Ёзувчининг ҳаёти, дунёқараши, ижодий лабораторияси ҳамиша ўқувчиларни қизиқтириб келган. Айниқса, адабиёт ихлосмандлари ўзларининг севимли адиби ҳақида барча маълумотларни билишни истайди. Қуйидаги суҳбат матни Россияда чоп этиладиган “Лотин Америкаси” журналининг 1980 йилги 1-сонидан қисқартириб олинди. Унда ўзининг “Бузрукнинг кузи”, “Ёлғизликнинг юз йили” романлари билан ўзбек ўқувчисига ҳам яхши таниш бўлган Габриел Гарсиа Маркес билан асарларининг яратилиш тарихи, ютуқ ва камчиликлари, умуман, адабиётни тушуниш хусусида сўз юрититилади.

“…Поездда бориладиган бўлса Женева шаҳрига саккиз соатлик машаққатли йўлни босиб ўтишим керак. Яхшиямки, дўстларимдан “Ёлғизликнинг юз йили” асарининг бир нусхасини олган эканман. Бўлмаса ўқишга ҳеч вақо йўқлигидан кета-кетгунча зерикардим. Шундай қилиб, ўзим ёзган романни ҳам ўқидим. Аниқроғи, унинг уч-тўрт бобини мутолаа қилдим, холос…”

— Хўш, китобингиз ўзингизга ёқдими?

— Очиғини айтганда йўқ. Бирор асар ёзаётганингда дунёда ундан яхшироқ китоб йўқлигига имон келтирасан. Аммо уни бу гал ўқиганимда роман ёзилаётган кезларда менда нималардир етишмаганини тушундим. Яъни, асарда воқеа-ҳодисаларни фақат гапириб берибман. Бу эса Ёзувчи учун жуда уят.

Аслида бу асарни бошлаганимда вақтим кам, устига-устак уни тез тугатишим керак эди. “Бузрукнинг кузи”ни эса етти йил давомида хотиржам ёз­дим. Шу сабаб “Ёлғизликнинг юз йили” асарининг туғилиши қийин бўлган.

Мен ниҳоятда инжиқ ўқувчиман. Агар китоб зериктирса, уни улоқтириб юбораман. Ёзаётганимда ҳам шундай қиламан. Қўлимга қалам олишим билан битаётганларим ўқувчи учун зерикарли бўлаётгандек туюла бошлайди. Шу боис, асарларимни жонлаштириш йўлларини қидираман. “Ёлғизликнинг юз йили”ни ёзаётганимда ҳам мана шундай бўлганди. Асарда жуда кўп авлодлар ҳақида ҳикоя қилиниши керак эди. Кейинроқ эса, агар шундай йўл тутсам, роман такрорий даврийликдан иборат бўлиб қолади ва ўқувчини зериктиради, деб ўйладим. Шунинг учун унинг деярли тенг ярми ёзиб бўлинганида ёзишдан тўхтадим.

— Бир танқидчи “Ёлғизликнинг юз йили” асари “Бузрукнинг кузи”нинг муқаддимасига ўхшаб қолган, деганди. Бошқалар эса романни тушунолмаган жойларини билиш учун унга қайта-қайта мурожаат қилади. Ўзингиз бу ҳақда нима дейсиз?

— Саволингиздан кейин “Ёлғизликнинг юз йили” романини яна бир карра ўқиб чиқишим керакка ўхшайди. Ишонинг, бу сизга қай даражада қизиқ бўлса, мен учун ҳам шундай.

Танқидчи танишларим талайгина. Улар бу китоб ҳақида кўп ёзишди. Мақолаларни ўқимай қўйганимга эса анча вақт бўлди. Чунки танқидчиларнинг сохта ва нотўғри фикрларини умуман сингдиролмайман. Мен ўқувчи ва Ёзувчи ўртасида тўғридан-тўғри алоқалар бўлишини хоҳлайман. Ҳар доим ёзишни бошлаганимда асарларим орқали ҳеч бир “даллол”ларсиз ўқувчига бирор нарса беришга интиламан. Жилла қурса, шунга интиламан.

Баъзи танқидчиларда асарда муаллиф нима демоқчи бўлганию, унинг ўзи бу китобни қандай тушунганини ўқувчиларга айтиб бериш мойили кучли. Демак, бу шароитда адиб билан ўқувчининг ўртасида ҳеч қандай алоқа қолмайди. Шунинг учун ҳам уларни ёмон кўраман. Ўйлашимча, улар Ёзувчи ва ўқувчи ўртасида туриб, фақат халақит беради. Гоҳида уларнинг “Четроқ туринг. Мен сиз билан эмас, ўқувчи билан гаплашаяпман”, дейишганини кўриб энсанг қотади. Айримларининг хаёлига на адиб, на ўқувчи келади. Балки, бу тўғридир, китобда тўла англаб бўлмайдиган жойлар кўпдир. Бундан эса аксарият танқидчилар ўзларини оқлаш учун “ҳатто муаллифнинг ўзи нима демоқчилигини билмайди”, дея жар солишади. Шу сабаб уларнинг фикрларини юрагимга яқин олмайман. Ёки ўзи шундай бўлиши керак эди, деб қўя қоламан.

“Ёлғизликнинг юз йили” “Бузрукнинг кузи” асарининг муқаддимасими? Балки, нафақат бу асар, балки бошқалари ҳам тан­қидчиларнинг назарида шундайдир. Бироқ “Бузрукнинг кузи” тамоман бош­қа асар. Мен шундай ўйлайман.

Асаримга қайта-қайта мурожаат этиш ўзимга ҳам ёқади. Чунки бу китоб умрининг давомийлиги билан боғлиқ. Адабиёт тарихидан маълумки, ўтган даврларда ҳаммани ҳайратга соладиган кўплаб асарлар яратилган. Кейинчалик эса улар муомаладан чиқиб кетган. Ҳозир ўша китобларни ҳеч ким эсламайди. Демоқчиманки, қани бугун ўша беназир, қўлма-қўл бўлиб ўқилган ритсарларнинг романлари? “Ёлғизликнинг юз йили”да эса ҳеч ким ҳеч қачон билмайдиган даврлар акс этган. Шу сабаб менинг бу китобимга вақт ўз измини қандай ўтказишини ўйлаб баъзида хавотирга тушаман. Мен учун у олиб келган шуҳрат ва жуда кўп нусхада сотилгани, дунёнинг ўттиздан ортиқ тилига таржима қилингани унчалик катта аҳамиятга эга эмас. Мен учун асосийси, асаримнинг биринчи авлоддан иккинчиси, учинчиси ва ҳоказосига салмоғини йўқотмасдан ўтишидир. Ўйлашимча, айнан мана шу адабиётда қолиш бўлса керак.

Афсуски, муаллиф оддий ўқувчининг фикрини ҳеч қачон билолмайди. Бунга шон-шуҳрат сабабли юзага келган масофа тўсқинлик қилади.

Баъзида хотиним Мерседес билан уйда ёлғиз қолганимизда кимнидир кечки овқатга таклиф этамиз ёки аксинча. Дўстларимиз кўп. Уларнинг айримлари шунчаки қўнғироқ қилишмайди, балки йигирмадан ортиқ оқшом, байрамона учрашувлар борлигини таъкидлашади. Ана шундай зиёфатларда яна шон-шуҳрат туфайли яккаланиб қоласан киши.

— Китобхонларнинг хатлари-чи?

— Ҳа, улар ёзишади. Номаларнинг аксариятида асарларнинг қўлёзмаларини сўрашади ёки ижодим юзасидан ҳимоя қилаётган диплом ишлари ва диссертатсиялари бўйича саволлар билан мурожаат қилишади. Севгисини сенга хатлар орқали изҳор этиши эса ёқимсиз. Хотиним бунақа номалардан ажойиб “коллексия” йиққан. Албатта, у менга бу хатларга на жавоб ёзишни, на уларни сақлаб қўйишни таклиф этади.

Афсуски, оддий китобхонлар билан алоқаларга уларнинг тортинчоқлиги ҳалақит беради. Аттанг, улар ижодинг ҳақида нима деб ўйлаётганини билолмайсан. Тўғрисини айтганда, ўқувчилар “Ёл­ғизликнинг юз йили” уларнинг оиласи тарихи эканини ҳақида тез-тез ёзиб туришади. Табиийки, Кариб ҳавзаси ва Лотин Америкасида яшайдиган одамлардан буни эшитишнинг ҳеч бир ажабланарли жойи йўқ. Бироқ бир куни Германиядаги кичик бир шаҳарда (афсуски, номини эслаёлмайман) яшовчи немис аёлидан хат олдим. Унинг ёзишича, “Ёлғизликнинг юз йили” уларнинг оиласининг тарихи ҳақида. Макондо эса уларнинг қишлоғи.

Бу фикр нима учун асарни кинофилм қилишга қарши бўлганимни исботлайдиган омил. Ҳақиқатан ҳам пул учун ҳар нарсага тайёр бўлган, асарни қўшимчалар билан “бойитадиган” режиссёрлар, айниқса, Шимолий америкалик мазкур соҳа мутахассисларига доим рад жавобини бериб келганман. Улар мени кўндириш учун бир миллион, икки миллион ва ҳозирда уч миллион доллар таклиф этишмоқда. Бироқ пуллар фикримни ўзгартиришга асос бўлолмайди. Мен ўқувчилар китобдаги қаҳрамонларни қандай фараз қилса, шундайлигича мутолаа этишини истайман. Яъни бир ўқувчи Урсулани момосидек тасаввур этса, иккинчиси унинг образини синглисидек кўз олдига келтириб китобимни ўқишини хоҳлайман. Чунки китобхон ўқиш жараёнида ўзининг шахсий образларини яратади. Экранда эса ҳар бир персонажнинг ўз қиёфаси бор. Билмадим, бундай қалтис иш китобхоннинг кўнглини синдирмасмикин? Майли, ўқувчилар Урсулани холасига ўхшатишсин, масалан, Софи Лоренга эмас. Холаси унчалик чиройли бўлмаса ҳам, майлига. Назаримда, китобхон ва Ёзувчи ўртасидаги ички мулоқот — айнан шу.

— Демак, асарлар асосида филмлар яратиш образларни бузиши мумкин…

— Ҳа, бу иш айнан образларни ўзгартиради. Филмлар кўраётганимизда “Қара, унинг башарасига, қара!” деб айтамиз. Шунинг баробарида ҳар доим улардан кўнглимиз совиб бораётганини ҳис этамиз.

— Худди ўзингиздек, ўқувчи ва Ёзувчиларга жиддий таъсир этган уч нафар адибни айтиб бера оласизми?

— Доим тушунарсиз бўлган адабий таъсир нима эканини билмасдан туриб, нафақат уларнинг уч нафарини, балки, ўн, йигирма нафарини келтириб ўтиш ноҳақлик бўлади. Шу боис, мен ҳар қандай вазиятда ҳам қизиқиш уйғотиб келган адабий таъсир нима экани ва уни қандай айтилиши тўғрисида муфассал жавоб бераман.

Бир куни “Бузрукнинг кузи” асарини қандай давом эттиришни билмай турганимда қўлимга тасодифан Эрнест Хемингуэй сўзбоши ёзган “Африка ови” (“Охота в Африке”) деган асар тушиб қолди. Мени ҳайрон қолдирган нарса шу эдики, нима сабабдан адиб айнан мана шу китобга сўзбоши ёзди? Бошида асар унчалик яхши таассурот қолдирмади. Бироқ, одатимга кўра, уни охиригача ўқиб чиқдим. Китобда ов ва филлар ҳақида жуда зўр ёзилгандики, муаллиф жониворларни ўрганиб чиқиш борасида кўпчиликка ўр­нак бўла олади. Асарни ўқиб бўлгач, ўз хато ва камчилигим нимада эканини тушундим. Бошқача айт­ганда, кутилмаганда қаҳрамоннинг феъл-атвори ва характерини ифодалашнинг калитини топдим.

Адабий таъсирни тўлиқ назорат қилишнинг иложи йўқ. Баъзида танқидчилар адибларни таъсирланишда айблаб, шундай китобларни мисол келтириб ўтишадики, уларни ҳатто Ёзувчи ўқимаган ҳам бўлади. Шунинг учун гап келганда, танқ­идчилар кўпинча мана шундай хатоларга йўл қўйишини айтиб ўтмасам адолатсизлик бўлади. Ахир, одам бошқа бировнинг асарини ўқимасдан туриб, қандай таъсирланиши, илҳомланиши мумкин?

Шу ўринда, шак-шубҳасиз, айтиб ўтишим мумкинки, мен испан адиби Франс Кафкадан жиддий таъсирланганман. Мактабда ўқиб юрган кезларимда кимнинг асарини ўқисам, ўша мавзуда ёзишни хоҳлардим. Аммо талабалик йилларимда тасодифан Кафканинг «Метаморфозалар» деган ҳикоялар тўплами тушиб қолди. Кейин ўқишни бошладим ва дарров ўйладим: “Бу асар адабиётга ярадими, демак, ёзишга арзийди”. Бироқ ўшанда бунақа қилиш керак эмаслигини билмагандим. Бу тақиқланган, деб ўйладим. Шу лаҳзада менда одамларга айтадиган гапларим борлигини тушундим. Эртаси куни эса ёзишни бошладим.

Тан оламан, шу пайтгача эълон қилинган ҳикояларимда Кафканинг таъсири катта. Лекин улар ижодий ишларимнинг дастлабкилари эди. Қайтадан ўқиб чиққанимда уларда интеллектуаллик борлигини сездим. Яъни улар мав­ҳум, фақат уй-хаёллардан иборат бўлиб қолган эди. Шундан кейин, мен ҳақиқий ҳаёт билан юзма-юз келган жойга — туғилган қишлоғимга қайтдим. Бу ерда эса адабиётнинг асоси нима эканини тушундим. Шунинг учун Кафкага раҳмат айтаман, негаки, у мен ёзмоқчи бўлган, лекин арзимайдиган асарларни битмаганди.

Бир куни Фолкнер ёзган жойлар билан танишиш ниятида Қўшма Штатларнинг жанубига йўл олдим. У ер мен дунёга келган Аракатака шаҳарчасига жуда ўхшаб кетарди. Балки, менга шундай бўлиб туюлгандир. Бироқ улар бир-бирига умумий белгилари билан ўхшаш эди, назаримда. Аракатакада “Юнайтед фрут компания­си” қурилиши натижасида у ерда маиший маданият — архитектура, шу билан бирга, темир том қопламалари, поезд вагонлари, палмалар ва ўтлоқлар пайдо бўлди. Бу Қўшма Штатларнинг жанубида ҳам бор. Буларнинг ҳаммасини кўрганимдан сўнг, дунёда бир неча бор Фолкнер мени ўқиган деб гапирилган ва мен айтмоқчи бўлган изҳорлар борасидаги муаммолар ечими топилгандек эди. Яъни Фолкнердан таъсирланганимни тан олмаслик адолатсизлик бўлишини анг­ладим.

Яна бир ажабланарли таъсирланиш. Шак-шубҳасиз, буни ҳеч бир танқидчи сезмаган ва фаҳмламаган. У Виржиния Вулфдир. Айнан ундаги ўзига хослик ва ҳайратда қолдирадиган даражада дунёни ҳис этиш, энг асосийси, замонни жуда яхши англаш фазилати ёзишимга ёрдам берган.

Мен номларини айтиб ўтган Ёзувчиларнинг уч нафари ҳам испан тилида ёзмаслигини кўриб турибсиз. Ҳаммасидан ҳам кўра, ижодимда яна бир эътиборимга молик таъсирланиш бу — олтин аср испан шеърияти. Бошқача айтганда, мен испан тилини ўрганишим натижасида фақат поетик билим олишга эришдим. Ҳозир испан шеъриятини беш бармоқдай биламан, деб айта оламан. Бу ишлашимга асқотади.

Шунингдек, Атлантика океани қирғоқларидаги Колумбия ва Кариб оролларининг халқ қўшиқларидан қаттиқ таъсирланганман. Уларнинг манерасини эса таърифлаб бериш қийин, фақат лаззатланиш, ҳаяжонланиш мумкин. Мен уларни ҳикоя қилиб бериш учун келганимда анча кеч қолгандим. Шундай бўлса-да, амин бўлдимки, қўшиқларда дунё акс этади. Ҳарҳолда мен шундай деб ўйлайман.

Тан олиб айтаман, Кариб мусиқаларидаги оддийлик ва самимийликдан ҳам кўп таъсирланаман. Бу “Бузрукнинг кузида” ўз ифодасини топган. Шунинг учун таржимонлар қийинчиликларга дуч келишмоқда. Асар Кариб халқ­ларининг шеърлари билан бойитилган, жумладан, унда кубаликларнинг, мексикаликларнинг қўшиқлари ҳам бор. Тўғрисини айтиш керак, бу онгли равишда қилинган. Бу муаллифнинг лаззатланиши учун қилинган ўзига хос адабий ўйин эди.

— Асарларингиздаги қаҳрамонлар…

— Асарлардаги қаҳрамон бу — маълум бир аниқ шахс эмас. У кўплаб кишилардан иборат — коллаж. Агар кимдир бирор бир ташқи қиёфани акс эттирмоқчи бўлса, у, албатта, ёвуз кўзни бировдан, яна кимдандир бурунни, учинчи кишидан феъл-атворни, тўртинчи одамдан сочни олиб, разил бир инсоннинг кўринишини тасвирлайди. Ўзимнинг қаҳрамонларим ҳақида гапирадиган бўлсам, улар негизи мен эслайдиган, танийдиган одамлардан олинган. Айримлари эса жуда кўп бошқа-бошқа кишиларнинг сиймоси асосида яратилган. Қаҳрамонларнинг барчасини асосини, аввало, муаллиф танлайди. У хоҳ аёл, хоҳ эркак, хоҳ яхши, хоҳ ёмон бўлсин, барибир, дастлабки таъсирланиш муаллифдан бошланади. Кейин уни қаҳрамон этиб шакллантириш буткул бошқача нарса. Персонажларни муаллиф юрагидан ҳис этади: ким ёмону ким яхши. Қисқаси, қалбда нима бўлса, ўша юзага чиқади. Шунинг учун айнан адабиётда “манихейства”ни тутиб туриш жуда қийин ва ёмон. Негаки, сен эрталаб бошқа одам бўласан, кечқурун эса умуман ўзга киши айланасан…

Азим Рўзиев таржимаси

“Ҳуррият” газетасидан олинди (2012).