– Ҳар бир миллатнинг мавжудлигини, яшаётганини намоён этадиган омиллар бўлади. Тил ана шундай мавжудлик ҳодисасидир. Тил шунчаки сўзлашиш воситаси эмас. Тил миллат маънавияти ва маданиятининг тошойнасидир. Модомики, миллатнинг ўз тили бор экан, демак, унинг дунёга айтар сўзи ҳам бордир.

Шу тириклик дунёсининг бир қисми ўлароқ асрлар оша жаҳонга ўз сўзимизни айтиб келдик. У узоқ асрлар наридан гоҳ Ўрхун-Энасой битиклари, гоҳ “Девону луғатит турк”, гоҳ “Қутадғу билиг” бўлиб жаранглаб турибди. Чунки бу тилни йўл-йўлакай не-не улуғ зотлар тенгсиз закоси ва фидойилиги билан асраб кел­дилар, сайқалладилар. Зеро, Ватаннинг чегаралари қай даражада ҳимояга муҳтож бўлса, унинг маънавий бойликлари ҳам шу қадар ҳи­мояга муҳтождир. Шу маънода, миллий тилимиз қаршисида ҳар доим масъулиятли бў­лиш мажбуриятидамиз.

Миллий тилимиз жозибаси, имкониятла­ри ва муаммолари ҳақида гапириш учун 21-октябр­ни кутиш шарт эмас. Модомики, у бизнинг тийнатимиз кўзгуси, руҳимиз таржимони, тарбиямиз ҳосиласи экан, унда унга ҳаёт-мамот масаласи сифатида қарашга ўрганишимиз лозим. Улуғларимиз бу ҳақиқатни ҳеч қачон унутмаганлар.

Ваҳоб ака, ушбу сўнгги гапимизга тарихдан бир-икки мисоллар келтирсангиз…

– Ҳар бир миллатнинг улуғ вакиллари ўз тили ва адабиётини шу халқ ё миллатнинг, аввало ғурури, шу билан бирга муомала воситаси деб ҳисоблайдилар ва уларнинг тараққиёти учун курашадилар. Шундай миллат фидойиларидан бири XI асрда яшаб ўтган Хожа Аҳмад Яссавий бўлиб, у туркий тил мавқеини баланд кўтарган эди. У худди Алишер Навоий каби туркий оиладан чиққан олимларнинг ўз она тилини менсимаганлигини ёқламади. Алишер Навоий “Туркистон мулкининг шайхул-машойихи” деб таърифлаган бу зот ҳатто Қуръони карим ва ҳадиси шарифларнинг ҳам она тили – туркийда янграшини истаган эди:

Хушламайдур олимлар бизни айтган туркини,

Орифлардан эшитсанг, очар кўнгил мулкини.

Оят, ҳадис маъноси туркий бўлса мувофиқ,

Маънисига етганлар ерга қўяр бўркини.

Биласизми, давр тили ва адабиёти тараққиёти давлат тепасига қайси халқ вакили келиши билан узвий боғлиқ бўлган. Мисол учун, Ўрта Осиёда ҳукм­ронлик қилган Қорахонийлар даврида Аҳмад Яссавийнинг туркий тилдаги ижоди гуллаб-яшнагани маълум. Шунингдек, соҳибқирон Амир Темур ва темурийзодалар ҳукмронлик қилган йилларда адабиёт, шу жумладан, тил масаласи кун тартибига чиқди. Алишер Навоий кўнгил туғёни маҳсули бўл­ган “Муҳокамат ул-луғатайн”да махсус қайд этади: “Ҳукмронлик тизгини араб ва форс султонларидан турк хонларига ўтганидан сўнг, Ҳалокухон замонидан султон соҳибқирон Амир Темур Кўрагон замонига қадар туркий тилда ижод қилган мақтовга арзигулик шоирлар пайдо бўлмади. Аммо Соҳибқирон Амир Темурнинг издош фарзанди Шоҳрух Султон замонининг охиригача турк тилида ижод қилган шоирлар зуҳур этдилар. Ҳазратнинг авлод ва набираларидан ҳам хуштабъ султонлар етишиб чиқишди. Шоирлардан Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атоий, Муқимий, Яқиний, Амирий ва Гадоийлар яшаб ижод этдилар. Бироқ уларнинг сафида номдор форсий шоирларга бадиий маҳорат ва қудратда юзма-юз бўла оладиган киши пайдо бўлмади. Биргина мавлоно Лутфийни айтишимиз мумкинки, истеъдод эгалари қошида ўқишга арзийдиган бир неча матлаълари – бошбайтлари бор. Шу жумладан, бири будирки:

Байт:

Улки ҳусн этти баҳона элни шайдо қилгали,

Кўзгудек қилди сени ўзини пайдо қилгали”.

Ҳазрат Навоийнинг бу гапларини мушоҳада қила­диган бўлсак, унинг назарида XIV-XV асрлар­гача йирик форсигўйларга тенг кела оладиган тур­кигўй ижодкорлар бўлмаган ёки буюк ижод намуналари сақланиб қолмаган.

Ҳа, Алишер Навоий ўз она тили ва адабиёти­­нинг ҳаётийлигини мустаҳкамлаш ва унинг ривожи учун қайғуриб, астойдил мунтазам курашган буюк тил­­шунос олим ҳам эди. Ўз халқи адабиётини равнақ топ­тириш ва тил бойлигини ривожланти­риш ҳар доим Али­шер Навоий фаолиятининг диққат-марказида тур­ган долзарб муаммоларидан бири бўлиб келган. Шу боис ўз халқи олдида турган бу муаммони ҳал қи­лиш мақсадида «Муҳокамат ул-луғатайн» асарини ўз даврининг ижтимоий-сиёсий ва маданий талаб­ла­ридан келиб чиқиб ёзишга қарор қилган.

– Домла, узр, гапингизни бўламан. “XIV-XV асрларгача йирик форсийгўйларга тенг кела оладиган туркийгўй ижодкорлар бўлмаган ёки буюк ижод намуналари сақланиб қолмаган” деган сўзларни эшитиш кишига жуда алам қи­лар­кан. Чунки Ҳазратнинг ўзлари “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида ўнлаб туркийгўй шоирларнинг номини келтирадилар. Таъби нозик темурий шаҳзодаларни қўйинг, ўз даврининг фозиллари саналмиш Мавлоно Лутфий, Гадоий, Атоий, Яқиний, Ҳайдар Хоразмий, Мавлоно Саккокий, Муҳаммад Али Ғарибий, Муҳаммад Солиҳ, Мавлоно Латифий, Мавлоно Ҳожи Абул Ҳасан сингари ўттиздан ортиқ шоир ва адиб­ларнинг номи зикр қилинган. Нима, улар туркий тилни билмаганми? Ёки туркийда ёзган шоирларга қандайдир монеликлар бўлганми?

– Навоий баёнотидаги оғриқли нуқта шундаки, замоннинг навқирон шоирлари, ўзлари ўзбек оиласидан бўлсалар-да, замон анъанаси ва ўзларини элга танитишдай шуҳратпарастлик туфайли, асосан, форсий тилда ижод қилганлар. Албатта, форс адабиёти ҳукмронлиги анъанаси таъсиридан ёш Навоийнинг ўзи ҳам четда қолмаган. Даҳонинг “Му­ҳо­камат ул-луғатайн”даги ўз эътирофича илк шеъ­рий машқлари форсий тилда бўлган. Фақат камолот босқичига юксалгани сари ўз асарида қайд эт­ган қоидага амал қилган: ўзбек оиласи фарзанди бўлгани учун она тилида кўпроқ, форсий тилда оз­роқ асарлар яратган.

Сиз ҳозир тазкирада саноққа кирган шоирларни санаб ўтдингиз. Биласизми, уларнинг озгинаси соҳибдевон бўлганлар. Шунинг учун ҳам Алишер Навоийдек туркий тил ва адабиёт байроқдори назарида туркийгўйлар жуда оз бўлиб кўринган.

Бу хусусда шоир ўз армон ва истакларини шундай изҳор этади: “Эндики, туркий тилнинг чексиз имкониятлари шунчалик далиллар билан исбот қи­линди, керак эдиким, бу халқ орасидан чиққан ис­теъ­дод аҳли салоҳият ва қобилиятларини ўз тиллари турганда ўзга тил билан зоҳир қилмасалар ва ишга солмасалар эди. Агар иккала тилда ижод этиш қобилиятлари бўлса, ўз тилларида кўпроқ ёзсалар эди ва иккинчи тилда озроқ айтсалар эди. Агар му­болаға қилгудек бўлсалар, иккала тилда баравар ёзсалар эди”… (“Муҳокамат ул-луғатайн”).

Ҳақиқатдан ҳам Султон Ҳусайн Мирзо замонига келиб манзара бир мунча ўзгарди. Хуросон адабиёт ва санъат жаннатига айланди. Ҳусайн Бойқаро Хуросоннинг шоир, адиб ва олимлар мамлакатига айлангани билан фахрланади. У ўз замонидаги адабиётнинг умумий аҳволи, ҳатто шоирларнинг са­но­ғигача синчковлик билан қизиқиб махсус “Рисола” ҳам ёзган эди. Султон Ҳусайн – Ҳусайний ўз рисоласида Хуросон мамлакатида мингга яқин кишилар қалам тебратаётганларини ғурур билан қайд этади ва бу ҳодисани ўз замонининг бахт-саодати деб атай­ди. Шу баробаринда, “Рисола”да мавзуимизга алоқадор яна бир гап бор. Яъни Султон Ҳусайн Мирзо рисоласида буюк туркийгўйлар йўқлигидан ўкинади: «…Лекин маъноларнинг бокира танасига (ишлатилмаган нозик маъноларга) ҳеч киши туркона либос кийдирмаганди (туркий тилда ёзмаганди) ва ўша нозанинларни бу зебо кийим билан жамолини намоён қилишгача олиб келмаганди ва бу мушк ҳидли раънолар яланғочликда панада қолганлар ва бу ҳурдек зеболар кийимсизликдан юзларини намо­йиш қила олмаганлар».

Бу шоҳона афсуслар бирдан Алишер Навоий зикрини бошлаш билан фахру ифтихорга ўз ўрнини бўшатиб беради: «… Мир Алишер «аслаҳаллоҳу шонаҳу»ким, «Навоий» тахаллуси билан (эл орасида) машҳур бўлган ва шеърларида бу тахаллусни қўллайди. У турк тилининг ўлган жасадига Масиҳ нафаси билан жон киргизди, бу руҳни топганлар туркий сўз ўриш-арқоғидан тўқилган кийим ва енгил кўйлак кийдилар. Сўз гулистонида шоирлик нав­баҳоридан жонга роҳат бағишловчи ёғинлар билан ранг-баранг гуллар очди ва шеърият дарёсига фикр­лар булутидан парваришловчи томчилар билан турли дурлар сочди».

Хўп, саволингизнинг яна бир муҳим жавоби: Алишер Навоий даврида ўзбек шоирларининг кўп­роқ бошқа тилда ижод қилишларига асосий сабаб шу бўлганки, улар ўзбек тилининг ифода имкониятларидан бехабарликлари туфайли бой адабий анъа­налари давом этиб келаётган ва нисбатан осон бўлган форс тилида ижод қилишган. Бу ҳол форс­ларнинг ўзбек тили ижод учун ноқис тил деган фикрга келишларига сабаб бўлган. Аслида эса бунга асосий сабаб ўзбек тили қонуниятларининг тўла ишлаб чиқилмаганлиги, ўзбек тилининг форс тилига хос бўлмаган, лекин ижод учун муҳим бўлган ўзига хос хусусиятлари очиб берилган назарий асослари яратилмаганлигидадир.

– Тушундим. Демак, Навоийнинг “Муҳо­ка­мат ул-луғатайн” асари ҳаётий зарурат туфайли дунёга келган. Хусусан, унинг яратилишига маълум маънода замон подшоҳи Султон Ҳусайн мирзонинг, асосан, Алишер Навоийга бағишланган “Рисола”си ҳам маълум маънода туртки берган кўринади.

Домла, энди ўз-ўзидан савол туғилади: “Му­­ҳокамат ул-луғатайн” асари ўз даври ижод­­корлари учун муҳим қўлланма сифатида ўз­бек тилининг ўзига хос хусусиятларини қай да­ра­жада очиб берган? Ўзбек тили ва адабиёти­нинг сусайган бадиий мавқеини кўтаришда она тилимизнинг қайси жиҳатларига аҳамият бер­ган?

– Алишер Навоий бу асарида асосан ўзбек тилининг форс тилига хос бўлмаган, лекин ижодкор учун муҳим бўлган хусусиятларни очиб берган. Шулардан бири ўзбек тилида форс тилига нисбатан умумий тушунчаларни англатувчи сўзлардан ташқари, жузъий тушунчаларни билдирувчи сўз­ларнинг кўплиги ва уларнинг айримлари форс тилига ҳам ўтган, иккинчиси шаклдош сўзларнинг кўп­лиги, бундай сўзлар тажнис ва ийҳом санъатлари учун зарур, учинчиси ўзбек тилида форс тилида бўлмаган, лекин нутқ учун зарур бўлган грамматик шакл ва унсурларнинг мавжудлиги, мисол учун ўзбек тилида келишик категорияси бор, форс тилида эса йўқ. Тўртинчиси, ўзбек тилининг фонетик хусусияти қофия учун форс тилиникига нисбатан қулайроқлигидир. Асарда шоир ўзбек тилининг ижод учун муҳим бўлган қирралари ҳақида мукаммал баён қилади.

Бу асарнинг ёзилишида расмий равишда амалга оширилган қатор сиёсий ислоҳотлар ҳам маълум аҳамият касб этган. Яъни, Алишер Навоий суянган тоғ – Ҳусайн Бойқародай маърифатпарвар ҳукмдор бўлса-да, туркий тил ва адабиёт тараққиёти учун курашиш ва яна курашиш лозим эди. Навоий амалда ўз она тилининг мислсиз бойлиги ва адабиётининг қудратли эканлигини ўз бадиий ва илмий ижоди билан дўндириб қўйган бўлса-да, “Олдингдан оқ­қан сувнинг қадри йўқ» деганларидек, нафақат фор­сийгўйлар, баъзи туркийгўйлар ҳам Алишер Навоий даҳосини у тириклигида аниқ тасаввур эта олганлар, деб бўлмайди. Шунинг учун Навоий ўз тилида сўзлашувчи қалам аҳлига, зиёлиларга “Муҳокамат ул-луғатайн” номли баённома билан юзланди. Улар­га ўзбек тилининг мислсиз бойлиги, бадиий сўз яратиш учун қулай имкониятлари чексизлигини жон­бозлик билан кашф қилиб беришни ўз олдига улуғ мақсад қилиб қўйди ва бу буюк ҳиммати унинг узил-кесил муваф­фақиятини таъминлади.

Ўзбек тили олами нечоғлик ҳайратларга арзир­ли эканлигини Алишер Навоий ижодкорга шундай манзур этади: “Шуур ёшига қадам қўйилганда Ҳақ субҳона ва таоло таъбимга ғаройиботлар сари майл­ни зотий, диққат ва заҳматкашликка жасорат­ни туғма қилгани учун мушоҳада ва мулоҳаза мени туркий тилга йўллади: шундай зеб-зийнатли бир олам кўз олдимда намоён бўлдики, ўн саккиз минг оламдан ортиқ ва табъимга шундай фазлу юксак­лик осмон табақаси очилдики, тўққиз фалакдан ортиқ ҳамда бир хазина учрадики, дурлари юлдуз гавҳарларидан ҳам ёруғроқ, бир гулшан йўлиқди: гуллари осмон сайёраларидан порлоқроқ, маскани атроф-тевараги эл оёғи етмакдан фориғ ва ғаройиб нарсалари бегона қўллар дахлидан омонда. Аммо хазинасининг илони қонхўр ва гулшанининг тиканлари сон-саноқсиз. Хаёлга келдики, бу илонлар ниши наштаридан қўрқиб истеъдодли оқиллар бу хазинадан баҳра топмай ўтиптилар ва кўнглимдан шундай кечадики, гўё бу тиканлар ниналари зараридан назм аҳли гулдастачилари базм тузишга етарли гул тераолмай четлаб кетиб қолибдилар”.

Саволингизнинг иккинчи қисмига келсак, “Му­ҳокамат ул-луғатайн” асарини чуқур тадқиқ қилган академик Алибек Рустамовнинг қайд қилишича, Алишер Навоийнинг ўзбек халқига тил жиҳатидан кўрсатган бебаҳо хизматларидан бири шу бўлганки, у ўзбек тилини ўзига қадар ўзбек адабий тилида ишлатилмаган туркий лаҳжалардаги сўзлардан унумли фойдаланиб, уларнинг адабий тилда сақланиб қолишига эришган ва бу билан адабий тилни янги сўзлар билан янада бойитган. Иккинчи хизмати шуки, у мавжуд сўзлар ва қўшимчалар асосида ўзича янги сўзлар яратган ва бадиий талабларга жавоб берадиган луғавий бирликларни ҳосил қилишнинг нозик ва ажойиб усулларини кашф қил­ган. Учинчиси туркий лаҳжалар ва фольклордан унумли истифода қилиб адабий тилда ўзигача ишлатилган сўзларни янги маънолар билан бойитган.

Алишер Навоийнинг тўртинчи буюк хизмати шундан иборат бўлганки, у тил луғат фонди ва шева сўзлари ҳи­собига адабий тилнинг сўз шакллари, синтактик гап тузилишларини кўпайтириб уларнинг маъно ва қўлланилиш доираларини кенгайтирди. Ма­на шу хизматлари туфайли ўзбек адабий тилининг истифода имкониятлари кенгайган, эстетик қиммати юксак даражага етган, қолаверса, илмий-бадиий қудрати ҳам ошган.

– Алишер Навоий Соҳибқирон Амир Темур салтанатининг тикланиши билан ўзбек тилига давлат ва адабиёт тили сифатида кенг имкониятлар эшиги очилгани, аммо тузуккина туркий шоирлар бўлмагани, фақат Шоҳрух Мирзо замонига келиб Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атоий, Муқимий, Амирий, Яқиний ва Гадойидек бир гуруҳ яхши туркийгўй шоирлар етишиб чиққанини қайд этади.

Амир Темурнинг ўз фармонларини она тилида ёздиргани Муҳаммад Ҳайдар мирзонинг “Тарихи Рашидий” номли форс тилида Кашмирда ёзган (1541–1546) тарихий асарида аниқ кўрсатилган. Давлат ҳужжатларини уйғур бахшилари ёзишгани инобатга олинса, бу асардаги ушбу буйруқ парчасиёқ Соҳибқирон фармонининг она тилида ёзилганига шак-шубҳа қолдирмайди. Чунки форсий тилда битилган китобга, агар Амир Темур фармони-ҳужжати ҳурмати бўлмаганда Соҳибқирон буйруғи туғросида “Суюрғатмиш ёрлиғидин Темур Кўрагон сўзум” сингари ўзбек тилидаги сўзлар киритилмас эди. Аммо Ҳусайн Бойқаро даврида тил масаласи давлат сиёсати даражасига етган экан-да.

– Худди шундай. Султон Ҳусайн мирзо Шоҳрух Мирзо давлатидаги ўзбек тили ва адабиёти та­раққиётини энди ўз даврида янада янги, юксак босқичга кўтаришга ҳаракат қилди. Алишер Навоий саъй-ҳаракати, ўз она тили бўлган ўзбек тилига ҳурмат ва эътиқоди туфайли ўзи ҳам туркий тилда ижод этиб, соҳибдевон шоир сифатида ном қозонди ва ўзбек тили ва адабиётига давлат аҳамиятига молик иш сифатида қараб, махсус буйруқлар чиқариб, ўзбек оиласидан чиққан истеъдодларни она тилида ижод қилишга чорлади.

У ёки бу тилнинг сўз бойлиги, тил қону­ният­ларининг мукаммаллиги ва қудратли адабиёт яратиш имкони муайян тил бойлиги, сўзларнинг яқин маъноли ёки маънодош сўзларга бойлиги ҳамда бир сўзнинг бир неча маънода келиши билан ҳам изоҳланади. Навоий “йиғламоқ” тушунчаси форсийда “гиристан” бўлса, ўзбек тилида унинг яқин маънодошларидан йиғламсинмоқ, инг­рамоқ, синграмоқ, сиқтамоқ, ўкурмак, инчкир­мак сингари шакллари борлиги ва уларнинг ҳар бири янги-янги маъно ва таъсирчанлик ифодаси билан тафовутли эканлигини уқтирадики, бу ҳисобда форсий ва туркий тилдаги сўз нисбати еттига бир бўлган.

“Муҳокамат ул-луғатайн” муаллифи назариётчи ва амалиётчи тилшунос сифатида ўзбек тили луғат бойлиги, фонетик ва морфологик ҳодисалар туфайли тушунча ифода ва маъно имкониятлари чек-чегарасизлигини бирма-бир далиллар экан, тур­­кий тилининг мислсиз бой ва таъсирчан, бадиий қуд­рати ортиқ эканлигини ўз ижоди таҳлилида намойиш этиб улгурган. Навоий ижодининг биринчи буюк тадқиқотчиси Султон Ҳусайн мирзо бўлиб, унга “Рисола” бағишлаган бўлса, ижодининг умумлашма баҳосини Навоийнинг ўзи ушбу асарида иккинчи бўлиб бергандир. Савол туғилади: нега Навоийнинг ўзи “Муҳокамат ул-луғатайн”да ўз ижодининг ўзбек адабиётидаги ўрнини бунчалик жонкуярлик билан таҳлилий аниқлаштиришга уринди?

Худди Абулғози Баҳодирхон “Шажараи турк” асарида ота-боболари ва ўз тарихини ўзи ёзганидек, Навоий ҳам унинг ижодига Султон Ҳусайн мирзо “Рисола”сидан кейин махсус тадқиқий ёндашувчи асар ўзбек тилида ёзилмаслигини худди билгандек, бу ишни қилди. Тўғри, Алишер Навоий ҳаёти, фаолияти, шахси, сиймоси, ижодига доир тавсифий-таҳлилий талқинлар Ғиёсиддин Муҳаммад Хондамирнинг “Макорим ул-ахлоқ” асарида махсус, Абдураҳмон Жомийнинг ўндан ортиқ асарларида, Зайниддин Маҳмуд Восифийнинг “Бадоеъ ул-вақоеъ” эсдаликларида, Муҳаммад Ҳайдар Мирзонинг “Тарихи Рашидий”, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Вақоеъ” (“Бобурнома”) сингари мемуар ва талай тарихий асарлар, достонларида ҳам мавжуд. Бироқ “Бобурнома”дан бошқалари, ҳаммаси форсий тилдаги асарлар эканлигини инобатга олсак, Навоийнинг ўз ижодига таҳлилий-назарий дахли жуда тўғри бўлган. Негаки даҳо Навоий ижодининг шу даражадаги таҳлилий маърифати, ким билади, XV аср зиёлилари, хусусан ўзбек адиб ва шоирлари учун маълуммиди ё йўқми…

Бундан-да муҳими: ўзбек тилининг жаҳон­шу­мул асарлар яратишга қодир буюк сўз хазинаси эканлигини Навоийдан бошқа қайси сўз санъаткори ижодида исботлаш имкони бор эди?

Шунга кўра Навоий ўз ижоди она тили ва адабиётининг олий намунаси эканлигини яхши биларди. Шунинг учун ҳам асар муаллифи ўз олий мақсади – ўзбек адиб ва шоирларини она тилида ёзишга рағбатлантириш ва чорлаш учун ўз-ўзини, ўз ижодини таҳлилий кашф этишга бурчли ҳам эди.

– Раҳмат, домла. Биз тил ҳақидаги муло­қотимизга асосан Ҳазрат Навоийнинг “Му­ҳо­камат ул-луғатайн” асарини асос қилиб оли­шимиздан мақсад шу эдики, Ҳазрат она тилимизнинг барча ютуқларини назарий жи­ҳатдан мухтасар таҳлилу талқин этиб, ноҳақ ҳасадгўйлар даъволарини чилпарчин қи­либ, бу масалага узил-кесил нуқта қўйди. Бу улкан муаммони у қуруқ даъво билан эмас, балки чуқур асосли далиллар, ёруғ фикрлар, теран илмий мулоҳазалар билан ҳал қилиб берди. Буюк да­ҳонинг бу жонбозлиги асрлар оша бизга иб­рат бўлиб келмоқда.

Суҳбатдош: Алишер Назар

“Ёшлик” журнали, 2014 йил, 10-сон