– Chinakam she’rning yozilishi – o‘ziga xos sirli, favqulodda hodisa. To‘rtta qofiyani juftlagan bilan she’r paydo bo‘lmasligini salgina adabiy didi bor kishi, albatta, tushunadi. Shu bois mutaxassislar she’r yozilmaydi, balki ro‘y beradi, deyishadi. Xo‘sh, shunday bo‘lsa, u qanday ro‘y beradi? Aytaylik, sizda…

– XX asr donishmandlaridan biri Asqad Muxtor: “Bir donishmand, men vaqtning nima ekanini tushunaman, lekin “Vaqt nima deb so‘rasalar?” javob berolmayman, deganidek, men ham she’r nima ekanini bilaman, lekin uning qanday hodisa ekanini aniq tushuntirib berolmayman”, degan.
She’r, albatta, qalbga, ruhga xos hodisa. Demak, ruhingizda nimadir ro‘y bermasa, she’r paydo bo‘lmaydi. Avvalo ruhda nimadir ro‘yobga chiqishi kerak.
Inson doimo o‘z qalbiga yo‘l izlaydi. Azaldan shunday bo‘lgan. Bu go‘yo xudoni izlash kabi ulug‘ hodisa. O‘z qalbiga yo‘l topolgan odam xudoni ham topadi. Bu yo‘l turlicha bo‘lishi aniq. Aslida she’riyat ham insonning o‘z qalbiga yo‘l izlashi, o‘zini kashf etishi bilan bog‘liq hodisa. Jahon mumtoz she’riyatini kuzatsangiz, bu jarayon turlicha sodir bo‘lganiga guvoh bo‘lasiz.
Sharqda inson ishq orqali o‘z qalbiga yo‘l izlagan. Ishqi majoziy, ishqi ilohiy degan tushunchalar shundan paydo bo‘lgan. Odam o‘z qalbi sari qanchalik kirib boraversa, u shunchalik ulg‘ayib boradi yoki, aksincha, qalbidan qancha chekinib borsa, shunchalik maydalashib qoladi. Sharq she’riyatining hamma sara gullari ishq tuprog‘ida o‘sgan.
G‘arbda ko‘proq tafakkur orqali bu yo‘lni izlashgan. Lekin bu degani mazkur jarayonda tuyg‘uning ishtirokini inkor etish degani emas. Unda lider shox – tafakkurga tuyg‘u payvand qilingan va bu payvand jahon xazinasiga o‘zining oltin mevalarini bergan.
Yapon she’riyatida bu yo‘lni tabiat orqali izlaganlar. Ular inson qalbining tabiat bilan tutashgan nuqtalariga urg‘u berganlar, ayni shu nuqtada mohiyatni ko‘rganlar. Inson o‘z qalbiga tabiat orqali boradi. Buni yapon mumtoz shoirlari o‘zlarining g‘aroyib haykularida isbotlashgan.
Ishq… Tafakkur… Tabiat… Bularning uchtasi ham muhim. Shu uch jihat birlashganda jahon she’riyatining mumtoz timsoli ko‘rinish beradi.

– Ijodda ilhom degan tushuncha bor. Shoirlarning aksariyati ilhom kelmasa, yozolmayman, deyishadi. Lekin “Ilhomni kutib o‘tirish shart emas, kerak bo‘lsa, uni avrab keltirish lozim”, deydigan so‘z ustalari ham yo‘q emas. Siz qanday fikrdasiz?

– Kutib o‘tirsangiz, kelmaydi. Ilhom qalb mehnatini, iztirobni talab qiladi. Iztirobning ishtirokisiz qilingan har qanday ijod soxtadir. Bunday ilhomning bolasi o‘lik tug‘iladi. Ijodiy iztirob deganda zinhor ko‘krakni yerga berib, olti oylab dustaman tushib yotishni tushunmaslik kerak. Bu hol dunyoni idrok etish, mohiyatni anglashga bo‘lgan intilishdir. Bu haqda avval ham yozgan edim. Buning zavqini fikrlayotgan odam yaxshi biladi. Lev Tolstoy gurung­laridan birida Chexovga aytadi-ku: “Shu damda qattiq iztirob chekkim kelayapti”, deb. Biz yuqorida qalbga yo‘l haqida gaplashdik. Qayg‘u ham qalb eshiklarini ochadi. Lorkaning “Eng qayg‘uli shodlik” iborasi shunga ishora bo‘lsa kerak.
Ilhom ajoyib hodisa. Odamni balandlarga ko‘taradi. Mayda-chuydalardan ajratib oladi. Buni bobolarimiz hol deb atashgan. Lekin bu holni almoyi­-jalmoyi estrada shovqin-­suroniga likonglayotgan kimsaning ko‘pchigan “ilhom”i bilan solishtirib bo‘lmaydi.

– Ijodingizga qaraydigan bo‘lsak, chanqovuz, ko‘pkari, o‘tov kabi xalqona obrazlardan unumli foydalanasiz. Bu siz tug‘ilib o‘sgan joy, muhit bilan bog‘liq bo‘lsa kerak…

– Bundan uch yil muqaddam Janubiy Koreyada bo‘lib o‘tgan xalqaro adabiyot simpoziumida qatnashdim. Simpoziumda dunyoning 26 ta davlatidan borgan adib­larning hammasi “Men tug‘ilib o‘sgan qishloq” mavzusida ma’ruza qilishlari kerak edi. Dastlab bu mavzu menga juda mayda, tor ko‘ringan edi. Keyin bilsam, ijodkorning bori shu ekan. Men Bobotog‘ o‘ngirlarida, Surxondaryo sohillarida katta bo‘lganman. Bobotog‘, Oymomo desam, anjuman qatnash­chilari “Tog‘ni bobo deyish, oyni momo deyish sizlarda qachon paydo bo‘lgan?” deyishdi va bu obrazli talqinlar adabiyotning ibtidosi ekanini aytishdi. Deylik, tog‘ni bobo timsolida ko‘rish yo daryoni ona timsolida, oyni momo timsolida ko‘rish murg‘ak yurakda she’riyatning ildiz otishi, Vatanni anglashning boshlanishi emasmi? Goho meni, kun bo‘yi kompyuterga osilib yotgan bolakay tog‘ni bobo, oyni momo, daryoni ona sifatida qabul qila olarmikin, degan o‘y qiynaydi.
Men tug‘ilib o‘sgan qishloqning atrofida 60 kilometrlik ko‘lamda qadimgi zurdushtiylik, buddizm, islom bilan bog‘liq yodgorliklar ko‘p. Keyinroq men bir narsani angladimki, bu tarixlar qaysidir ma’noda mening ruhimda yashab kelayapti ekan. Ajdod va avlod degani shunchaki gap emas, bu tushunchada qondan qonga o‘tib kelayotgan tafakkur va tuyg‘u mujassam. Biz aziz insonlarning davomimiz.
Shuning uchun men ming yillar oldin Bolaliktepada yo Kuyovqo‘rg‘onda kezganman desam, qaysidir ma’noda bu ham rost.
Xalq qo‘shiqlari, afsonalar, rivoyatlar, matallar, iboralar qanchalar qadrli. Chunki ularda bobolarimiz va momolarimizning ruhi va so‘zi bor. Shuning uchun oddiy ibora ham avliyo hassasining chetidan ungan kurtakday taassurot beradi.

– Ayrim she’rlaringiz ostidan baxshi bobolarning mastona ovozi kelayotganday tuyuladi. Ayniqsa, “Hoyyo-huyt, hoyyo huyt”, “Ahay-aha-hay, ahay-aha-hay…”, “Ho‘o‘o‘sh-ho‘o‘o‘sh… Ho‘o‘sh…”, “Sochala sochingiz, sochala”, “Cho‘jalari cho‘lda qolgan boy bola…” singari xalqona aytimlar, ohanglar asosidagi she’rlaringizda folk­lor ta’siri yaqqol seziladi…

– Xalq og‘zaki ijodining kuchi nimada? Har qanday g‘oya dastlab informatsiya shaklida aytilgan, lekin badiiy yo‘l bilan odamlarga singdirilgan. Biz ertaklar ichida yashaganmiz. Ertak­lar, afsonalar, dostonlarda xalq o‘zining ezgu g‘oyalarini badiiy yo‘l bilan ifoda qilgan. Shunday qilinsa, singdirish qulay bo‘ladi, degan. Aslida dinlarda ham shu. Osmon kitoblari – Qur’on, Injil naqadar ulug‘ badiiyat bilan yo‘g‘rilgan. Xalq og‘zaki ijodida biror bir obraz yo detalning majburlab tiqishtirilganini ko‘rmaysiz. Hammasi samimiy va tabiiy. Men o‘zimni folk­lorimizning bilimdoni deb aytolmayman, men uning muxlisiman.

– She’riyatda, ayniqsa, Sharq she’riyatida Oy obraziga murojaat qilmagan shoir yo‘q bo‘lsa kerak. Sizning she’rlaringizda ham oy obraziga ko‘p duch kelamiz. Eng qizig‘i, siz Oyning o‘zi bilan cheklanmasdan, yangi iboralar ham yasaysiz. Masalan: Oyo‘chog‘, Oybulut, Oybotar, Oybodom va hakozo. Bu haqda o‘zingiz ham o‘ylab ko‘rganmisiz?

– Bundan ikki ming yil oldin ham odamlar Oyga qarab o‘yga tolganlar, Oyda o‘z qadrdoni timsolini ko‘rganlar. Bundan ikki ming yil keyin ham shunday bo‘ladi. Oy nafaqat Ona Yerimizning yo‘ldoshi, u insonning ham mangu yo‘ldoshidir. Oyga qarab o‘y surib o‘tirgan odamning ko‘nglida tuyg‘ulari uyg‘onadi, u boshqacha bo‘lib qoladi, muhimi, o‘ziga yaqinlashadi. Hatto bo‘ri ham oyga qarab uvlaydi. Nega shunday? Bunda bir sir bor. Quyoshga qaraganda bunday bo‘lmaydi-ku. Xurshid Davron bir gurungimizda aytgandi: “Odamzot ajdodlari oldin Oyda yashaganmikan, keyin bir sabab bilan Yerga ko‘chib kelganmikan, deb o‘ylab qolaman. Yo‘qsa, inson Oyni bunchalar yaxshi ko‘rmasdi”. Men ham bundan to‘rt yil burun gazetaga bu haqda shunday yozgandim” Qaysidir zamonlarda Oyni kimdir birinchi bo‘lib “Oymomo” deb aytgan. Ana shu odam haqiqiy shoir!”. Hamma gap shunda! Qanday yaxshi obraz bu! Shu obraz sabab odamlar Oyni tirik bir timsolda ko‘radigan bo‘lganlar va asrlar mobaynida unga sirlarini aytib kelganlar. Hatto tili chiqayotgan go‘daklar ko‘p so‘zlardan oldin “oymomo”ni aytadilar. Bu obrazning necha ming yillik yo‘lni yurib kelayotganini tasavvvur qilib ko‘ring. Qarangki, shunda ham u qarib qolmagan.

– Har bitta she’r, avvalo, shoirning o‘ziga, ichki “men”iga qaratilgan xitobi, deyish mumkin. Shu boismi, ismingiz qayd etilgan she’rlaringiz ham talaygina. “O‘, yana o‘shami… O‘sha… Eshqobil”; “Qushdan ildiz oldim, qanotni guldan – Eshqobil emasman endi men…”; “Qaytingiz, qarg‘algan gumroh ayollar – Eshqobil yerda yo‘q…”; “Bu kecha bag‘rida yolg‘iz qolishgan – Muhabbati bilan Eshqobil Shukur”; “Che Gevara qayt­­di, Robin Gud qayt­­di – Eshqobil qaytmadi hamon urushdan…” – bular she’rlari­ngizdan keltirilgan ayrim misollar. Shoir o‘zini, o‘z ismini yaxshi ko‘rgani uchungina she’rga kiritmaydi, albatta. To‘g‘rimi?

– Maktabni bitirib, universitetda o‘qib yurgan kezlarimizda Do‘rmonda bo‘lgan yosh ijodkorlar seminarida qatnashganman. O‘shanda 19 yoshda edim. Shunda ba’zi adabiyotshunoslar siz ismi­ngizni o‘zgartirib, taxallus bilan yozsa­ngiz bo‘lar ekan, ismi­ngiz adabiy doiralarga mos emas, deyishgan. Lekin men ismimni o‘zgartirmadim. Ota-­onam shu ismni ma’qul ko‘rishgan ekan, otadan o‘zib, enadan to‘zib nima qilaman, dedim. Siz keltirgan misralarga ismimni yaxshi ko‘rganimdan kiritgan emasman. O‘z-o‘zini taftish qilish, tahlil qilish jarayonlarida shunday bo‘lgan bo‘lsa kerak. Ijodkor o‘zi bilan o‘zi ko‘proq yolg‘iz qolishi kerak. U avvalo o‘zini o‘rganishi, o‘zini taftish qilib turishi shart. Rauf aka yozgan-ku: “O‘ychan kecha tun ichra tanho, Rauf Parfi qoldik ikkovlon…”

– Adabiyotshunoslarning maqolalarida, tahlillarida ko‘pincha sizning ismingiz Abduvali Qutbiddin, Aziz Said kabi shoirlarning ismi-sharifi bilan birga sanaladi. Bunga, chamamda, o‘zlaringiz ham ko‘nikib ketgan bo‘lsangiz kerak. Xo‘sh, bu uch shoir ijodidagi umumiylik nimalarda ko‘rinadi-yu, har birining o‘ziga xos qiyofasini qaysi jihatlar belgilaydi?

– Biz birga katta bo‘lganmiz. Yoshligimiz birga o‘tgan. Talabalar shaharchasida hayqirib she’r o‘qib yurgan kezlarimizni hozir ham sog‘inib eslayman. She’rdan boshqa gurungimiz ham, tashvishimiz ham yo‘q edi. Bu uch shoir ijodidagi umumiylik haqida gapirsam, biz bitta avlod vakillarimiz. Bizni ozodlik g‘oyalari birlashtirgan. O‘tgan asrning 80-yillarida Mirzo Kenjabek bizga bag‘ishlab “Avlod” degan she’r yozgan edi. “Shukr, siz keldingiz, g‘am yo‘q kamimdan”, deb boshlanadigan bu she’r­­da shunday satrlar bor:

Boqsam,
So‘zingizda ruh o‘yinlari,
Iymon rang ko‘rguzar yangilik bilan.
O‘lim-la dovlashar qalb quyunlari,
Ajal o‘ynashadi mangulik bilan.

Kurash bizdan bo‘lsa,
Umid – xudoydan!
Kunchiqar yurtini ko‘ringiz ozod,
Ey, salaf ovozi yetmagan joydan
Vatan turkusini boshlagan avlod!

O‘ziga xos jihatlar haqida gapiradigan bo‘lsam, Abduvali haqiqiy ma’nodagi original shoir, u tasavvuf she’riyati bilan zamonaviy she’riyatni sintez qilib, she’riyatimizga yangi yo‘nalish olib kirdi. Tasavvuf uning qonida bor. Aziz she’rlarida o‘ziga xos obrazlar, g‘aroyib metaforalar to‘lqini bilan kirib keldi. Uning she’rlari o‘quvchidan jiddiy intellektual tayyorgarlikni talab etadi. Men xalq og‘zaki ijodini tayanch tutdim.

– She’riyat tarixida simvolizim, futurizm, imajinizm, akmaizim va hakozo …izmlar o‘zaro “taxt” talashgani bizga ma’lum. Bugun, mana, modernizm, postmodernizm haqida gap bo‘lyapti. Umuman, bunaqa “…izm”larga moyil va befarq bo‘lgan ijodkorlar hamma davrda bo‘lgan. Siz o‘z ijodi­ngizga chetdan qararkansiz, yozganlaringiz ko‘proq qaysi “…izm”ga xos deb o‘ylaysiz?

– Men bu “izm”lar haqida o‘ylab ham ko‘rmaganman. Men uchun muhimi – “Insonizm” degan oqim. Adabiyot inson tuyg‘ularini o‘rganadi va ularni tasvirlaydi. Bir narsa aniq, insonning tuyg‘ulari bilan hazillashib bo‘lmaydi, chunki ular odamni xudo bilan bog‘laydi. “Chin yurakdan” degan iborani “rost tuyg‘ular bilan” desa ham bo‘ladi. To‘g‘ri, yuqorida siz sanab o‘tgan “izm”larga taalluqli bo‘lgan zo‘r shoirlar bor. Lekin men “izm”larni emas, shoir va she’rni ko‘rishni istayman. Tagor aytgan: “Men shunday mo‘jizamanki, har kuni bu mo‘jizaga qarab hayratlanaman”. Mana bu boshqa gap! Adabiyot bu mo‘jizaning mohiyatini anglashga xizmat qilib keladi.

– She’r, undagi obraz ko‘p qirrali olmosga o‘xshaydi. Har bir tovlanishida u yangi jilosini namoyon qiladi. Bitta she’r­­ni o‘nta odam o‘n xil tushunishining sababi ham shunda. Shunday bo‘lsa ham, ba’zi misralarni o‘qirkanmiz, muallifning izohini eshitgimiz keladi. Masalan, sizning “Qadimgi bitiktosh­larga yozuvlar” turkumingizdagi to‘rtinchi she’r “Bitiktoshlar homilasi” deb ataladi va unda “Og‘iroyoq toshlarning homilasi – shoirlar…” degan misra bor. Balki, bu misrani tushuntirib bering, deyishimiz noo‘rindir, lekin shunday bo‘lsa ham, izoh bersangiz mamnun bo‘lardik…

– She’rni tushuntirish qiyin. Shuning uchun ham, she’rni tushuntirish uni o‘ldirish bilan barobar, degan gap bor. She’r his etiladi. She’r fikrdan ham avval tuyg‘u bilan anglanadi. Uning eng muhim siri ham shunda. Deylik, hozir bir atirgulga qarab turibsiz, uni qanday tushuntirish mumkin. Atirgulning go‘zalligi his etiladi. “Og‘iroyoq toshlarning homilasi – shoirlar” misrasiga kelsak, shoirlar qaysidir ma’noda mingyillik­lar farzandi, ular o‘z ruhlarida mingyilliklar ruhini va ovozini jamlaydilar.
She’rda obraz juda muhim. To‘g‘ri aytdi­ngiz, obraz ko‘p qirrali olmosga o‘xshaydi. Har kim har xil qirrasini ko‘radi. Gyotening mashhur gapi bor: Ayolni birinchi marta gulga o‘xshatgan shoir haqiqiy shoirdir, ikkinchi marta gulga o‘xshatgani esa oddiy mahmadanadir.

– “She’riyatda ijtimoiylik” degan masalada turli qarashlar bor. Ayrimlar: “She’r – ko‘ngil ishi, unga ijtimoy masalalarni yuklash noto‘g‘ri”, desa, boshqa birovlar: “Shoir o‘z davrining farzandi, shunday ekan, uning ijodida ijtimoiy masalalar albatta badiiy talqin etilishi shart”, deyishadi. Bu haqda siz nima deysiz?

– Azalda Xudo bilan Shayton o‘rtasida inson qalbi uchun qanday kurash ketgan bo‘lsa, hozirda inson qalbi uchun mafkuralar o‘rtasida undan ham qattiqroq urushlar ketayapti. Bir paytlar yangragan “Sharqni egalla” (“Vladivostok”), “Dunyoni egalla” (“Vladimir”) kabi chaqiriqlar endi “Insonni egalla” shaklida paydo bo‘ldi. Buning uchun dunyodagi ahli fitnalar nimalar qilishmayapti. To‘g‘ri, she’r “ko‘ngil ishi”, lekin shoir har qanday ijtimoiy hodisaga ko‘ngil bilan yondashadi, ko‘ng­lining ishi deb qaraydi. Menimcha, ko‘ngil ham ruhoniy, ham ijtimoiy hodisa. Insonga qarshi, vijdonga qarshi har qanday fitnaga shoir ko‘ng­lining javobi muqarrar bo‘lishi kerak.
Har bir odamning ichida xudoning vakili bor. Ana shu vakil odamni xavf-xatarlardan, fitnalardan ogoh etadi, saqlaydi ham. Haqiqiy adabiyot bizni ana shu vakil sari yaqinlashtiradi, u bilan suhbat va muloqotga o‘rgatadi. Gap shundaki, har birimiz xudodan nimani xohlayotganimizni aytib, har kuni unga yuz martalab tavallo qilamiz, lekin Uning bizdan nimani xohlayotgani haqida o‘ylab ko‘rmaymiz. Odam uchun eng zavqli mashg‘ulot o‘z qalbini tozalab borishdir. Shuning uchun ham, “So‘nggi pushaymon – o‘zingga dushman” degan iborani nisbiy ma’noda tushunish kerak. Masalaning ikkinchi jihati ham bor: pushaymonlik hissi qalbni davolaydi. Pushaymonlik – vijdondan belgidir.

– So‘nggi yillarda sizning ona tilimiz sandig‘idan olingan betakror iboralar, so‘zlarning ildizini aniqlash, asl va ko‘chma ma’nolarini qiyoslash borasida qilayotgan ishlaringizdan voqifmiz. Bu katta izlanishni talab etadigan, zahmatli ish. Izlanish­laringiz samarasi adabiy jamoatchilikka ma’lum. Lekin bizni boshqa narsa qiziqtiradi: til sohasidagi bu izlanishlar shoir Eshqobil Shukurga nima berdi?

– Yillarni yashab o‘tganing sayin bir narsaga amin bo‘lar ekansan. Ona Tilingning qanchalar aziz va muqaddas ekanini anglab borar ekansan. Umr bo‘yi u sen bilan birga, fikrlaringda, tuyg‘ularingda, mehru muhabbatingda, xullas, seni odam sifatida tutib turgan hamma ustunlarga tayanch ekanini ilg‘ar ekansan. Qo‘lingdan kelsa, shu aziz ona uchun nimadir qilishing kerak.

Olamni hijjalab o‘rgatgan sensan,
Dillarga tuyg‘ular olib kirgan Sen.
Butun bir millatning manglayin silab,
Mangu Ona kabi kulib turgan Sen.

Osmonlar, olamlar, toshlar, giyohlar…
Neki bor azal va abad yo‘lida.
Neki bor so‘ylagan menga, muqarrar,
Sirlarini faqat o‘zbek tilida…

Nodir Jonuzoq suhbatlashdi.
“Yoshlik” jurnali, 2016 yil, 10-son