мушкул эканлигига қайта-қайта амин бўламан.
Унинг хатти-ҳаракатлари бадиий тафаккурига мос эди.
Унинг бадиий тафаккури ғайритабиий тарзда барча нарсани идрок этиб, қамраб ола биларди.
Унинг қалби, онги-тафаккури заррабин каби ишларди.
Унинг сергак нигоҳидан ҳеч нарса четда қолмасди.
Бироқ у шунчаки кузатувчи эмас эди.
Унинг қалбидаги она еримизга, элимизга, урф-удумларимизга, ўтмишимизга бўлган чексиз меҳр-муҳаббат унга нарса-буюмларни сеҳрга буркаб кўрсатар эди.
Унинг нигоҳида ҳамма нарса сеҳрли эди.
Шу сабабли, у оддий кузатувчи бўлмагани каби оддий тасвирловчи ҳам эмас эди. У ҳақиқий маънодаги ижодкор эди. Унинг қалами сеҳри билан қум босган тепаликлар Кушонлар даврининг гавжум шаҳарларига айланар, қадим ғорларда йўл-йўлакай учрайдиган илон-чаёнлардан ҳам ҳайиқмай у тагкурсиларни пайпаслаб топар, бу тагкурсилар устида хаёлан азамат устунларни тиклар, устунлар оралаб юрган аждодларимизнинг шарпаларини илғай оларди… Уларнинг суҳбатларига қулоқ тутарди, уларнинг тилидаги жозиб садолар маъносини илғарди. Чунки у ўзини ўша олис ўтмишга ҳам дахлдор санарди, унинг унутилиб кетмаслигига ўзини масъул санарди.
“Бу қандай ёзувлар экан? Ҳа-а, буниси қўшон ёзуви бўлса керак, ҳарфлари китобларда кўрганимдек: бир-бирига уланиб кетган “о”ларга ўхшайди. Анави ёзув санскрит бўлса керак. Униси араб ёзуви. Ўткинчилар қолдирган бу ёзувларни, шубҳасиз. Ғорнинг бу тешигидан тепага чиқиб олдим. Ғалати ҳолда эдим, шод бўлиб шод эмас, ғамгин бўлиб ғамгин эмас… Чамаси, мен асрлар давомида тараққий қилган антик санъатимни оқибатда бадавий лашкарлар топтаб, йўқ даражага келтирганини ўйлаб, ғижинар эдим. Лекин айни чоқда санъатпараст халқим кейинчалик фотиҳларнинг тазйиқига ҳам қарамай, ўзи яратган кошоналари, тилсиз-забонсиз геометрик чизиқлар, бўёқлар ўйинида ўз қалбини изҳор қилиб қолдиргани кўнглимга тасалли берарди.”
Шундай эса-да, у ҳамон тасалли тополмасди.
Унинг қалб замини мана шу буғдойзор ястаниб ётган замин каби саховатли эса-да, у ҳамон тасалли тополмасди. Чунки унда истак ва талаб кучли эди. У ўзи кўраётганларини истагидаги ва талабидаги манзаралар билан чоғиштиришга-да қўрқар эди, шунинг учун изтироб чекарди, шунинг учун тонгларни бедор оқартирарди, унинг нигоҳидан: “Биродарлар, бунақа бўлмайди ахир, қўйсангиз-чи, ўзингизга бир боқсангиз-чи, қандай аҳволга тушганингизни кўрмайсизми?” каби маъноларни уқиб олиш қийин эмасди.
Ҳазрат Алишер Навоий:

Табиатда ҳар неки одат бўлур,
Чу эскирди одат табиат бўлур, –

дея лутф этганлари ёдингиздадир?
Ёзувчи сифатида инсон характерини кўрсатишни юксак аъмолга айлантирган Шукур Холмирзаев бу характерлар орасида ўзини йўқотмас, у ёки бунисига ён босишни хаёлига келтирмас, ҳаёт ҳақиқатлари барчанинг сарагини саракка, пучагини пучакка ажратиб ташлашини теран англарди. Шу сабабли, унда ҳаёт ҳақиқатларини бўямасдан-бежамасдан кўрсата олиш санъати инстинкт каби шаклланган эдики, бу ҳақиқатларни ўйлаб топиб бўлмас, уни ҳаётнинг ичидан олишга тўғри келарди.
Бу ҳақиқатлар қанақа?
Уларни қайси пучмоқлардан излаш ижодкор учун ўнғай бўларкан?
Бу каби саволларга дабдурустдан жавоб бериш мушкул. Бу саволларнинг жавоби ижодкор ҳар лаҳзани сантимба-сантим кашф этиш жараёни билан чамбарчас боғлиқдир. Ижодкор учун ҳар лаҳзанинг йўқолишида ҳамиша иккита катта йўқотиш: шу лаҳзанинг ўз ўлими ва милён йилларнинг сўнгги нафаси ҳавога учиши хавф-хатари туради. Бу лаҳза абадиятга дахлдордир, абадиятнинг давоми, абадиятнинг барқарорлиги шу лаҳзада мужассамдир.
Бу абадиятни ижодкоргина кашф эта олади.
Бу Шукур Холмирзаевнинг сермашаққат меҳнати кашфиётидир.
Ёзувчи йигирма ёшидан бошлаб умрининг охиригача кечган бирор лаҳзани қочириб юбормади, лаҳзаларга мазмун бахш этди, уқдирди, қийнади-қистади – уларни абадиятга дахлдор қилди. Энди бу лаҳзалар абадият юксакликларида ёзувчи шаънига шоён олқишлар ёғдиришади, ўлмас руҳ шавкати абадият тонгларини мунавварлаштираётганига гувоҳ бўлишади – бошқаларга бирровгина насиб этган саодатга Уста қайта-қайта ноил бўлаётганини кўриб чапак чалишади.
Шукур ака ўзи мўлжал олган буғдойзор ўртасидаги кавракка етиб келганда тўхтади.
Ортига ўгирилиб:
– Келяпсизми? – деб сўради.
– Ҳа.
У ҳузурланганча чуқур-чуқур нафас олиб, теварак-атрофга тўймаётгандек боқди. Ҳаво тоза. Бўстонлиқ томондаги қир-адирлар ортида тоғлар яққол кўриниб турарди. Шукур ака ўша томонларга қараганча:
– Тоғ этакларидаги адирларда ўсган буғдойзорлар орасида бўтакўз кўп бўлади, – деди.
Мен теварак-атрофга аланглаб, шунчаки нимадир дейиш учун:
– Бу ерда бўтакўзга кўзим тушмади, – дедим.
– Бу ерда экин алмашлаб экилади-да, – тушунтирди Шукур ака. – Ўтган йили пахта экилган, бу йил буғдой… Айрим ўт-ўланларнинг уруғлари буғдой уруғига илашиб келиб қолмаса, пахта жониворга сепиладиган дори ҳар қандай ёввойи ўтни илдиз-пилдизи билан қуритиб юборади… Мана, оқтикан, кўктикан деганларни бу ерларда излаб ҳам тополмайсиз…
– Каврак бор экан-ку, – дедим.
– Бу адашиб келиб, тасодифан жон сақлаб қолган, – деди Шукур ака.
Мен унга “Ёввойи гул” деган ҳикоясини эслатмоқчи эдим, лекин нимадир бўлиб чалғидим.
– Кетдик, – деди Шукур ака. – Энди, ҳў-ўв, анави йўл четидаги қатор тутларни кўряпсизми, ўшаларнинг ўртадагисини мўлжалга оламиз.
– Ёлғизоёқ йўлингизни тикка далабоққа олиб чиқадиган қилиб солмаган экансиз-да, – дедим буғдойзорни кесиб чиққанимиздан кейин ҳам анча йўл юришимиз кераклигини назарда тутиб.
Шукур ака менга бир қараб қўйди-да, нимадир демоқчи бўлди ва лозим топмади, шекилли, индамай йўл бошлади.
Кўп ўтмай биз буғдойзордан тутзорга чиқиб олдик. Гарчи, буғдойзор оралаб ярим соатдан ортиқ йўл юрмаган бўлсак-да, катта йўлга чиққанда мен тўсатдан бошқа дунёга келиб қолгандек бўлдим. Инсон ҳиссиётлари беқарорлиги туфайли унутишга маҳкум, озгина туртки билан Лев Толстой далада қариқиз ўсимлигини учратиб, унинг чайирлигига гувоҳ бўлганда дунёга машҳур асари “Ҳожимурод”ни ёзгани каби онг остида кўмилиб ётган нималарнидир қўзғаш учун бот-бот мана шундай ўзига хос тарздаги нарсаларни ўйлаб топиш ёзувчининг эҳтиёжига айланиб қолгандек туюлганди ўшанда менга. Кейинчалик мен ҳарчанд уринмайин, бу буғдойзорга, ўша ёлғизоёқ йўлга танҳо ўзим буғдойзорни пайхон қилиб қўйишдан қўрқиб киришга ҳайиққан эдим. Қолаверса, у йўлнинг қаердан бошланиб, қаерда тугашини ҳам билмас эдим.
Катта йўлга чиққанимизда кўндаланг тушган поезд йўлни кесиб биз томонга яқинлашиб келаётган эшакаравани кўрдик. Эшакаравада ўн-ўн икки ёшлардаги учта қора-қура бола бор эди. Улардан бири қўлидаги хипчин билан аҳён-аҳёнда аравани тортиб бораётган эшакнинг сағрисига уриб-уриб қўяр, қолган иккитаси орқада ўтирволиб қандайдир ашулани хиргойи қилишарди.
Улардан бири Шукур акани кўриб қолиб қўлини олдинга чўзганча қандайдир фавқулодда ҳодисага дуч келгандек:
– Ана-а, ёзувчи амаки! – дея қичқириб қолди.
Олдиндагиси эшак жиловини тортиб аравани тўхтатаркан:
– Аравамизга яна минасизми, амаки? – дея сўради илтижо қилаётгандек.
Унинг сўзидан англадимки, Шукур ака болаларга нотаниш эмас, қачонлардир аравага миниб танишишга, наинки танишишга, бу жужуқвойларнинг тоза қалбларидан жой олишга улгурган эди.
– Биз икки кишимиз, – деди Шукур ака ғоят муҳим нарса устида сўз кетаётгандек ўта жиддийлик билан.
– Майли, майли! – чувиллашди орқадаги болалар. – Биз тушамиз, сизлар миниб олинглар.
Шундай деб, улар аравадан сакраб тушишди.
Шукур ака менга қаради.
Бундай вазиятда қандай йўл тутиш кераклигини билмаганим учун мен ўзимни бошқа ёқларни томоша қилаётгандек кўрсатдим.
– Бунақаси кетмайди, – деди Шукур ака. – Навбатма-навбат минадиган бўлсак аравага чиқишим мумкин.
Болалар “ёзувчи амаки”нинг фикридан айниб қолишидан қўрқишгандек, бу таклифга дарҳол рози бўлишди.
Шукур ака аввал қўлидаги сумкасини аравага ташлади.
Сўнгра ўзи чиқиб ўтираркан, пастдаги болаларга:
– Энди бирорталарингиз бу ёққа чиқинглар, – дея ўз ёнидан жой кўрсатди.
Болалар нақд бўлиб турган бахтдан бенасиб қолмаслик учун имкониятни бой бермай аравага тирмашишди ва улардан чаққонроғи аввалроқ чиқиб, Шукур ака кўрсатган жойни ишғол қилди.
Иккинчи бола бироз мулзам бўлганча индамай пастга қайтиб тушди. Чамаси, у ҳам бунақа вазиятда Шукур аканинг олдида талашиб-тортишиш бефойда эканлигини яхши англаган бўлса керак.
Йўл ярмига етганда биз ўрин алмашдик.
Шукур ака ортиқча мулозаматни ёқтирмасди.
Дўрмон далабоғига озгина йўл қолганда болалар аравани ўнг томонга буришди, улар ўт олиб келиш учун кетишаётган экан.
Биз улар билан хайрлашиб, ижод уйи томон кетдик.
Бу ижод уйига собиқ иттифоқнинг, республикамизнинг турли бурчакларидан шоир-ёзувчилар келишар, улар орасида катта ижодкорлардан тортиб ҳаваскор қаламкашларгача бўлар эди. Четдан келганлар Ўзбекистонда шоир-ёзувчилар учун яратиб қўйилган бундай шарт-шароитларга қойил қолишиб, мамнун бўлишар, адабиётимиз ва ундаги янгиликлар билан қизиқишиб, ўнг келганда ўз тилларига таржималар ҳам қилишарди.
Шукур ака уч қаватли ижод уйининг учинчи қаватидаги энг бурчакдаги хонада одатдаги муқимбойлигини давом эттирарди. Назаримда, бу ерга ташриф буюрадиганларнинг кўпчилиги унинг катта ёзувчилигини билиб ҳурматини жойига қўйишар, билмасликка олганлари ҳам ичдан тан беришларини пайқаш қийин эмасди.
Айниқса, далабоғ раҳбари Сергей ака деган киши, ўзи ёзармиди-ёзмасмиди, билмадиму қўлига қалам ушлаган зот борки, авлиёдек ҳурмат қиларди. Боғда етиштириладиган сархил меваларни дастурхонга пешма-пеш тортиб туришидан ташқари, Шукур Холмирзаевга ўхшаган таъби инжа шоир-ёзувчиларнинг хоналарига билдирмайгина боғда ўстирилган гуллардан гулдаста саралаб гулдонга солдириб қўяр, бу ҳам ижодий ишга кўмак беришига ишонарди.
Яхши одам эди-да, Сергей ака!
Тўй-ҳашамларга бораётганда “РАФ” русумидаги машинани эшик оғзига кўндаланг қўйдирганча, бу ердагиларни ўзи бир-бир хабарлаб чиқарди.
У ҳам Шукур аканинг кайфияти-руҳиятини яхши англар, халақит бериш лозим бўлмаган вақтларда унга яқинлашмасди ҳам.
Шукур аканинг ўзи ҳам кўнгли биров билан ўтиришни қўмсаганида сал иккиланиб, тортингандай бўлиб, назокатни қўлдан бой бермай таклифини айтарди.
Аксинча бўлганида Шукур ака бемаврид таклифларни бир оғиз:
– Рўзаман! – деган сўз билан рад қилиб қўя қоларди.
Унга, чамаси, ижод қиляпман, деб айтиш ноқулай туюлган бўлса керак.
Умуман олганда, Шукур ака ёзмаган пайтларида табиат, овчилик сингари мавзуларда кўпроқ сўзлашни ёқтирарди.
Аҳён-аҳёндагина ўз ишларидан хабардор қилмаса, аксарият ҳолларда унинг қандай асар устида ишлаётганини билиб бўлмасди. Назаримда, у профессионал сифатида то асар тугагунча ҳам нималардандир хавфсираб турганга ўхшарди. У ўзи қандай асар яхши-ю, қандай асар мундайроқлигини жуда яхши ажрим қила олгани учун ҳам ўз фикрида собит тура оларди: сохта мақтовлару палапартиш таҳлилларга шу сабабли у эҳтиёжманд эмасди, асар коньюктура маҳсули эмас, қалб эҳтиёжи эканлиги унга яхши маълум эди.
Ҳозир ҳам болалар билан хайрлашиб, ижод уйи томон йўл оларканмиз, у туйқусдан хаёли бошқа ёқларга кетгандек бўлиб жимиб қолди.
Ижод уйига етиб келиб, тепага кўтариладиган зинапоя олдида бир зум тўхтади-да:
– Янги асаримнинг номи “Динозавр” бўлади, – деди ўз-ўзидан.
Рости гап, ўшанда бу ном менга жуда ғалати туюлган, хаёлимдан турли-туман тахминий мавзуларнинг шарпалари изғиб ўтиб кетганди.
– Нима ҳақда? – дея сўрашга журъат этдим.
– Динозаврлар йўқолиб кетганига аллақанча замонлар бўлган, лекин қуртлар ҳамон яшаяпти, – деди Шукур ака яшириб ўтирмай. – Инсоният ҳаётида ҳам шундай… Катта ҳиссиётларга қараганда майда туйғулар яшовчан бўлади. Улкан шахслар яшаш санъатидан хабарсиз бўлганликлари учун ёлғизлик комида ўзлари билан ўзлари курашиб ҳалокатга учрайдилар, қолганлар бемалол яшайверишади еб-ичиб, уларнинг ҳеч нарса билан ишлари бўлмайди. Нега шундай?
Бу гап мени лол қолдирди.
Беихтиёр болаликда эшитганим бир ривоят ёдимга тушди: эмишки, Одам Ато ва Момо Ҳаво замонларида одамлар жуда улкан гавдали бўлишган эмиш, Одам Атонинг бўйлари ҳам жуда баланд бўлган эмиш. Бора-бора одамларнинг жуссалари майдалашиб, ахийри, қиёмат-қойим замонида улар шувоқ шохларида ўтиришар эмиш.
Халқ оғзидаги бу юримсак ривоятнинг мазмун-моҳияти Шукур аканинг гапидан сўнг очиқ-ойдин аёнлашгандек бўлди. Демак, халқ бу ривоятни беҳуда тўқимаган экан-да. Унга катта рамзий маъно юклаган экан, бу тилсим экан – мана, халқ ёзувчиси Шукур Холмирзаев бу тилсимнинг калитини қўлда ушлаб турибди.
Бу тасодифми?
Балки шундайдир.
Аммо бу тасодифда қонуният мавжуддир. Халқ ичидан чиққан, онгу шуурининг қат-қатларига халқ бадиий тафаккурининг шуълалари табиий тарзда йўғрилиб кетган ижодкоргина шу асно юксалади, унинг мустаҳкам илдизларидан оққан оби ҳаёт шу асно тепага интилиб мева тугади.
Шукур ака индамай зиналардан юқорилай бошлади.
У киши негадир тўғри юрмай, аввал ўнг оёғини зинага кўндаланг қўйиб ёни билан юраётгандек бўлиб тепага чиқарди.
Бир гал бунинг сабабини сўраганимда:
– Тоғ чўққисига шундай чиқилади, – деганди. – Негаки, тепага чиқаётганда бир оёғингиз ҳамиша таянч бўлиб туриши керак, қулаб кетгудай бўлсангиз у сизни суяб қолади, кейин бунақа юрганда одам чарчамайди…
Мен унга Фридрих Нитшенинг “Зардушт таваллоси” китобидаги “Чўққининг ўзи эмас, унгача босиб ўтилган йўл муҳим” мазмунидаги гапини эслатган эдим, Шукур ака:
– Улар шунақа дейишади, – деди ўзини қандайдир ажратиб кўрсатганча. – Биз учун бошқача… Чўққи албатта муҳим. У – мақсад, йўл – восита.

* * *

Эшикни тақиллатиб, хонамга кириб келди.
Мен бекорчиликдан зерикиб Лев Толстойнинг “Анна Каренина” романини ўқиб ётардим.
Уни кўриб қўлимда китоб билан сакраб ўрнимдан турдим.
Уста бир менга, бир китобга қараб қўйди-да:
– Яхши… – деди.
Қўлимдаги китобнинг бетини белгилаб стол устига қўйдим.
– Толстойни ўқиш керак, – деди у хаёли бошқа ёқларда кезинаётгандек, кейин тўсатдан ёдига нимадир тушгандек бўлиб сўраб қолди: – Нима деб ўйлайсиз, бунақа қалин китоблар қачонгача ўқиларкин, а?
Бу ҳақда ўйлаб кўрмаган эдим.
Кифт қисиб қўйдим.
– Юринг, ташқарига чиқамиз, – таклиф қилди у.
Дарҳол китобни йиғиштириб, бажонидил унга эргашдим.
Чиқаётиб:
– Қаҳҳор беҳуда қисқа ёзмаган, – деди ҳамон дастлабки фикрнинг давомини таҳлил қилаётгандек.
Мен бўлсам, нимадир дейиш учун йўл-йўлакай:
– Абдулла Қаҳҳорнинг сизга қайси ҳикояси ёқади? – деб сўрадим.
– “Минг бир жон” деган ҳикояси бор-а, ўқиганмисиз?
– Ҳа, албатта.
– Зўри ўша!
– Бошқалари-чи?
– Бошқалари ҳам яхши-ю… – Шукур ака йўлак ўртасида бир зум тўхтаб сигарет тутатиб олди-да, давом этди: – “Минг бир жон” жуда табиий. Қаҳҳорнинг мастерлигини кўрасиз шунда.
Мен “Минг бир жон” ҳикоясини тасаввуримда жонлантирарканман, Шукур аканинг асарни бехато баҳолай олишига ичимда тан бердим. Ахир, зар қадрини заргар билади, дея беҳуда айтишмаган-да.
Ташқарига чиқдик.
– Бизда бир ёмон қусур бор, – деди Шукур ака ҳамон қаёққадир йўл бошлаганича, – бир урадиган бўлсак ўнгламайдиган қилиб уриб юборганимиз каби бир идеаллаштирсак ҳам тамом фариштага чиқариб қўямиз… Умуман олганда, Қодирийда ҳам, Қаҳҳорда ҳам мен қўшилмайдиган ўринлар кўп, чалкашликлар учрайди, бу – табиий. Уларнинг ижодини таҳлил қилиш бошқа нарса, шахсини ҳурматлаш-иззатлаш бошқа нарса… Бугун насрнинг имкониятлари кенгайиб бормоқда, пиллапоя сифатида уларнинг ижоди ҳамиша ҳурматга сазовор бўлиб қолаверади…
Рости гап, бундай гапларни айтиш нари турсин, ҳаттоки, ўйлашдан ҳам негадир мен доимо ҳайиқардим.
– Қонимиз шунақа, – деб қўйди Шукур ака хаёлимдагини уққандек.
Кейин:
– Тоза вино ичганмисиз? – деб сўради.
– Портвейн ичганман.
– Э, қўйинг-э, портвейн ҳам вино бўлди-ю, – деди Шукур ака назарига илмагандек. – Анави Арғин томонда бир кукэ бор, ўзи узумдан вино тайёрлайди, барибир бошқача-да, юринг, ўшандан бориб олиб келамиз, бугун сиз билан би-ир ичгим келди…
Мен унга эргашдим.
Улуғ бир ёзувчининг ўзи айланиб келишга таклиф қилиб турганида “Анна Каренина”нинг мутолааси бироз ортга чўзилса, Толстой хафа бўлмас ахир, деган эдим, бу гап Шукур акага ёқиб кетди, шекилли, бошини ортга ташлаб қаҳ-қаҳ уриб кулди.
Шу гап баҳона бўлди-ю, Толстойнинг ғалати одатлари, ичкиликни ёқтирмагани, унинг черковга, аёлларга муносабати ва шунга ўхшаш буюк ёзувчи ҳаётига бевосита дахли бўлган бошқа мавзуларда сўз очилди.
– Толстойнинг дунёқараши қарама-қаршиликларга тўла бўлган, – деди Шукур ака жиддий тарзда. – Ёзувчи бўламан деган одам, яхшиси, унинг хатларини кўпроқ ўқиши керак…У подшога очиқ-ойдин гап айтишдан тоймаган, шунинг учун ҳам Николай Толстой иккаламиз битта Россияга сиғишимиз қийин”, деганга ўхшаш гап айтган… “Толстойнинг зўрлиги шундаки, у қўрқмаган, ўзининг устунлигини билган, ўзининг устунлигини била туриб, шуни тан ҳам олдирган-да…Рус ёзувчилари орасида биргина Толстой мустамлакачилик сиёсатини ёқламаган, у хатларида Николайга сени олқишлаётган одамлар фуқароча кийиниб олган жандармлар”, деган гапни айтган-а…
Шу тариқа гангур-гунгур суҳбатлашиб, Арғиндаги Шукур ака “кукэ” деб атаган кишиникига етиб бордик.
Шукур ака бир тавақаси қийшайиб турган кўк темир дарвозани ўртанча бармоғи билан уриб тақиллатаркан:
– Кукэ! – деганича овоз ҳам чиқарди.
Бу даъватга қандай акс-садо бўлишига қизиқиб мен дарвоза тирқишидан ичкарини кузатиб турардим.
Шу маҳал қаёқдандир ярми жуни тўкилиб оёқ остидаги эски пўстакдай бўлиб қолган кичкина қора кучук акиллаганча дарвоза олдига югуриб келди. У нариги томонда турволиб тумшуғини дарвоза тирқишига тиқишга уринганча акиллашда давом этаркан, қора мунчоқдек кўзлари безовта қилаётган одамларнинг кимлигини билишга диққат билан ғилтилларди.
Унинг ортидан:
– Сигнал, қайт! – деган ҳукмфармо овоз эшитилди ва кўп ўтмай палапартиш кийинган, бақалоқ киши ҳалпиллаганча югуриб келиб дарвозани очди-ю, Шукур акани кўриб анчадан буён йўқотиб қўйган қариндошини топиб олгандек ниҳоятда севиниб кетди, бу севинч унинг юз-кўзларидаги ифодаларда алайна- ошкор кўриниб турарди.
– Ой, Шукур оға! – деди у қучоқ очиб.
Шукур ака унинг хитобигаям, қучоқ очиб келаётганигаям унчалик эътибор бермай, қовоғини очмаган ҳолда қўлини узатди-да:
– Салом, кукэ, – деди.
Бундай муносабатдан кукэ бироз довдираб қолгандек бўлди.
Кейин у ҳам бошини ғалати тарзда ликиллатиб Шукур аканинг узатиб турган қўлини қўшқўллаб ушлаганча, қўйворгиси келмаётгандек силкита-силкита ҳол-аҳвол сўрай кетди.
Унинг мулозаматларига жавобан Шукур ака истамайгина бош ирғаб қўйган ҳолда қўлини тортиб олди.
Бу пайтда эгасининг буйруғи билан ичкарига қочиб кирган Сигнал яна қайтиб чиққан, энди думини ликиллатганча уларнинг кўришишларини мен каби қизиқиш билан тумшуғини кўтариб томоша қилиб турарди.
– Шукур оға, ишкари кирсангши, – деганича икки қўли билан ҳовлини кўрсатиб, кукэ бизни астойдил таклиф қила бошлади.
Шукур ака унинг бу таклифини эшитиб, ўзини эшитмаганга олди.
Биласиз, Арғин деганлари Тошкентнинг шундоққина четида, баҳаво, ерга чўп суқиб қўйсаям униб, мева берадиган замин. Бироқ мен ташқарида туриб ҳам ичкари мўраларканман, кукэнинг ҳовлисида номига бўлса-да, бирорта дарахт кўрмай ҳайрон бўлар эдим. Кукэ вино тайёрлайдиган узумлар ишкоми ҳам ташқарида, йўл бўйида эди. Йўл бўйида гуллар ҳам экилган эди. Умуман олганда, йўл бўйининг манзараси билан кукэнинг ҳовлиси ичидаги манзара бир-бирига мутлақо тескари эди. Ҳовли этагидаги гўнгтўдада пашшалар ғужғон ўйнаётгани яққол кўриниб турарди. Ҳовли саҳнида аллақандай арава гупчаклари, алмисоқдан қолган автомобиль шиналари, симғалтаклар, унда-бунда бўшаган шишалар сочилиб ётарди. Чамаси, бу йўлдан ҳар хил катта-кичик мансабдаги одамлар басма-бас у ёқдан-бу ёққа, бу ёқдан-у ёққа ўтиб туришгани учун уларнинг кўзларига чиройли кўринсин деб ташқарига жиддий эътибор беришган, йўл четларида узум ишкомларининг дид билан кўтарилгани ҳам шундан, қолаверса, ташқи томондан деворлар ҳам оқишу кўкиш рангларнинг қоришмасига ўхшаган аллақандай номаълум тусдаги бўёқ билан бўялган эди. Ҳовлининг ичкариси кўзга ташланмагани учун кукэ кўнгли тусаганича ва имконига яраша яшаб келар, у ташқаридаги ишкомнинг узумидан вино тайёрлаб сотаётганидан боши осмонда кўринарди. У ҳовлига ўзидан билиб дарахт-парахт экиб қўйишни хаёлига ҳам келтирмаганди.
Менинг ҳовли ичкарисидан кўз узмай турганимни кўрган кукэ:
– Сен ҳам кирсангши, – дея тирсагимдан ушлаб қистади.
Мен Шукур акага қарадим.
Шукур ака жиддий қиёфада турарди.
– Бошқа сафар, кукэ, – деди Шукур ака унинг таклифини оҳисталик билан, аммо кескин рад қиларкан.
– Бошха сафар, бошха сафар, – дея такрорлаётган кукэнинг туйқусдан жаҳли чиқиб кетиб: – Қашон? – деганича кўндаланг савол ташлади.
– Ўзим айтаман, – деди Шукур ака қовоғини янаям баттарроқ уйганича.
Кукэ Шукур акага қаради-ю, негадир дарҳол пилдирпис бўлиб, қўлини кўксига қўйди.
– Хо-оп! – деди унинг гапига ишонгандек, кейин бармоқларини ёйиб кўрсатганча: – Нешта? – деб сўради.
– Битта, – деди Шукур ака тупураётгандек.
Кукэ бошини эгиб лапанглаганча ичкари кириб кетди.
Сигнал ҳам биз томонга бир қараб қўйди-ю, бу ерда туриш фойдасизлигини сезгандек эгасининг ортидан чопди.
У ёқ-бу ёқларга аланглаб томошалаётгандек бўлиб турган Шукур ака кукэнинг ортидан ишора қилиб:
– Кўп гапиради, – деди.
Кейин:
– Дангаса, – дея қўшиб қўйганидан у кукэни унчалик ҳам ёқтирмаслигини пайқагандек бўлдим. Чамаси, у мени бу ерга бошлаб келгани ҳам бежиз бўлмай, айнан шу ёқтирмаслиги сабабидан бўлса керак.
Кўп ўтмай кукэ бир литрли банкада вино кўтариб чиқди. Мен уни халтага солиб олдим.
Кукэнинг қисташларига қарамай биз у ерни тезгина тарк этдик.
Қайтишда дўконга кириб ул-бул тиш босса бўладиган егулик олдик-да, яна йўлга тушдик.
Йўл-йўлакай, тутзорнинг ёнидан ўтаётганимизда Шукур ака кенг-мўл соя солиб турган бир тутнинг остини кўрсатиб:
– Анави ерга ўтира қоламиз, – деди.
Қаршилик қилмадим.
Тут остида, ўтлар устида жойлашиб ўтириб олдик.
Шукур ака узоқ-узоқларга қараб турди-турди-да, кейин:
– Қуйинг, майли, – деб қўйди.
Йўлда дўкондан битта пиёла ҳам олволгандик, шунга навбатма-навбат қуйиб ича бошладик.
Шукур ака туйқусдан тут остини танлагани бежиз бўлмай, у табиатни жон-дилдан севгувчи киши бўлгани учун, шунақа жойларни кўпроқ ёқтирарди.
Ўтиришимиз давомида шу нарса маълум бўлдики, Шукур ака айрим тутларнинг кавакларига озгина елим қоғозга ўралган туз, елим қоғозга ўралган гугурт доналари ва шунга ўхшаш нарсаларни ҳам яшириб қўйган экан. Керак бўлиб қолганда у ўрнидан туриб қидириб қолар, яширган жойларидан шу нарсаларни топганида тилла топгандек ғоятда қувониб кетарди.
– Овчиларнинг одати шунақа, – деди бир умр овчиликдан бошқа иш қилмаган кишилардек. – Ғорларнинг каваклари, ўнгирларда шунақа нарсалардан оз-оз қолдириб кетишади… Ундан кейин келган бошқа овчилар учун бу нарсаларга зарурат туғилиб қолса, топиб олиб ишлатишади ва раҳмат айтиб, ўзлариям кейин келадиганларга ул-бул нарса қолдириб кетишади… Улар бир-бирларини танишмаса-да, мана шу қадимий одат ўртадаги муносабатни ушлаб туради, кўрдингизми, қандай яхши…
Қандай вазиятда бўлмасин, Шукур ака бежиз гапирмайди. Унинг сўзлари замирида насрга беқиёс озуқа берадиган фикрлар, тафсилотлар, манзаралар манаман деб кўриниб туради. Мен унинг бутун вужуди билан ижодкорлик фаолиятига берилганига қаттиқ ишонаман.

* * *

Энди суҳбатимиз бошида айтганим, Шукур ака бир гал ўз боғида янги ёзган ҳикоясининг сюжетини сўзлаб бериб, уни “Қуёш-ку фалакда кезиб юрибди” дея номламоқчи бўлгани хусусида.
Ҳикоя адиб сайланмасининг иккинчи жилдига киритилган. Унинг остида “1992” деган ёзув турибди.
Демак, ўтган асрнинг тўқсонинчи йиллари бошлари экан.
Шунча йиллар ўтибди…
Менинг назаримда, худди кечагидек.
Аввал ҳикоя якунига қулоқ тутинг:
“Хулоса шулким, азизим, дунё ўтар экан! Тузумлар ўтар экан! Шайхзода домла айтганларидек, эл-улус қолар экан. Анави содда қиз-жувон айтганидек, табиат, тун, тоғлар, ўрмонлар, борлиқ қолар экан!
Биз ҳар қанча мавҳум-мунгли хаёлларга чўмиб, руҳий тушкунликларга тушмайлик, яшашга маҳкум эканмиз ва борлиқни севиб яшашимиз керак экан!
Эртага нима бўлади? Аҳволимиз нима кечади?
Бу саволлар ўз-ўзидан ечилаверар экан. Чунки инсон минг-минг йиллардан бери яшаб ва сон-саноқсиз салтанатларнинг инқирозини кўриб, демак…
Ўшанда ҳам кўп ғамлар чекиб, кўп саволларга жавоб бера олмасдан ва Мисир айтганидек, “бир терининг ичида неча бор озиб, неча бор семириб” келаётган экан, демак, эртамас-бурускун яна янги ва мислсиз бир салтанатда яшаши аниқ: инсоннинг табиати ўзи шуни тақозо этади.
Ва унинг табиати яшашдан завқланишни ҳам, руҳий тушкунлик яхшиликка олиб бормаслигини ҳам, жуда нари борса – менга ўхшаш кишиларнинг ҳаётдан бир муддат совиб…
…қандайдир тўхтамга етиб келишини ҳам тақозо этар экан”.
Аммо биз намчил кунларнинг бирида Шукур аканинг боғчасида ёнма-ён турганимизда бу ҳикоя ҳали чоп этилмаганди.
У ўзи эккан гулларнинг очилганига, шода-шода туккан қалампирларнинг шохларини эгиб осилиб туришига маъюс боқаркан:
– Бойсунда бўлиб келдим, – деди.
Кейин ёзилажак бир ҳикоя туғилганини айтиб:
– Уни “Қуёш-ку фалакда кезиб юрибди” деб номлайман, – деди.
– Нега, ахир бу Ғафур Ғуломнинг сатри-ку? – дея ҳамиша оригиналликни ёқтирадиган Устага ҳайрон бўлиб қарадим.
– Ҳа, шунақа, – деди Шукур ака, бу ҳаммага маълум-ку, дегандай. – Шу маъқул тушди…
У жимиди.
Сигарет тутатди.
Кейин синиқ жилмайиб:
– Бир куни ўзимга ўзим савол бердим, – деди аллақандай қизиқарли ҳикоя айтиб бермоқчи бўлаётгандек. – Шукур, айт-чи, бу ҳаёт ўзи нима, дедим.
У менга бир муддат синовчан боқиб турди-да, давом этди:
– Бу ҳаёт – иллюзия, дедим ўзимга ўзим. Ва ўзимнинг жавобимдан қониқдим. Қуёш-ку фалакда кезиб юрибди – бу ҳам иллюзия, инсон ўзига ўзи шу тариқа тасалли беради… Майли-да, ҳеч қурса, шунга ярайди-ку…
Мен индамадим.
У ҳам сукутга чўмди.
Ёмғир томчилай бошлади…

“Жаҳон адабиёти”, 2014 йил, 9-сон