(Ўзбек модерн шеърияти, умуман модернизм хусусида суҳбат)

Умарали НОРМАТОВ: — Улуғбек, сиз ҳам шеъриятшунос, ҳам шоир сифатида бугунги миллий шеъриятимиздаги жараёнлардан, қолаверса, замонавий жаҳон шеърияти, шеърият илми ҳақидаги янгиликлардан яхши хабардорсиз. Ойбекнинг замонамизга ҳамоҳанг «кўнгил шеърияти»га бағишланган номзодлик диссертациянгиз, ҳозирги ёш шоирлар изланишларига доир матбуотдаги чиқишларингиз адабий жамоатчиликка маълум. Кейинги пайтларда марҳум шоирлар Асқад Мухтор, Шавкат Раҳмон, Муҳаммад Юсуф ижодига оид тадқиқотлар олиб бордингиз, бугунги миллий шеъриятимиз муаммолари хусусида докторлик диссертацияси устида ишлаётирсиз. Айни чоғда «Тангрига элтувчи исён» деб аталган каттагина шеърий китоб чоп эттирдингиз… Биламан, шеърият дунёсида юрган бир ёш ижодкор сифатида бугунги шеърият хусусида ҳали қоғозга тушмаган гапларингиз, ўй-мушоҳадаларингиз кўп. Келинг, ҳозир кўпчиликни қизиқтираётган масала — кейинги ўн йил мобайнида муайян адабий ҳодиса тусини олган ўзбек модерн шеърияти, унинг жаҳон модернистик оқими билан муштарак ва айри жиҳатлари хусусида суҳбатлашсак. ,

Улуғбек ҲАМДАМ: — Умарали ака, назаримда ҳар қанча содда туюлмасин, барибир бир савол ҳамма замонлар учун қайсидир даражада муҳим бўлиб келган, ҳамма замонлар унга у ёки бу тарзда жавоб беришга уринган. Савол тахминан шундай: «Умуман, шеър нима? Унинг инсон ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти нималардан иборат?..» Жавоб минг йиллардан бери қидирилади. Жавоб топилмайди эмас, топилади. Бироқ вақт ўтгани сайин жавобларнинг оҳори тўкилади. Янги давр, янги кайфият туғилиши билан эса оҳори тўкилмаган жавобларга эҳтиёж сезилади. Аслида янги жавобнинг моҳияти эскисидан ҳеч қанча фарқ қилмайди, ҳамма гап шундаки, жавобни ҳар бир давр ўз тушунчалари, белгилари билан безайди. Чунончи, Аристотель ўз даврида поэзиянинг моҳиятида «катарсис», яъни покланишга интилиш мавжуд деган бўлса, ХХ асрга келиб, унинг ёнига, масалан, шеър кишини ёлғизликдан асрайди ёхуд инсоннинг руҳий мувозанатга эришувида ёрдамчи бўлади, деганга ўхшаш ёрлиқлар қўшиб қўйилди. Чунки айнан ХХ асрга келганда инсон ўз ёлғизлигини теранроқ ҳис қила бошлади-да. Бошқача айтадиган бўлсак, қайси асрдаю қайси даврда қанақа ўй-дард бўлса, санъат (шеърият) ҳам шуни ифода этади. Алал-оқибат ҳар бир давр санъат (шеър) ни ўзига қараб турган қиррасининг исми билан атай бошлайди. Ваҳоланки, санъат кўп қирралидир. Шундай эмасми?..

Умарали НОРМАТОВ: — Шеърга қараш даврга қараб янгиланиб боради, деган фикрга қўшиламан. Шу билан бирга ҳар бир изланувчи шоирнинг умри давомида шеърга қараши бетиним ўзгариб, янгиланиб бориши ҳам мумкин. Узоққа бормай, ўз миллий шоирларимиз ижодий тажрибасидан бир мисол келтирай. ХХ аср ўзбек адабиётида ўзига хос ўрин эгаллаган шоир Асқад Мухтор 1965 йили шундай ёзган эди: «Шеър турмуш ўчоғидан олинган лаҳча чўғ, у ҳаётий эпизодга асосланган, сюжетли бўлиши керак, деб шеърнинг бўлак турларини тан олмай, анча йил юрдим; шеър ялт этган оний туйғу, завқ-шавқ туғёни, уни фақат музика жанрлари билан қиёс қилиш мумкин, деган руҳда ҳам анча вақт ишладим; шеър ҳаёт фалсафасининг эссенцияси, фикр, фикр, фикр! Фикрсиз поэзия йўқ, деб анчагача бирёқлама, рационалистик шеърлар ёздим…»
Шоир давом этиб: «Бу тўлғонишлар менга баъзан зиён, баъзан фойда қилди. Лекин бир нарсада фикрим сира ўзгаргани йўқ: шеър – зарурият, шоирга ҳам, шеърхонга ҳам… Шеър одамнинг яшаши учун, курашиши, улғайиши учун зарур», дейди.
Парадоксни қарангки, санъатнинг, жумладан, шеъриятнинг кўпқиррали эканлигини деярли барча шоирлар, шеършунослар эътироф этади. Бироқ санъат асарининг, шеърнинг мафкуравий жиҳатига келганда дарҳол чекланиш – чегараланиш бошланади. Мафкуравий ёндошув устивор бўлган ХХ аср адабиётида, хусусан ўзбек шеъриятида бу ҳол жуда чуқур ва мудҳиш асоратлар қолдирди. Айниқса, шеъриятдаги янгича, ноанъанавий изланишларга, модернизмга муносабатда бу жуда яққол кўринди.
ХХ аср бошларида шакллана бошлаган янги ўзбек адабиёти асосан, маърифатчилик реализми, умуман, реализм кўринишида, аниқроғи, ХХ аср жаҳон, биринчи галда Оврупа реалистик адабиёти тажрибалари йўлидан борди. Шуниси қизиқки, 20-йиллардаёқ Фитрат, Чўлпон, Қодирий, Ҳамза сингари пешқадам ўзбек адиблари ижодида ХХ аср жаҳон адабиёти адабий тафаккуридаги энг янги жараёнларга оҳангдош хусусиятлар, аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, модернистик оқим-йўналишлар белгилари намоён бўла бошлади. Бу тасодифий эмас. Бу даврга келиб ўзбек адиблари жаҳон адабиётидаги янги жараёнлар билан яқиндан танишиш имконига эга бўлдилар. Бундай танишув хилма-хил йўллар орқали амалга ошди. Энг муҳими, қатор адибларимиз ўша қизғин янги жараёнлар юз бераётган, улар ҳақида жўшқин баҳс-мулоҳазалар кетаётган юртларда яшаб, ўқиб, ишлаб, ўшандай янгиланишларнинг гувоҳи, ҳаттоки иштирокчисига айлангандилар: Фитрат аввал Туркияда, кейин Москва ва Ленинградда бўлди, Ҳамза ҳаж сафари баҳонасида кўплаб мамлакатларни кезди, Қодирий билан Чўлпон бир неча йил Москвада яшади, Ойбек Ленинград таълимини олди, Қодирий, айниқса, Чўлпоннинг Москва таассуротлари, у ердаги маънавий-адабий ҳаётга доир мақолаларини, улардаги нозик кузатишларини, Ойбекнинг Нева бўйларида туғилган лирикасини эсланг. Булар шунчаки бир таассурот, қайдлар эмас, балки ёрқин истеъдодлар кўнглида куртак ёзаётган янгича адабий майллар, бадиий-эстетик принципларнинг нишоналаридир. Ўша кезлардаёқ улар яратган асарларда замонавий Оврупа адабиётидаги янги адабий-бадиий оқимлар, уларга хос энг «янги приёмлар» у ёки бу кўринишда намоён бўла бошлади. Модернизм санъати, адабиётига оид футуризм, символизм, экспрессионизм сингари қатор тушунча, атамалар тез-тез тилга олинадиган бўлди. Фитрат 1926 йили чиққан «Адабиёт қоидалари»да уларнинг айримларини ўзича шарҳлашга ҳаракат қилди. Бугина эмас, «сўнгги приёмлар», шеъриятдаги символизм масалаларида қизғин баҳслар бошланди. Хусусан, Чўлпон билан Қодирий бу муаммога ўз даврида нақадар теран, оқилона, хайрихоҳлик билан ёндошганликларини биламиз. «Кўнгил янгилик қидирадир», «Модомики, биз янги даврга оёқ қўйдик, бас, биз ҳар бир йўсинда ҳам янги даврнинг янгиликлари кетидан эргашамиз» — бу сўзлар Чўлпон билан Қодирийнинг адабий-бадиий манифестлари эди. Ҳатто Қодирий Оврупа тушунчасидаги анъанавий йўлда битилган «Ўткан кунлар»га «сўнгги приём»ларнинг баъзиларини эртароқ киритганини айтади. Романдаги Зайнаб, Хушрўй характери, руҳияти тасвирида, Отабекнинг «Хўжа Маъоз» мозоридаги тунги кечинмалари, Кумуш қабри қошида Зайнаб билан сўнгги учрашуви ифодасида имо-ишораларга, сир-сеҳрга мўл, ғаройиб янгича талқинларга дуч келамиз. Адибнинг кейинги йирик асарлари «Меҳробдан чаён», айниқса, «Обид Кетмон»да танқидчиликда таъкидланганидек, жаҳон замонавий янги адабиётига хос изланишлар, «сўнгги приём»ларнинг талай белгилари, яъни ички монолог, ички психологик таҳлил, шахснинг ички шаклланиши, шахс табиатининг сирли-сеҳрли нағмалари, сюжетнинг «исталган» ерда бошланиши ва «исталган» ерда тугаши, кутилмаган янги воқеа чизиқларининг куртакланиши каби экспрессион ҳолатларни кузатамиз.
Фитрат, Чўлпон, Ойбек ва 20-йилларда улар изидан борган қатор истеъдодли шоирлар шеърияти яхлит ҳолда бизда Оврупа янги адабиётига ҳамоҳанг символизм адабий ҳодиса даражасига кўтарила бошлаганлигини тасдиқлайди.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Модернистик шеъриятнинг илк куртаклари ХХ аср бошлариданоқ ниш берган экан, хўш, нима учун у юзйиллик мобайнида бирдек тараққий этиб бормади? — деган саволнинг туғилиши табиий. Авваламбор, бундай шеъриятнинг, умуман санъатнинг ривожланиши учун реал ижтимоий-психологик шароитнинг етилган бўлиши шарт. Мана, сиз айтгандек, Фитрату Чўлпонлар Москва, Ленинград, Истамбул каби пешқадам шаҳарларда анча муддат яшадилар, бунинг натижасида туғилган ўзаро таъсирланиш изсиз йўқолмаган, албатта. Аксинча, шоирлар ижодида энг янги, ҳатто модернча оҳанглар пайдо бўла бошлаган. Кейин-чи? Кейин нега у такомил этмади?.. Чунки собиқ Шўро давлати ўзини ташқи дунёдан ажратиб, ичкарида фақат сиёсий мафкура хизматига йўналтирилган иқлимни вужудга келтирдики, оқибатда адиблар ижод эркини, тафаккур эркини бой бериб қўйди. Дунё илмий-техникавий, ижтимоий-маънавий жиҳатдан илгариб кетди-ю, бу ерда турғунлик кайфияти ҳукм сурди. Модерн изланишлар турғунликнинг эмас, балки фаол ҳаракатнинг мевасидир, ахир!.. Албатта, А. Мухтор, Р. Парфи ва 70-йиллар авлоди ижодларида янгича оҳанглар, изланишлар мавжуд эди, бироқ улар бугунгидек кенг ва теран маъно касб этмаганди. Бугун биз ўша пайтда илгарилаб кетган дунёнинг етиб борган поғонаси маҳсуллари билан танишиш имконига эгамиз ва секин-асталик билан бўлса-да, танишиб бораяпмиз. Бундай муносабат: илмий-техникавий, ижтимоий-иқтисодий, маданий-маънавий, психологик алоқа алмашув биздаги инсонлар дунёқарашини ҳам тубдан ўзгартириб бормоқда десак, муболаға бўлмас. Натижада санъату адабиёт одамлари орасида модернча кайфият туғилиб улгурди. Мана нима учун бугун қўлига қалам тутиб, адабиёт оламига «атак-чечак» қилиб кириб келаётган ёш ҳаваскорлар ҳам «модернча» машқлар қораламоқдалар. Аслида бу уларнинг жудаям илгарилаб кетганининг эмас, балки ҳамма замонларнинг ижодкорлари каби бор-йўғи ўз даврининг, ўз замонасининг фарзанди эканликлари билан боғлиқ ғоят нормал ҳолатнинг маҳсулидир. Шу билан бирга алоҳида таъкидлаб айтиш жоизки, 80-йилларнинг ўрталаригача, янаям аниқроғи, жамиятда улкан ўзгаришлар юз бергунгача ёзилган модернистик шеърлар муаллифлари кайфиятларида, ҳа, чинданам умумий кайфиятдан илгарилаб кетиш бор эди. Буни тан олиш керак. Бугунги кунимизда модернизм хусусиятлари умумий кайфиятга айланиб бормоқдаки, энди бу йўлда ижод қилиш билангина «фахрланиб» бўлмайди, энди юксак санъат асарлари яратишгина ижодкорни «қутқариши» мумкин.

Умарали НОРМАТОВ: — Албатта, аср тонготарида бошланган янгича изланишлар бора-бора сустлашиб кетди. Чунки нега шундай бўлгани маълум. Футуризм, символизм кўринишлари, «сўнгги приём»лар устида бошланган соф адабий баҳслар кескин мафкуравий-сиёсий дағдаға, айбнома, тазйиқларга айлана бошлади. 30-йиллар ўрталарига келиб, соц.реализм совет адабиётининг ижодий методи деб эълон этилгандан сўнг модернизмнинг ҳар қандай кўриниши таъқиқ ва таъқиб остига олинадиган бўлди. Таъқиб-тазйиқлар авжига чиққан ўша йилларда ҳам соц.реализм қолипига тушмайдиган айрим асарлар, чунончи, Абдулла Қаҳҳорнинг абсурд белгилари мавжуд ҳикоялари, «Сароб», «Ўтмишдан эртаклар»дек йирик асарлари, Ойбекнинг соф «кўнгил лирикаси» яратилаверди.
60-йилларга келиб ижодий изланишлар, босиб ўтилган йўлни қайта баҳолаш учун қисман йўл очилди. Бироқ «қўрқув салтанати», ҳадик туйғуси ҳатто энг ёрқин изланувчан ижодкорларни ҳам ҳамон ўз исканжасида тутиб турарди. Баъзи мисоллар. Ойбек ўша кезлари битилган таржимаи ҳолида шундай дейди: «Менинг биринчи шеърларимда кўпгина қарама-қаршиликлар, изланишлар учраб турарди. Даврнинг энг муҳим воқеаларига ҳамоҳанг шеърлар билан бир қаторда сабабсиз мунгли нидо билан суғорилган мавҳум шеърларим ҳам бор эди…
…«Товушим» номли шеъримда узил-кесил шундай деганман: «Курашади икки тўлқин, қараб турайми? Йўқ! Болғалар, ўроқ сафи ила бораман!» Мен ҳамма вақт «қўлларида болға ушлаганлар» тўғрисида ёзишни орзу қилардим.»
Шу тариқа Ойбекдек улкан истеъдод эгаси давр тазйиқи остида илк ижодидаги ўзининг ноёб изланишлари самараларидан юз ўгиришга мажбур бўлади. Қарангки, шоир ўзи хуш кўрган «даврнинг энг муҳим воқеаларига ҳамоҳанг», «қўлларига болға ушлаганлар» тўғрисидаги шеърлари аллақачон эскирди, аҳамиятини йўқотди; муаллиф салбий баҳолаган «воқеликдан йироқлаштирадиган», «сабабсиз мунгли нидо билан суғорилган мавҳум шеърлари» эса ХХI асрга етиб келди, ҳозирги шеърхонларни, шеърият тадқиқодчиларини айни ўшандай кўнгил тароналари кўпроқ мафтун этаётир…
Адабиёт дунёси қизиқ экан-да, баъзан шоирнинг ўзи тўғри дегани нотўғри, нотўғри дегани ҳақ-ҳақиқат бўлиб чиқаркан.
Бутун ижоди изланишлар билан кечган, айниқса, 60- йиллар миллий шеъриятимиз тафаккур тарзида юз берган муҳим ўзгаришлар бошида турган, «99 миниатюра» китоби билан катта эътибор қозонган новатор шоир Асқад Мухтор ўша давр замонавий жаҳон шеъриятидаги ноанъанавий изланишларни асло ҳазм қила олмайди, модернистик йўллардан бораётган шоирларни шеъриятнинг ўз ичидан чиққан «ашаддий душманлари», «лўттибоз абстракционистлар», шеърни фикрдан ҳам, ҳисдан ҳам, мантиқ ва маслакдан ҳам маҳрум қилишга, уни «яшаш, улғайиш қуролидан шалдироқ ўйинчоққа айлантиришга уринувчилар» дея айблайди. Бу албатта, давр адабий сиёсатининг, мафкуравий-сиёсий тазйиқнинг шоир шууридаги оқибат-асорати эди. Ўша йилларда расмий доираларда модернизмга муносабат айни шундай эди. Бахтимизга замонлар ўзгарди, жоҳил мустабид адабий сиёсат тагига сув кетди. Афсус, минг афсус, бугунги эркин ижодий тафаккур замонида ҳам модернизмга гоҳо хушламай, ўгай кўз билан қарашлар учраб турибди. Истеъдодли танқидчи Сувон Мели ҳеч тап тортмай мана буларни ёзади: «Анчайин ишонч билан айтиш мумкинки, модернизм ғарб ҳодисаси сифатида ўзбек маънавий муҳитида нашъу намо топа олмайди. Модернистик қора ва тушкун кайфият бизда илдиз ота олмайди. Шарқона исломий маънавият, ўзбек маънавияти бунга йўл қўймайди». Атоқли адибимиз Одил Ёқубовнинг фикрича: Ҳар бир халқнинг фақат адабиёт ва санъатигина эмас, кундалик емиши ҳам ҳар хил бўлади. Масалан, Африкада Бамбук деган дарахт ўсади. Африка ва Жанубий Америкада кокос ёнғоғи ва кактус ўсади. Бу мамлакатлар аҳолиси ана шу неъматларни жон-диллари билан истеъмол қилишади. Бу дарахтларни илдиз-пилдизлари билан кўчириб олиб келиб, ўзимизда экинг, халқ уларнинг мевасини тили тамшаниб истеъмол қилармикан? Йўқ. Истеъмол қилмайди. Бизнинг боболаримиз улар ўрнига қовун экишган. Бизнинг аждодларимиз ва ўзимиз ҳам ширинлигидан одамнинг тилини кесадиган шу қовунларни истеъмол қилиб балоғат ёшига етганмиз. Менинг назаримда, Абдулла Қодирий ва Чўлпоннинг асарлари ана шу қовунларни эслатади…»
Дунёни, миллий маданиятлар, санъат ва адабиётларни «Јарб» ва «Шарқ» деб кескин ажратиш, уларни бир-бирига қарама-қарши қўйишлардан қачон қутилар эканмиз!? Миллий қадриятлар, анъаналар қанчалик ранг-баранг бўлмасин, дунё битта-ку, жамики элатлар, бутун башарият битта Одам Ато билан Момо Ҳавонинг зурриёди-ку! Дунёнинг бирон чеккасида, бирон миллат маданий ҳаётида пайдо бўлган ноёб бадиий ихтиро, хайрли тажриба бошқа ўлкаларга, миллий адабиётларга кўчиб ўтиши, у ерда илдиз отиб, униб-ўсиб, янгидан ҳаёт бошлаб нашъу намо топавериши табиий бир ҳол. Ёзувчи айтмоқчи, Абдулла Қодирий, Чўлпоннинг ширинлигидан тилни кесадиган қовунларимизни эслатадиган асарлари таркибида ғарб меваларининг таъми — элементлари тўлиб-тошиб ётибди-ку! Ҳозирги глобаллашув, ахборот уммонида, замонавий коммуникациялар асрида бу жараён ғоят тезлашмоқда. Одамзод шунга чуқур эҳтиёж сезмоқда. Одамларнинг, хусусан, ёш авлоднинг яшаш, фикрлаш тарзига, маънавий эҳтиёжига бир назар ташланг — ҳар қадамда сиз янгиликка — модернга ташналикни кўрасиз. Миллий адабиётимизда модерн йўналишнинг қарор топиб бораётганлиги ҳаётий эҳтиёж, зарурат тақозосидир…
Модернизм ўзбек муҳитига ёт Јарб ҳодисаси деган гапларни бугун, яъни плюрализм адабий ҳаётнинг табиий ҳодисасига айланган, хилма-хил адабий оқимларнинг амал қилиши табиий бир ҳол бўлиб қолган, қолаверса, энг муҳими, ноанъанавий янгича йўллар аллақачон бу замонда нашъу намо топган, миллий ҳодиса тусини олган, унинг муайян ютуқлари адабиётшунослик томонидан эътироф этилган, улар ўз китобхонларини топган, топаётган кунларда эшитиш ғалати туюларкан.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Модерн асарлар ўз китобхонини топаётган, уни қадрловчилар сони кўпайиб бораётган бир пайтда тамомила ўзга бир нуқтаи назар билан чиқаётган, бу ҳодисани бизга ҳамон ёт ҳодиса деб қараётган олимларимиз ҳам бор. Бу ўринда мен профессор Баҳодир Саримсоқовнинг кескин чиқишини назарда тутаётирман.

Умарали НОРМАТОВ: — Адабиётшунос Б. Саримсоқов модернизм, аниқроғи, абсурд ва экзистенциализм адабиётини танқид қилишда ҳатто Шўро даврининг энг жангари мунаққидларини ҳам йўлда қолдириб кетди. ХХ аср ўзбек адабиётининг қатор намуналарида абсурд ва экзистенциализм кўринишлари мавжудлиги хусусидаги қарашларга жавобан ёзилган «Абсурд маънисизликдир» (ЎзАС, 2002, 28 июн) мақоласида олим жаҳон адабиётидаги бу оқимлар шаънига кескин танқидий гаплар айтади. Унингча, «Умуман олганда, бадиий-эстетик ҳодисалардаги абсурд тушунчаси ижобий ҳодиса эмас», «абсурд ўз оти билан маънисизлик», «абсурд асар жамиятда ана шу асарга умуман эстетик талаб бўлмаган пайтда, ижодкорда эса «эҳтиёж фарзанди» (А. Орипов) туғилмаганда ёзилади. Аниқроғи, абсурд асар ижтимоий-эстетик жиҳатдан арзийдиган ғоя ташимайди», «абсурд асар маънавий-ахлоқий концепциясиз, муайян ғоя ташимайдиган, ҳаётга лоқайд ва маънисиз муносабатни ифодалайди. Бу унинг белгиловчи мезони. Абсурд туйғу — маънисизлик туйғуси. Абсурд инсоннинг ўзи яшаётган жамиятга, муҳитга, ўз-ўзига, ҳаттоки яратувчига бегоналик туйғуси», «абсурд барча замон ва маконларда маънисизлик бўлиб қолаверади», у бадиият дунёсидаги инқороз, «ботқоқ»дан иборат… Олим абсурд адабиётини шу тариқа қайта-қайта қоралар экан, экзистенциализмни эса қисқа ва лўнда қилиб «субутсизлик» деб атайди ва бу баҳода собит эканлигини таъкидлаб, «мен экзистенциализмга нисбатан «субутсиз» сифатловчисини тўла англаган ҳолда ишлатдим ва бу масалада баҳслашишга ҳамиша тайёрман», деб ёзади.
Табиийки, ҳар қандай адабий-бадиий оқимда бўлгани каби абсурд ва экзистенциализм адабиётида ҳам ижтимоий-эстетик жиҳатдан арзийдиган ғоя ташимайдиган, бадиий ночор асарлар бор. Бироқ бу ҳол абсурд ва экзистенциализмнинг ХХ аср жаҳон тараққийпарвар адабиётидаги муносиб ўрнини, бу оқимга мансуб шахс ва унинг руҳиятини бутунлай янги томонлардан бадиий кашф этиб берган нодир асарлар аҳамиятини инкор этиш учун асло изн бермайди. Ўта мураккаб, зиддиятли бу фалсафани, адабий-бадиий ҳодисани англаш, ўрганиш йўлидаги биздаги дастлабки хайрли қадамларни қўллаб-қувватлаш ўрнига бу ҳаракатни ёмонотлиқ қилиш, менингча, инсоф ва одобдан эмас.
Б.Саримсоқовнинг абсурд ва экзистенциализмга берган баҳоси ўта мунозарали. Санъат ҳодисаси сифатида абсурд тушунчаси бу сўзнинг луғавий маъносидан ўзгачароқдир. Абсурд Б. Саримсоқов даъво қилганидек, асло маънисизлик эмас, балки, аксинча, теран маънога эга. Абсурд адабиёт, санъатда адашган, алданган, беҳуда, самарасиз меҳнат-фаолиятга, маънисиз қисматга мубтало этилган шахснинг фожиасини очиб бериш, кутилмаган томонлардан ўзига хос тарзда бадиий таҳлил этишдан иборат.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Дарҳақиқат, ғалати ҳол, парадокс. Фожиа, тушкунлик, ўлим каби тушунчалар ҳаётда ижобий маънога эга эмас. Бироқ бу мавзуларда яратилган бадиий дурдона асарларни севиб ўқиймиз, улар неча асрлардан буён одамларни ҳаяжонга солиб келади.

Умарали НОРМАТОВ: — Балли! Абсурд бобида ҳам айни шундай. Абсурд бу — кўҳна дунё, ҳаёт, яшашнинг маъноси ҳақидаги ўзига хос мушоҳадалар мажмуасидир. Абсурд асар одат тусига кирган ҳаётий ҳодиса, жараёнларни янгича идрок этишга, баҳсга ундаши билан қимматлидир. Абсурд асар асло бефарқлик, лоқайд муносабат эмас, балки фикрдаги, қалбдаги туғён-исён маҳсулидир. Абсурд ижод соҳиби ва назариячиси Камюнинг «Абсурд бу — ўз чеки-чегарасини англайдиган ақл-идрок», «Мен фикрдан нимани талаб қилсам, абсурд ижоддан ҳам айни шуни — исён, эркинлик ва ранг-барангликни кутаман» деган сўзларини унутмайлик!
Наҳотки ХХ аср абсурд адабиётининг юзлаб нодир намуналари, жумладан, она тилимизга аллақачон таржима қилинган, китоб бўлиб чиққан, бугунги кунда мактаб ўқув дастурига киритилган «Бегона», «Вабо» асарлари жамиятда ана шу асарларга умуман эстетик талаб бўлмаган пайтда, ижодкорда эса «эҳтиёж фарзанди» туғилмаганда ёзилган бўлса?! Б.Саримсоқов даъво қилганидек, абсурд адабиёт «муайян ғоя ташимайдиган адабиёт» экан, нега бу адабиётнинг улкан намояндаси ва назариячиси А. Камю ўз даврида «Оврупа виждони», «Ақллар ҳукмдори» деган ном олди? Олим «маънисизлик»да, «лоқайдлик»да айблаган оқимга мансуб адиб инсоният олдига бугунги кун муаммоларини бутун кескинлиги билан қўювчи адабий асарларининг аҳамияти учун нуфузли халқаро «Нобел» мукофоти билан тақдирланган эди-ку!

Улуғбек ҲАМДАМ: — Фикрингизга қўшиламан. Бироқ Баҳодир аканинг ўзбек адабиётида абсурд асар яратилган эмас, бунинг учун бизда замин-муҳитнинг ўзи йўқ, деган гаплари ҳар қанча мунозарали бўлмасин, барибир муайян асосга эгадек туюлади. Айниқса, бу гап собиқ шўро даври ўзбек адабиётига тадбиқан олинганда яна-да ишонарли жаранглайди. Чунончи, А. Қаҳҳорнинг сиз айтган асарларининг абсурд адабиёт намуналари дея тўла аминлик билан айтиш бироз баҳсталаб. Чунки у асарларда абсурд руҳни, кайфиятни «туғиб берадиган» воқеликнинг айрим парчалари чиндан ҳам тасвирланган, лекин назаримда асарнинг чинакам абсурд адабиёт намунасига кўтарилиши учун унда акс этган абсурд воқелик асар муаллифи томонидан тўла идрок этилган, англанган бўлиши шарт. Шўро даврида ижод қилган шоир ва адибларимизнинг ҳеч бирини, фикримча, том маънода абсурд ижодкор дея олмаймиз…

Умарали НОРМАТОВ: — Бу фикр ҳам мунозарали. Ҳатто абсурд асарнинг аҳамиятини ҳар жиҳатдан ҳимоя қилиб чиққан Жаббор Эшонқулов «Воқелик ва хаёлот» сарлавҳали мазмундор мақоласида (Ўз АС, 2002 йил, 12 июл) «абсурд асар абсурд ижодни талаб қилади», «абсурд ижод йўқ жойда абсурд асар ҳам бўлмайди» дейди. Тўғри гап. Бироқ бундай қараш бироз аниқлик киритишга муҳтож. Абсурд адабиёт назариячиларининг фикрича, абсурд ижодга мансуб бўлмаган адиблар бисотида ҳам абсурд ғояси, туйғуси, абсурд қаҳрамон қараши, абсурд муаммоси қўйилавериши мумкин. Масалан, Ф. Кафка абсурд ижодкор эмас, лекин бу буюк адиб асарларида абсурд проблемаси бутун кескинлиги билан ёритилган. Бугина эмас, жаҳон адабиётидаги Гоголь, Достоевский сингари даҳо реалист ёзувчилар ижодида ҳам айни шу ҳолни кузатиш мумкин. Шунингдек, абсурд доираси ҳам ниҳоятда кенг. Сизиф ҳақидаги ривоятда намоён бўлгани каби кенг қамровли азал ва абадга дахлдор маъноларни ташувчи асарлар билан баробар, оддий кундалик реал воқеа-ҳодисалар қаламга олинган асарларда ҳам бу туйғу, ғоя намоён бўлавериши мумкин. Биз ҳар-хил мақомга солиб, тортишиб, чалкаштириб юрган абсурд тушунчаси моҳиятини Камю Сизиф ҳақидаги қадимги миф мисолида содда ва лўнда қилиб очиб берган. Ўша асотирга кўра бу фоний дунёнинг ҳою ҳавасларига муккасидан берилиб кетган Сизиф оғир жазога — поёни йўқ самарасиз машаққатли меҳнатга маҳкум этилади: у улкан харсанг тошни тоғ чўққисига не-не азоблар билан думалатиб чиқади, энди етдим деганида бу тош орқага — пастга думалайди. Сизиф бундай самарасиз машғулотни узлуксиз давом эттиради. Камю Сизифни абсурд қаҳрамон деб атайди. Сизифнинг мангу бесамар меҳнати, фожеий қисматини эслатадиган ҳодисаларни бу фоний дунёда ҳамма замонларда, ҳар қадамда учратиш мумкин. Адиб умр бўйи меҳнат қилаётган ҳозирги ишчиларнинг қисмати абсурд бобида Сизифникидан кам эмаслигини таъкидлайди.
Ана шу қарашларга таянадиган бўлсак, ХХ аср ўзбек адабиётида, хусусан, Чўлпон, Қаҳҳор ижодида, 80-йиллар охири ва 90-йилларда пайдо бўлган ўнлаб шеър, достон, ҳикоя, романларда абсурд туйғуси, ғояси, абсурд қаҳрамонни эслатадиган талай персонажлар мавжудлиги сираям ажабланарли эмас. А. Қаҳҳорнинг ўтмишдан олиб ёзган ҳикоялари, «Сароб» ва «Ўтмишдан эртаклар» асарлари бу жиҳатдан янги ўзбек адабиётида ноёб ҳодиса. Қаҳҳор ижодида абсурд талқиннинг мавжудлиги хусусида сўз очиш Б. Саримсоқов даъво қилганидек, уни реализмга зид «маънисиз адабиёт» ботқоғига ташлаш эмас! Қаҳҳор асарларида абсурд хусусиятларининг мавжудлигини эътироф этиш асло бу улуғ адибнинг реализмдан четлатиш дегани эмас! Камина қаламига мансуб «Ўтмишдан эртаклар» ва абсурд» мақоласида Қаҳҳор асарларидаги абсурд аломатлари реализм анъаналари заминида шаклланган, мустабид мафкура синфийлик тушунчалари ғуборларидан холи бўлмаган бетакрор адабий ҳодиса экани айтилган. Шунингдек, «Лолазор», «Отамдан қолган далалар», «Тушда кечган умрлар», «Олабўжи» каби реалистик романлардаги бир қатор персонажлар қисматида абсурд муаммосининг қўйилиши замонавий жаҳон адабиётидаги мавжуд тажрибаларга айнан мосдир.
Эътироф этиш керак, абсурд, экзистенциализм, умуман модернизм муаммоларини, хусусан уларнинг миллий адабиётимиздаги кўринишларини ўрганиш, талқин этишда ҳали тажриба камлиги учун қатор қийинчилик ва чалкашликлар учрамоқда. Уларни рўкач қилиб бу жиддий муаммодан юз ўгиришга қаратилган даъватлар, чўчитишларни тушуниш қийин. Бунақа даъват, чўчитишлар замон руҳига зид! Абсурд тасвир санъат ва адабиётдаги ўнлаб, балки юзлаб талқинларнинг бири. Уни хушламаслик, унга қўшилмаслик, у билан баҳслашиш мумкин, бироқ уни бутунлай рад этиш зиёли, олим одамнинг иши эмас!
Кишини қувонтирадиган ҳолат шундаки, сўнгги йиллар адабиётшунослигида ХХ аср ўзбек адабиётини ўрганиш, талқин этишда ақидапарастлар мезонларидан қочиб янгича йўллар қидириш майли кучайиб бормоқда. Бу йўллардаги дастлабки изланишлар, янгича кузатиш, таҳлил ва талқинлар, умуман ХХ аср ўзбек адабиёти, унинг жаҳон замонавий адабиётида тутган ўрни хусусидаги тасаввурларимизни хийла бойитмоқда. Айниқса, миллий адабиётимиз нодир намуналарининг жаҳон замонавий адабиёти, жумладан, модернизм дурдоналари билан қиёсий таҳлил ва талқинлари кутилмаган хулосалар чиқариш учун изн ва асос бермоқда.
Шахсан мен ҳам А. Қаҳҳорнинг «Сароб» романидаги бош персонаж тасвири ва талқини кўп жиҳатдан Кафканинг «Жараён»ига яқин туриши, бу романда шунингдек, «Ўтмишдан эртаклар»да экзистенциализм, абсурдизм хусусиятлари мавжудлигини исботлашга ҳаракат қилганман.
Јаройиб ҳол: бир асрда жаҳоннинг турли нуқталарида, турли хил шароит ва миллий заминда, турли тилларда дунёга келган санъат намуналарида бу хил муштарак жиҳатларнинг мавжудлиги сабаби, илдизи қаерда? Кўламли, теран тадқиқотларга арзийдиган мавзу! Эҳтимол ҳозирча бу борадаги мавжуд кузатиш, мулоҳазалар айрим ҳамкасбларимизга ғайритабиий туюлиши мумкин, лекин шу хил фикрлашга, баҳсга ундайдиган илмий фараз, версияларнинг ўртага ташланаётганлигининг ўзи қувончли ҳол! Тараққий этган мамлакатларда илмий фараз, янгича ғояларнинг қадр-қиммати фундаментал тадқиқотларникидан кам эмаслигини унутмайлик.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Домла, шу ўринда суҳбатимиз аввалида тилга олинган муаммога қайтиб, ўзбек модерн шеъриятининг миллий асоси —замини хусусида батафсилроқ гаплашсак.

Умарали НОРМАТОВ: — Эътибор берсангиз, етмиш йиллик тайёргарликдан сўнг бизда модернизм энди адабий оқим тусини ола бошлади. Аввало ўша етмиш йиллик тажриба бу оқимнинг биринчи асос-заминидир. Адабиёт ва санъатнинг узоқ давом этган ҳукмрон мафкуравий сиёсий тазйиқ исканжасидан халос бўлиши, плюрализмнинг қарор топиши бизда хилма-хил фалсафий ижодий оқимлар, жумладан, модернизмнинг эркин ривожи учун йўл очиб берди. Табиийки, бугунги ўзбек модерн адабиётида, Јарб, қолаверса, жаҳон замонавий адабиёти, санъатидаги талай фалсафий-ижодий оқимлар, айниқса, экзистенциализм фалсафаси, адабиёти тажрибалари таъсирини кўриш мумкин.
Айни пайтда бизда модерн адабиётнинг оқим тусини олиш жараёни миллий ўзликни англаш, миллий-диний қадриятларни тиклаш, жумладан, тасаввуф фалсафаси, адабиётига қизиқиш ғоят кучайган бир даврга тўғри келди. Айниқса замонавий Јарб фалсафаси, жумладан, экзистенциализм билан Шарқдаги қадимий тасаввуф таълимоти орасидаги муштаракликлар модернист ижодкорларда ўзгача қизиқиш уйғотди, уларни дадил ижодий изланишларга илҳомлантирди. Аждодларимизнинг қадим ўгитлари, ўй-мушоҳадалари, наволари билан замонавий тафаккур-мушоҳада, бугунги куннинг ғоят сержило, кўппардали садолари ўзига хос бир тарзда уйғунлаша бошлади. Модерн адабиётимизнинг янги босқичи бошида турган, ҳозирги замон, унинг ўткир муаммолари хусусида баҳс юритувчи икки етук асар — Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жажман» ҳикояси ва Абдували Қутбиддиннинг «Изоҳсиз луғат» достонидаги миллий руҳни ўзида ёрқин ифодалаган, миллий қадриятларимизнинг ўзига хос тимсоли дейишга лойиқ нуроний, донишманд қариялар образи ҳам буни тасдиқлаб турибди. Ёки Фахриёр сайланмасининг «Аёлғу» номи билан аталиши ҳам тасодифий эмас. «Аёлғу» сўзи қадим чолғу асбобининг номи; луғатларда қайд этилишича, соф туркий ўлан, ашула, ялла, куй, оҳанг, таъсирли қўшиқ, дегани. Аввало «Аёлғу» номи билан аталган достонни, қолаверса, шу ном билан чиққан сайланмадаги бошқа достон ва шеърларни ўқисангиз, «соф модерн» кўринишидаги деярли барча асарлар қаъридан акс садо бериб турган қадим аёлғу наволарини туйиб-эшитиб турасиз. Бунақасини бошқа бирон халқ адабиётидан тополмайсиз. Қисқаси, энг яхши, етук асарлар устидаги кузатиш, таҳлиллар асосида дадил айтиш мумкинки, ўзбек модернизми бошқаларга тақлид маҳсули эмас, у ўзига хос йўлдан боряпти, у миллий адабий ҳодисадир.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Ноанъанавий шеърият бизда осонлик билан ўзига йўл топаётгани йўқ. Эҳтимол, ноанъанавий ҳодисаларнинг, янги, ҳали «юрилмаган» йўлларнинг илк тақдири ҳамиша ҳам шундай бўлар. Сўнгра эса кўникиш, қабул қилиш ва ҳатто меҳр қўйиш деган босқичлар келар. Ахир, 70-йиллар авлодининг ноанъанавий шеърларининг айримларида бир қадар сунъийлик сезилиб қолиши баробарида кунимиз ёшларининг модерн изланишларида табиийликни кузатиш мумкин-ку! Ва шу ҳолнинг ўзиёқ «янги йўл»нинг тобора «ёйила бошлагани»дан далолат эмасми? Шоирлик даъвоси бор талабаларимдан бири айтиб қолди: «Мен анъанавий шеъриятдан, унинг анъанавий ва ҳатто бир қадар жўн ифода тарзидан ҳаяжонга тушмай қўйганман. Қайтага, масалан, «Кўзларимда иккита шовқин» деганга ўхшаш мисраларни ўқиб қолгудек бўлсам, борлиғим титраб, шеър руҳига ғарқ бўламан. Биласизми, мен ўша иккита шовқиннинг нима эканлигини биладигандекман, улар менинг ботинимда яшаётгандек бўлаверади».
Ёшлар изланишларида аждодларнинг қадим навоси — оҳангдорлик, мусиқийлик, қочиримларга бой шеъриятдан узоқлашиш мавжуд. Аммо, қизиғи шундаки, бу иш атай қилинмаётир. Аксинча, ёшлар ёзмоқчи бўлган шеърлар негадир ўзга оҳангларда — 70-йиллар авлоди ўз вақтида ўзбек шеърхонларига сингдиртиролмай қийналишган пардаларда, ҳатто яна-да баландроқ пардаларда янграётгандек. Албатта, уларнинг аксарида ижтимоий дарднинг саёзлиги, ҳатто тасвирланаётган ўта интим кечинманинг ҳам бачканалиги бор гап. Айниқса, бармоқда ҳам бемалол ифода қилиш мумкин бўлган кечинмаларни ортиқ даражада «модернлаштириш»га уриниш мавжуд. Қофия ва вазндан воз кечиб, фикр ва туғёнингни сал «чалкаштириб», мураккаброқ қилиб ёзсанг бас, «модерн шеър» тайёр, деганга ўхшаш нотўғри тушунча борлигини гоҳо сезиб қолгандек ҳам бўласан. Бироқ, барибир, улар шеъриятини диққат билан кузатар эканмиз, амин бўламизки, ўзбек шеърияти бадиий тафаккур тадрижида янги саҳифа очилиб келаётганининг гувоҳи бўламиз. Чунки биз истаймизми-йўқми, улар дунёни бошқача кўраяптилар. Аслида санъатдаги барча янгиликлар айнан шундан бошланади. Бу яхши, аммо натижага ҳали бор. Ҳали ёшлар шеърияти тугалланмаган, ҳаракатдаги жараён. Бинобарин, уларнинг шеъриятимиздаги жиддий ўрни ҳақида гапиришга анча фурсат бор. «Ҳали олдиндадир гўзал кунларим, Ҳали лаб тегмаган қадаҳлар олдда» дегани каби Абдулла Ориф, уларнинг шеъриятимизда рўёбга чиқариши лозим бўлган ишлари ҳақиқатан ҳам олдинда. Чунки ҳақиқий модерн шеър тили – поэтик тили ҳали ҳеч бир шоирда тўлалигача шаклланиб улгурган эмас. Биз кўпинча у ёки бу модерн шоирнинг у ёки бу шеъридан бир парчани олиб, уни ўзимизча шарҳлаймиз. Назаримда биз шу ўринда шеърдаги маънига кўпроқ асир бўламиз, ажаб эмаски, ушбу суҳбатимизда ҳам шу руҳ етакчилик қилаётган бўлса… Чунки биз шунга кўникканмиз. Шеърдаги маънини қўл билан тутиш шеърнинг санъат асари сифатидаги гўзаллигини тутишдан чандон енгилдир. Бизда модерн шеър ҳали санъат асари сифатида ўзининг қиёмига етгани йўқ. Биз ҳозиргача ўз назаримиздаги модерн шеърда фақат шакл фарқлилигини, ифода ўзгачалигини кўраяпмиз, холос. Анъанавий шеъриятимиз 60—70-йилларда Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон каби шоирлар ижоди мисолида ўзининг юксак чўққисига чиққанди. Лекин модерн шеъримиз ҳали ҳатто Ойбек етиб борган манзилларга қадар ҳам кела билгани йўқ. Такрор айтаман, бу ўринда мен шеърга фикр айтиш воситаси деб эмас, балки санъат асари, гўзаллик илоҳаси сифатида қараяпман.

Умарали НОРМАТОВ: — Ёшлар шеърияти тугалланмаган, ҳаракатдаги жараён, бинобарин, уларнинг адабиётдаги ўрни ҳақида гапиришга анча фурсат бор, дейсиз. Бу, бир жиҳатдан, тўғри. Айни пайтда улар ҳақида гапириш, баҳслашиш учун бугун ҳам етарли асос, ҳам катта эҳтиёж бор. 70—80-йилларнинг муайян синтези ва 90-йиллар янгича шеъриятимизнинг дебочаси саналмиш Абдували Қутбиддиннинг «Изоҳсиз луғат» достони, Фахриёрнинг «Аёлғу», Баҳром Рўзимуҳаммаднинг «Кундуз сарҳадлари» китоблари, бу шоирларнинг ўнлаб сафдош ва издошлари ижодисиз, айниқса,«Мучал йили», «Ёзиқ»дек достонларсиз кейинги ўн йиллик ўзбек миллий шеъриятини асло тасаввур қилиш мумкин эмас.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Албатта, шубҳасиз. Бироқ мен андак бошқа жараён ҳақида фикр юритаётган эдим. Баҳс юритаётганимиз модерн шеър ўз бўй-бастини асосан, 70-йиллардан бу ёнда кўрсатаётган ва кунимизга келиб унинг ишқибозлари, ҳақиқий жонкуярлари кўпайиб бораётган экан, демак, у тобора пишиб-шаклланмоқда. Бас, шундай экан, бу шеъриятнинг «олтин даври»га ажаб эмаски, энди кириб келаётирмиз. Тарихдан мисоллар: аср бошларидан ибтидо олган бармоқ вазнидаги ўзбек шеърияти энг гўзал намуналарининг кўпчилик қисми 60—70-йиллар шеъриятига тўғри келганлигини ўйлаб кўрсак, аён бўладики, қарийб ярим асрлик вақт бежиз кетмабди. Бу йиллар мобайнида ўзбек шеърияти бадиият бобида, санъат бобида изланибди, пишибди. Ёки яна бошқа бир мисол: Навоий ҳам йўқ ердан бино бўлган эмас, балки унгача ҳам Лутфий, Атоий каби ўнлаб шоирлар туркийда ашъор битиб, тилнинг, назм тилининг, ташбеҳ ва рамз тилининг шаклланишига ўз ҳиссаларини қўшганлар. Агар бу борада ҳам Навоий биринчи бўлганда, эҳтимол унинг кўп фурсати ва эмаги салафлар амалга оширган «қора ишлар»га сарф бўлиб, бадиий дурдоналарининг сони ва сифатига путур етган бўлармиди… (Шу маънода ўзбек модерн шеърияти ҳатто шу бугунги ҳолида ҳам кўпсўзлиликдан, олифта ва бачкана туйғулару «бурама» фикрлар ялтироқлилигидан, тафаккурнинг ҳиссиз ўйинларидан ҳоли эмаслигидан кўз юммаслик лозим. Аммо ишонаманки, у ўз ривожланиш йўлида бундай қусурлардан фориғ бўлиб, юксак бадиий тиниқликка эришади. Неча юз йиллардан бери яшаб келаётган ва бугун ҳам муҳиб қалбларга ўз титроғини солаётган япон хокку ва танкаларининг сири-асрори ҳақида бир мулоҳаза юритсак, мен айтаётган фикрнинг маъниси янада ойдинлашади.) Шундан ҳам кўриниб турибдики, дунёда бирон шахс ва унинг бирон-бир иши ўз – ўзидан пайдо бўлиб қолмайди, аксинча, ҳамиша тарихдан, салафлардан (ҳатто у салафларга сира «ўхшамаса» ҳам) ўрганилади. Худди шундай бугун биз янгича, модерн шеър, деб атаётганимиз ҳам ҳали шаклланиш босқичида, бас, унинг ҳам мевалари ларзон-ларзон пишган, ҳосилдор фаслига насиб қилса, энди кириб келамиз. Айни чоғда таъкидлаб айтиш жоизки, турли хил кўринишдаги модерн ёки модерн реалистик шеърнинг яхши-яхши намуналарини ўша Асқад Мухторнинг «99-миниатюра»сидан, ўша Рауф Парфининг «Сабр дарахти»га кирган «учлик»ларидан, 70-йиллар авлоди шоирларининг унумли тажрибаларидан тортиб то шу кунда фаол ижод қилаётган Баҳром Рўзимуҳаммад, Абдували Қудбиддин, Фахриёр каби шоирлар ижодларидан топиш мумкин. Шермурод Субҳон, Олима Набизода, Гўзал Бегим, Дилрабо Мингбоева, Ойдин каби ўнлаб ёш ижодкорларнинг ўз илк машқларини айнан модерн оҳангларда эълон қилаётганликлари ҳам модерн шеър ҳақидаги асосий баҳс-мунозаралар ҳали олдинда эканидан далолат беради…

Умарали НОРМАТОВ: — Шеърият, умуман, адабиёт дунёси қизиқ. Акс ҳолни кузатиш ҳам мумкин. Энг замонавий, «соф модерн» шеър бағрида анъанавий руҳ киши билмас бир тарзда яшайвериши ҳам мумкин. Фахриёрнинг «Аёлғу» достонидаги мана бу сатрларга қулоқ тутинг-а:

Ойлар чўкар фалакдан жимир жимир жимирлаб
Тоғлар чўкар фалакка ғимир ғимир ғимирлаб
Тошлар қилар калака қиқир қиқир қиқирлаб
менинг эса бўғзимда
улув бордир бир улим
ҳей тулугим ҳей тулум
ҳей тулугим ҳей тулум

Кейинги сатрларда халқона тароналар руҳи шўх, ўйноқи ва айни пайтда ўкинч-армонларга тўла синиқ, ажиб бир маъюс туйғулар садоси яна-да ёрқинроқ янграйди:

кўктангрининг боғида гуллар унар нопармон
энди мен бу гулларни излаб қайдан топарман
синган умидларимнинг дарвозасин ёпарман
гулни излаб борадир
улувларим ул улум
Ҳей тулугим ҳей тулум
ҳей тулугим ҳей тулум

Бироқ ўша анъанавий, халқона руҳ-оҳанг билан йўғрилган сатрлар бағрида қад ростлаб турган лирик қаҳрамон шоирнинг нигоҳи, табиат манзараларини кўриш, кузатиш, идрок этиш тарзи тамомила янгича, ўзига хос. Манзаралар ҳаракати, аниқроғи, сассиз ҳаракатлар шоир кўнглида ғаройиб акс садолар беради, бўғзида бир улум улувга айланади, бу ғаройиб улув садоси қулоғингиз остида эшитилиб тургандек бўлади: бир қарасангиз аниқ-тиниқ, бир қарасангиз мавҳум, сир-сеҳрларга, қандайдир имо-ишораларга тўла асов руҳий кечинмалар бизни мувозанатдан чиқариб, ғалати ҳолатга солади. Шеърий сатрлардаги асов руҳ ҳеч қанақа қолипларга сиғмайди, анъанавий шеърий тизим талабларини, ёзув-имло қоидаларини тан олмайди, тиниш белгиларига ҳожат қолмайди. Мабодо сатрлар мавжуд қолип-қоидаларга солунгудек бўлса, аминманки, руҳий-ҳиссий тароватини йўқотади. Бу модерн шеъриятнинг муҳим белгиларидир.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Менинг назаримда янги, модерн шеър бу, аввало, бадиий тафаккурдаги янгиланишдир. Асло қофиядан, ритмдан онгли равишда воз кечиш эмас. Албатта, ана ўша янгиланган бадиий тафаккур маҳсулига янги либос — янги шакл кийдириш агар шоирга муяссар бўлса, нур устига нур. Бўлмаса, бу шоирнинг айби ё камчилиги ҳисобланмаслиги лозим. Янги шакл, ифода зўр бериш билан эмас, балки дунёқарашдаги, оламни идрок этишдаги янгориш билан, бадиий тафаккур тарзимиздаги, дидимиздаги янгиланиш билан, демакки, ижтимоий-тарихий, маънавий-психологик заминдаги улкан силжишлар билан дунё юзини кўради.
Шавкат Раҳмон шеъриятини олайлик. У анъана заминида яратилган янги, оригинал шеъриятдир. Бу шеъриятнинг анъанага яқинлик даражаси анча юксак бўлганидан бир қарашда кўп ҳам оригинал шеърият бўлиб туюлмайди. Бироқ адабиёт илми, бадиият қонуниятлари нуқтаи назаридан ҳижжалаб ўрганилганда, Шавкат Раҳмон шеъриятининг ўзига хослиги очила боради ва у масалан, салафлар шеъриятидан қайси бир жиҳатларига кўра ажралиб туришининг гувоҳи бўламиз. Ёхуд модернистик шеъриятимизнинг йирик вакилларидан бири Баҳром Рўзимуҳаммад ва ёхуд Фахриёр шеърияти биз кўниккан анъанавий лирикамизга нисбатан ғоят оригинал кўринмасин, улар ҳам ўз анъанасига эга. Бошқача айтсак, бугун тобора кенгроқ ёйилаётган модернистик шеъриятнинг дунё адабиётида, жумладан, ўзбек адабиётида ўз ўрни бор, у «ҳаводан озиқланаётган гул» эмас. Туркий халқларимиз адабиётини, қўлёзмаларни варақлаб кўрганимизда ҳам шу ҳолга дуч келамиз: аждодларимиз аруздан аввал, ҳатто бармоқдан ҳам аввал сочмалар шаклидаги эркин вазнлардан фойдаланишган экан. Бунга биргина мисол – Туркияда чоп этилган «Чингизхоннинг махфий тарихи» номли тарихий асарга киритилган туркуларни олиб кўринг… Қолаверса, вақт айланиши билан шеърнинг янгиланиши ҳам қонуният, ахир. Янги давр, янги насл кайфияти… дегандек. Тушунчалар, қадриятларнинг турланиши бор… Шу маънода шеъриятда янгилик яратган шоир ўз даврининг жон томирига қалб қулоғини тутиб турган ва унга тўғри ташҳис қўя билган ижодкордир, бор-йўғи — шу. Ҳодисани шишириб, унга илоҳий либослар кийдиришга, шоирни салкам пайғамбар аташга ҳожат йўқ. Шу билан бирга уни камситишлик, «ҳа, энди бир шоир-да…» дея, ижодкорга менсимай муносабатда бўлишлик ҳам кам деганда маданиятсизликдир. Биргина факт — ҳақиқий шоирлик кўпчилик дардига малҳам қўйишга уриниш эканлигининг ўзиёқ ижодкорликнинг қандай шарафли қисмат эканлигидан шоҳидлик беради..

Умарали НОРМАТОВ: — Сиз жуда муҳим бир масалани ўртага қўяётирсиз: ҳақиқатан ҳам шеъриятда янгилик яратган шоир ўз даврининг жон томирига қалб қулоғини тутиб турган ва унга тўғри ташҳис қўя билган ижодкордир. Бизда модерн шеъриятни мавҳум, замондан, замона муаммоларидан ажралиб қолган, шунчаки асов кайфият, туйғуларнинг асов ифодаси, анчайин бир эксперимент, сўз ўйинлари, шаклбозлик, деб қараш удумга айланган. Сиртдан қараганда шундай. Шундай дейишга асос берадиган модерн шеърлар ҳам йўқ эмас. Аммо чин модерн истеъдод эгалари бисотида ноёб истеъдод маҳсули бўлган модерн асарлар моҳияти, руҳига теранроқ кириб борганингиз сари ўзгача ҳолни кўрасиз: улардаги замон руҳи, дарди баъзи ошкора, соф ижтимоий йўналишдаги шеърлардан кўра кучлироқ ва теранроқдир. «Изоҳсиз луғат» ёки Фахриёр достонларини бир эслаб кўринг-а… Уларни яхлит ҳолда ХХ аср одамининг, аниқроғи, аср охирига келиб ўзлигини англай бошлаган маънисиз ўтган ҳаёт йўлини шафқатсизларча танқид элагидан ўтказаётган адашган авлоднинг арзи ҳоли, афсус надоматларидир.

Қизиқ ҳол, «Аёлғу» китобини синчиклаб варақласангиз, «соф модерн» битиклардан секин-аста, босқичма-босқич анъанавийлик томон оғишни кузатасиз. «Излам» сарлавҳали «Румиёна» дея изоҳланган шеърда бу жараён гўё ўз интиҳосига етгандек туюлади… Асов туйғулар энди тартибга – муайян тизимга туша бошлайди, тиниш белгилар ўз жойини топади. Бироқ руҳ-ички моҳият, дунёни янгича кўриш, бутун мураккаблиги, чигалликлари билан идрок этишга бўлган майл-иштиёқ ўзгаришсиз қолаверади. Муҳими шу!

Улуғбек ҲАМДАМ: — Абдували Қутбиддиннинг «Изоҳсиз луғат» деб номланган достони ҳам сиз айтгандек, дунёни бошқача, ўзига хос тарзда бадиий идрок этишнинг мевасидир. Дунёда азал-азалдан икки буюк Куч бор, дунё азал-азалдан шу Кучларнинг орасида тақсимлаб олинган. Бирининг исми – Оқ, иккинчисининг эса – Қора. Исмларнинг бошқача талаффузи ҳам мавжуд: Эзгулик ва Ёвузлик, Маърифат ва Жоҳиллик, Малаклик ва Шайтонлик, Озодлик ва Тутқунлик, Руҳ ва Жисм (Нафс)… Шоирнинг пировард мақсади гўзаллик яратиш бўлса-да, ўрни келганда барибир, Эзгулик ва Маърифат, Ҳалоллик ва Шафқатлилик… ёнида, улар билан бир сафда туриб курашади. Чунки унинг яратилиши шундай. Шоир дунёда оқ рангнинг кўп бўлиши, ғолиб бўлишининг тарафдори. Агар қора рангнинг ҳиссаси кўпайиб, атрофни Ёвузлик, Жаҳолат, Тутқунлик, Нафс каби балолар қоплай борса, шоирнинг бағри улкан жанг майдонига айланади. Шахсан унинг «мушугини биров «пишт» демаса-да», ҳассос қалби дунё мувозанатига путур етганидан ниҳоясиз изтиробларга тушади… Назаримда достон айни шу заминда дунёга келган.
Достоннинг «Изоҳсиз луғат» деб номланишининг сири ҳам эҳтимол юқорида айтганимиз – дунёнинг азалий ҳоли – Оқ ва Қора кучларнинг мангу зиддияти ва бу курашда одамзоднинг «Оқ» ранг томонида туриши, тура олиши зарурлиги, шартлигига ишора борлигида, деб ўйладим. Маълумки, луғат кишилик турмушида ниманинг (сўзнинг) нима (маъно билдиришини)эканлигини ажратиб беришга ёрдам берувчи бир кўрсатма китоб. Изоҳли луғат масалага яна-да ойдинлик киритади, сўз маънисини «чайнаб оғзимизга солиб қўяди». Энди «Изоҳсиз луғат» дегани нимаси?.. Бу – бор-йўғи сўз ўйинидан ё олифтагарчиликдан иборат майл эмасми? – деганга ўхшаш фикр ҳам келади ўйга. Бироқ достоннинг асосида турган ўша икки азим Кучлар қисматини эсласак, номланиш мантиқ ва мазмун касб эта бошлайди: изоҳсиз луғат, яъни изоҳга ҳожат йўқ! Дунё дунё бўлибдики, достонда тилга олинган Кучлар ва уларнинг омонсиз жанги бор. Дунё деб аталган китоб шу икки сўздан иборат: Оқ ва Қора! Бироқ уларга изоҳ берилмаган, изоҳни ҳар бир кишининг ўзи ёзади, кимнинг қисматига оқни таърифлаш, кимникига қоранинг шарҳини битиш тушади. Шунга қарамай, шоир барибир ўз танловини изҳор қилиб кетмоқда:

Бармоғим қабоққа қўйдим, ўртанди,
Эмрандим, нигоҳим тинди, айланди.
Билдим, аъзойи баданим ҳаёт ширасидан.
Ҳамширам – турна,
Қондошим – жайрон,
Жигарим – арғувон.
Хону туробданман, иним – қумурсқа, оғам – от,
Билдим – одамийзодман,
Одамийзод…

Сўнгги «Билдим — одамийзодман, Одамийзод» деган мисра шоирнинг ўша мангу курашда қайси томонда эканини билдиради… Чунки одамийзод бўлиш осон эмас, бунинг учун киши «Қора»нинг лаззат-фароғатидан воз кечиб, «Оқ»нинг заҳматларига бардош бериши шарт!..

Умарали НОРМАТОВ: — Абдувалининг бу асарини назаримда 90-йилларда яратилган кўплаб яхши-яхши модернистик руҳдаги достонларнинг ўзига хос дебочаси, дейиш мумкин.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Умарали ака, умуман ўзбек шеъриятидаги туб модерн бурилишлар қаердан ва қандай бошланди? – деган савол мени ўйлатади. Албатта, ўзбек шеъриятида юз берган чин маънодаги янгиланишни анча илгаридан, ХХ аср тонготаридан, хусусан, Чўлпондан дея олмоқлик ҳам ҳақиқатга зид эмас. Ҳатто ХХ аср иккинчи ярми ва айниқса, кунботарида мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида рўй берган ўзгаришлар натижасида шаклан анъанавий, яъни арузий, мазмунан эса ноанънавий ижтимоий лириканинг пайдо бўлганлиги ҳам факт, бор нарса. Ўша Муқимийу Фурқат, Ибрату Ажзий, Аваз Ўтару Махмур, Турди ва ҳоказо ўнлаб шоирларимиз илк бор ғазалда ижтимоий мавзуларни куйламадими? Ва бу шоирнинг бадиий тафаккур тарзидаги тубдан ўзгариш кечаётганидан далолат эмасмиди?.. Бироқ барибир, бутун интилишларнинг натижаси, ҳосиласи бу – Чўлпон бўлди. (Рус шеъриятида Пушкин шундай «ҳосила»дир. Жуковский ва Державин, Дельвиг ва Баратинский, Язиков каби ўнлаб ўша даврнинг кўзга кўринган шоирлари интилган чўққи фақат Пушкин томонидан забт этилганди.) Албатта, Фитрат бор эди, Ҳамза ва Элбек бор эди, бироқ ХХ асрнинг том маънодаги янги шеъриятининг ўта муваффақиятли ибтидоси, барибир, Чўлпон номи билан боғлиқ эканини тан олишдан ўзга чора йўқ. Чамаси, 10 йиллар бурун бир суҳбатда таниқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққулов Чўлпонни янги ўзбек шеъриятида тутган ўрни тўғрисида гапиратуриб, агар ХХ аср ўзбек поэзиясини бир азим дарахтга менгзасак, Чўлпон, шубҳасиз, унинг ўзагидир, деган фикрни билдирган эди. Чунки, ХХ аср ўзбек шеъриятига неки хусусият алоқадор экан, деярли барчасини Чўлпондан топиш мумкин. Ҳатто бугун қайсидир маънода русм бўлаётган модернистик оҳанглар – дунёни бошқача, бутунлай кутилмаган томондан идрок этиш ҳам бор унда. Ойбекдай дилбар шоир «кўнгил лирика»сини, Ҳамид Олимжондек халқона оҳанг устаси шеърларини, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи каби ҳассос шоирларимизга хос туйғу нозиклигини, ҳатто Абдували Қутбиддиндек ўзбек шеъриятида ўзига хос овоз соҳиби поэзиясини ёдга туширадиган шеърларни Чўлпон шеъриятидан ўқиш мумкин. Чўлпоннинг «Лекин шуълалар Сингиб боралар Оқшом тўр солар» («Кўклам ёмғири»), «На учун япроқ Чойшаб ёймайдир… («Кўкламдан хабар»), «Қор парчалари Тўкилган садаф, Ёнар йилтиллаб Ой кечалари» («Бу ернинг қиши») каби серрамз олтин мисралари Ойбекнинг «Кундуз», «Тонг», «Денгизда оқшом», «Қишки оқшом», «Эрта баҳор» каби ўнлаб символизмнинг гўзал намуналари ҳисобланмиш шеърлари билан руҳий «қариндош»дир.
Чўлпоннинг 20-йилларда ёзилган «Сочилган сочингдек сочилди сиринг» дея «С» товушига урғу бериб ва бу урғу орқали ҳам маънони кучайтиришга, ҳам шеър майдони ичра товуш ўйини ясашга эришган мисраси кейинроқ, 57-йилда Эркин Воҳидов томонидан яратилган «Қаро қошинг, қалам қошинг» деб бошланувчи ажойиб шеърнинг ХХ аср ўзбек поэзиясидаги дастлабки муваффақиятли намунасидек туюлади. Ёхуд:

Булутлар турган жойларида қотиб қоладирлар,
Гулдураклар дам чиқармасдан нафас оладирлар.
Чақмоқ тошини бағрига беркитадир,
Най камалак ўқларини атайлаб чиккитадир…

Ва ёки:

Булут – кампир элагини кўтариб
Супрасини ёймоқ учун боради, —

каби мисралари Абдували Қудбиддин ташбеҳларини ва умуман, бу шоирнинг дунёни бадиий идрок этишидаги айрим хусусиятларини (чунончи, оламни кутилмаган, ноанъанавий ташбеҳлар орқали идрок қилишини) ёдга туширади. Қолаверса, Чўлпон шеъриятида яна шундай оҳанглар борки, улар кейинги авлод шоирлари томонидан ҳалигача маромига етказилиб куйланмаган, десак муболаға бўлмас.
Шу маънода айтиш керакки, шеъриятимиздаги бугунги модернистик интилишларда кўпинча оҳанг менсилмаётганининг гувоҳи бўлмаяпмизми? Бу ўринда оҳангни фақат бир хил миқдордаги ритмлар йиғиндиси ё қофиядан иборат деб тушунмаслигимиз лозим. Мен туйғу оҳангини назарда тутаяпман. Ҳар қандай яхши шеър ана шу оҳангдан истисно эмас. Айниқса, ноанъанавий, бугун биз модерн дея эътиборларга ҳавола этаётганимиз шеърда ички туйғу оҳанги бўлмас экан, у ҳеч нимага арзимайди…
Ойбекнинг 20-йилларнинг охири ва 30-йилларнинг аввалида ёзган символистик шеърларини алоҳида урғулаб ўтишни истар эдим. Шоир «Кўнгил шеърлари»нинг аксари жуда жозиб туйғу асосига қурилганки, уларни кўникилган усулларда бирданига ва бирваракайига таҳлил қилиб ташлаш ва бундан завқ олиш ғоят мушкул. Бундай шеърлар рамзларга қоришган, рамзларга айланган туйғу тилини нозик тушунишни тақозо этади. Ҳатто бу ҳам камлик қиладигандек: ўқувчи ўз муҳитидан қабул қилиб олган ва бадиий тафаккурида меъёрлашган, қатъийлашган айрим догма нуқтаи назарлар қафасини парчалаб ташлаб шеърни ўқишга тутинмоғи лозим. Шундагина балки омад кулиб боқар: санъат асари ўз бағрини очар… Эҳтимол, шундагина модернизмнинг санъат асарини Аристотель айтганидек, табиатга тақлид ва ундан олинган нусхагина деб эмас, балки табиатга, воқеликка муқобил, у билан баравар беллаша оладиган ўзга бир мувозий воқелик, дейиши маънисини тушуниб борармиз…

Умарали НОРМАТОВ: — Дарҳақиқат, модернистик йўл биз ўйлаганчалик, тасаввур қилганчалик осон йўл эмас. У – жуда азим эврилишлар ҳосиласи. Бу йўлнинг йўлчиси — шоир ҳам, унинг қисмати ҳам ўзига хос сир-синоатларга бой.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Ҳар лаҳзада ялтироқ шаҳардан воз кечиб дала-туз бағрига қайтиш кайфиятида яшамаган киши шеър ёзиш қасдида қўлига қалам олмасин. Худди шундай, юрагига Мажнунни қамаб қўймаган эркак шоир, қалбининг тўрида Лайлини асраб юрмаган аёл шоира ҳам шеър ёзмаса, дегинг келади. Зеро, юрагида сири бўлмаган ижодкор қаламидан чиққан «ёзувлар»нинг сеҳрига шубҳа қиласан, киши. «Халққа ашъор керак сирли ва эзгу» (Мирпўлат Мирзо таржимаси) деб ёзади Осип Мандельштам. Шоирлик, бу — такрор ва такрор ана ўша сирга, ана ўша сеҳрга қайтиш, демакдир. Табиатга қайтиш, табиат мавзуларига мурожаат ҳам шундай, аслида. Одатда ижтимоиёт шоир зиммасига ҳам талай муаммоларни, турли қонун-қоидалар заҳматию одоб-ахлоқ ташвишларини юклайди. Бироқ у жазавага тушаркан (шеър ёзаркан), илк бор эгар урилган асов от сингари кўкка сапчийди, гарданида ғашига тегаётган нимадандир қутулмоқчи бўлади. Шоир айнан шу лаҳзалардагина шоирдир. Унинг асл ҳаёти ҳам, фоний оламдаги қувончи ҳам шу пайтда кечади… Илҳом онларида шоир жисми ва у билан боғлиқ оламни унутади, ёдида қолган борлиғи эса ажиб бир туйғуга — мусиқага айланади. Шеър мазкур оҳангнинг, яъни сийратнинг нуқсонли сурати, холос. Уни ўқиш эмас, гўзал бир мусиқа янглиғ эшитиш, ҳис қилиш лозим ва ушбу ҳис орқали ботинда қолиб кетган сийратга тушиб бормоқ мумкин бўлади. Ҳа, шоир мана шу тарзда сирлар дунёси сари интилиб яшайди, бу машаққатли йўлда гоҳо омад унга кулиб боқади: у парвоз қилади… Эҳтимол у узоқ учолмас, қанотлари қайрилиб синар, ожизлигини англар, жисми ботиб турган дағал воқелик ботқоғидан бутунлай халос бўлиш вужуд ҳалокатисиз мумкин эмаслигини тушунар… Бироқ шеърият учун муҳими бу эмас, муҳими — қафасни ёриб чиққан қуш (руҳ) парвозининг илк шиддати, шу шиддатнинг ҳаётсеварлигидир.
Қизиқ, мен шеърнинг ботиний оҳанги — туйғу мазмуни ҳақида гап бошласам, ҳамиша мана шунақа — боши ва сўнгги йўқ оламга кириб қоламан. Шунда мен ўзимни фикрни истаган жойда тўхтатсам ҳам, истаганча давом эттирсам ҳам бўлаверадигандек сезаман ва ўйлаб қоламан: ҳақиқатан ҳам қайдадир бир улкан олам мавжуд ва у тирикликка оид неки бор, ҳаммасини ўзида мужассам этади, чунки ҳаммасининг асосидир. Эҳтимол чин дунё деганлари ўша бўлар, билмадим… Лекин айнан шу олам кишини эзгуликка ва гўзалликка чорлайди, иймон ҳақида, эътиқод тўғрисида ўйлашга, уларсиз тириклик йўқ эканига ишонтиришга ундайди. Гўё бу оламда инсон ҳаётининг мазмуни, ўлмоқ ҳикмати яшириндек. Бироқ унга олиб борадиган йўллар жуда чалкаш, жуда мураккаб… Ҳақиқий санъат асари, чинакам бадиият — мана ўша саноқли маҳол йўллардан бири. Ушбу оламга бошловчи ва унга элтувчи, ундан хабар берувчи санъат қанчалар гўзал, санъаткор қанчалар ҳассос!.. Санъатнинг илоҳийлиги ҳақидаги мулоҳазалар эҳтимол шу ерда ўринлидир, билмадим…

Ёсино тоғларида
Олча гуллари билан
Учаётир оқ бўрон
Чўққиларнинг устида…
Ажратиб ҳам бўлмайди.
(Хуршид Даврон таржимаси.)

Сайгё қаламига мансуб ушбу шеърда чўққиларнинг устида олча гуллари билан қўшилишиб учаётган оқ бўрон – бирини иккинчисидан ажратиб бўлмайдиган, гўзалликка оғиз солган омухталикдан сўз очилади. Бунда шоир ўз муносабатини – қайғу ё шодлигини яширган. Рассом каби иш тутиб, ҳаётнинг мангу ҳаракати натижасида табиатнинг муайян кесишикларида дунёга келгувчи олий ва кўпинча оний нуқталари – гўзаллигидан бирини шеър деб аталмиш шакл ёрдамида хотирага михламоқчи бўлган.
Ойбекнинг шеърлари ҳам шундай тансиқ туйғуларни қўзғайди… Киши ўзининг асл қиёфаси билан юзма-юз келганда ҳамиша ҳаяжонга тушади, титрайди. Санъаткорнинг энг гўзал асарлари ҳам ана шу титроқнинг анчагина кўримсиз шакли – сувда юзиб юрган тўлин ой сингари акслардир, топилганнинг йўқолиб кетиши тўғрисидаги қўрқувдан туғилган қайтариқлардир, асл сувратдан кўчирилган нусхалардир… Оқшомда денгизга, унга олтин сочларини ташлаб қўйган қуёшга тикилиб ўтираркан, шоир қўққисдан ўз ботинида яшириниб ётган зотнинг нигоҳларига дуч келади ва титрайди. Учрашув уни шундай жазавага соладики, оқибатда шоир бундан хотира қолдирмоқ истайди ва қўлига қалам олади:

Сувларда секин ўйнар
Олтин қайиқчалардек
Қуёш алангалари.

Сув бетига урилиб тўлқин ҳаракати ёрдамида товланаётган қуёш алангаларини айнан олтин қайиқчалардек қабул қилган шоир шу лаҳзаларда болага айланади. Ахир фақат болагина сувга қоғоздан ясалган қайиқчаларни ширин умид-ла қўйиб юбораркан, уларга олтиндан ясалгандек алоҳида, сир аралашган меҳр билан, содда самимият билан ёндошади. Бундай туйғу бизнинг аксариятимизда бор, барҳаёт. Шунга кўра биз ҳам ҳеч иккиланмасдан, шубҳаланмасдан сувларда ўйнаётган қуёш алангаларини шоир билан баравар олтин қайиқчалардек қабул қиламиз. Чунки олтин қайиқчалар ҳақидаги эртак бизнинг ботинимизда ҳамиша ниманингдир, қандайдир муқаддас ва улуғ ниманингдир илинжида умр кечиради…
Шунингдек, Баҳром Рўзимуҳаммад, Абдували Қутбиддин сингари замонавий шоирларимиз ижодларида ҳам ана шу теранликда туғилган шеърларга дуч келганингда беихтиёр севиниб кетасан, киши.

нафас совқотади
деразадан мўралар гуллар
жунжикади қушчалар
тойиб йиқилади хаёлим

ширин туш каби гир атроф
деразадан қараган каби
хаёл ойнасидан қарайман
тикиламан иссиқ ойнадан

пуфлаб ташлайдирман нафасни
ғижимланиб қолар кечаги тушим
сабабсиз хурсандчилик руҳимда
жим одимлагим келмоқда жуда

бир ўзим яшагим келади қишда
миттигина қор ёғса менга аталган
совқотади нафас қушчага ўхшаб
мамнуният ила термулар бир гул

атроф сокинлиги
сокинлигимдан юз бора улкан
қандай сиғди экан бу фаслга у

Бундай шеърлар шоирнинг руҳият билан бир умрлик мулоқотидан, илоҳий борлиққа бир умрлик талпинишидан сўнг ўсимлик янглиғ ўз-ўзидан ўсиб чиқадиган маърифат мевасидир. Ҳа, у биз кўниккан ўқиб-ўрганиш, ақлий таълим маҳсули бўлмай, дунёни эстетик идрок этиш билан боғлиқ ГЎЗАЛЛИК МАЪРИФАТИ неъматидир… Қолаверса, умуман модернистик санъатни тушуниш ассоциация тилини тушуниш билан анча мукаммалашади. Чунки бу санъат анъанавий бадиий тафаккур маҳсулидан фарқ қилиб, изчил мантиқийликка, узлуксиз тасаввурга асосланмайди. Модернизм реал воқеликнинг ижодкор нуқтаи назаридаги инъикосинигина, демак, воқеликнинг «ажратиб-танлаб олинган» маълум бўлакларинигина бадиий асарда акс эттиради. (Унинг айтмоқчи бўлгани ана шу бўлакларнинг биргаликдаги ҳамкорлиги замирида яширинган). Бу бўлаклар ўртасидаги сабаб-оқибат, мантиқ-мазмун боғланишларини гўё «унутади». Модернистик санъат ўқувчиси эса ана шу «унутилган»ни «эслаб олиши, эслай олиши» шарт. Йўқса, «ёпиқли қозон ёпиқлигича» қолаверади…

Умарали НОРМАТОВ: – Анъанавий аруз, бармоқдаги шеъриятдан фарқли ўлароқ, модерн шеърда уч унсур – оригинал поэтик фикр, туйғу, манзара оҳанги, яъни ўша уч унсурдан туғилган оҳанг ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Аруз ва бармоқдаги шеърий ритмика – оҳангни белгилайдиган ҳижо, туроқ, баҳр, қофия каби қатъий талаблар бу ерда ўз аҳамиятини деярли йўқотади. Бироқ ҳақиқий модерн шеър оҳангдорлик бобида анъанавий аруз ёки бармоқдан асло қолишмайди. Қалтис ва қийин жойи шундаки, бу ерда аруз ёки бармоқдаги каби оҳангни вужудга келтирадиган тайёр андоза – меъёрлар йўқ ҳисоб ёки бор бўлса ҳам илмий кашф этилмаган. Бу оҳангни фақат қалб кўзи орқали туйиш, ҳис этиш, ундан завқланиш мумкин, холос. Модерн шеър ҳатто анъанавий шаклда ёзилганда ҳам ҳижо, туроқ, қофиядан ҳосил бўладиган оҳанг эмас, айни ўша оригинал поэтик фикр, туйғу, манзара, улар ҳаракатидан вужудга келадиган оҳанг ўқувчи қалбида акс-садо беради.
Фахриёрнинг «Куз ёмғири» туркумидаги мана бу манзара оҳангига эътибор беринг:

Хазонлар эргашди армон хайлига,
Куз видо истади кўнгил майлига,
Ёмғирлар ёғади ҳижрон сайлида,
Куз ёмғири,
Ҳижрон ёмғири.

Куз, ҳазон фасли билан боғли мунгли — ҳазин кайфият, бетиним ёғаётган ҳижрон ёмғири, унинг дардли садоси билан қўшилган ғаройиб, ўта маъюс, мунис бир мусиқий оҳангни вужудга келтиради; кузнинг кўнгил майлига видо исташи, бунинг устига «ҳижрон сайлида» ёмғирнинг савалаши шеърдаги маъюс туйғу мусиқасини авж пардаларга кўтаради. Шеърнинг кейинги бандидаги бир қарашда халқона шўх, қувноқ туюлган мисралар ҳиссий оҳанги жиҳатидан бутунлай ўзгача –янгича:

На кўз — тикарга, на умид — боғларга,
На сўз — айтарга, на димоғ — чоғларга,
На гул — севарга, на кўнгил — доғларга,
Куз ёмғири,
Ҳижрон ёмғири.

Қувноқ сатрлар бағридан сизиб чиқаётган мунгни сезиб-туйиб турган бўлишингиз керак…
Шоирнинг қатор шеърларида кераксиз, ортиқча, ўринсиз туюлган тиниш белгилари – айниқса, тире, вергул бу ерда фикр, туйғу изҳори-ифодаси учун зарурий элемент, поэтик воситага айланади. Эҳтимол, мисралардаги гап тузилиши қоидага унчалик мос эмасдир, бироқ «қоидага унча мос бўлмаган» ана шу мисралар лирик қаҳрамон кўнглидаги асов туйғулар, кечинмалар ифодасига ниҳоятда мос. Шу каби энг яхши асарлар бугунги модерн шеъриятида поэтик оҳанг масаласини тадқиқ этиш учун етарли асос бўла олади, деб ўйлайман.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Умарали ака, сиз қайдай ўйлайсиз, шеъриятимизда юз бераётган бу ўзгаришларнинг туб сабабларини қаерлардан изламоқ ўринли бўларкин? Ҳамма гап айланиб бориб инсон ва давр муносабатига тақалмасмикан? Ахир, одамзод ўзини ўтга-чўққа урса ҳам — урмаса ҳам, барибир, ўзи яшаб турган жамият ва замоннинг бир парчаси эканлигини инкор этолмайди. Шундай бўлгач, давр таъсиридан қочиб қайга ҳам кета оларди. Кетганда нима бўларди? Уни ҳеч ким тушунмай қолмайдими?.. Ахир бизнинг маънавий ҳолимиз ўзимиз яшаётган муҳитдан қабул қилиб олган шартли белгилар даражаси билан ўлчанмайдими! Модомики шундай экан, биз ана шу белгиларга кўра гапирмоғимиз шарт эмасми? Йўқса, бегона юртга келиб қолиб, ҳеч ким тушунмайдиган ўз тилида нималарнидир англатишга беҳуда уринаётган шўрлик сайёҳ ҳолига тушмаймизми? Белгиларга кўра гапириш дегани ўзинг яшаётган давр табиатини, тартиб-интизомини тан олиш деганими? Узоққа бормайлик-да, 60-йилларда ўз шеърлари билан собиқ Иттифоқда кенг шуҳрат қозонган Е.Евтушенкодан бир мисол олайлик. У ёзади:

Бугунги қаҳрамон —
у ўзгарди.
Худди аср янглиғ мураккаблашди.
Ҳозир қаҳрамон – файласуф ва ижодкор,
Асло қиличбозлардан эмас, балки пайғамбарлардан.
Ўгитларни англаш даври — бу,
Юзаки романтиканинг куни эса битди.
(таржима бизники — У.Ҳ.)

Бундан бир неча ўн йиллар бурун ёзилган шеърда «юзаки романтиканинг куни битганлигию ўгитларни англаш даври бошланганидан, куннинг қаҳрамони ўзгарганидан» баҳс қилинмоқда. Энди эътибор беринг, шу шеър мазмунини бугунги кунимизга тадбиқ этса бўлмайдими? (Фақат бугунги қаҳрамоннинг исми ўзгарган: у Евтушенко айтганидай «файласуф» ё «ижодкор» деб эмас, балки «тадбиркор», «тужжор» ва шунинг каби исмлар билан аталмоқда). Ахир шоир 30 йил наридан туриб кунимизни ёзгандек туюлмаяптими? Ахир биз эмасми хомхаёллар палласидан йироқ тушиб, реал ҳаёт сарҳадига қадам қўйган ва замонга мос бўлишга, ўзгаришга интилаётган кишилар!.. Кўринадики, ҳар даврнинг ўзига хос кайфияти бўлиб, у шу даврда яшаётган кишилар онги ва қалбига кириб боради. Биз шунинг таъсирида юрамиз. Евтушенко 30 йил олдин қаҳрамоннинг ўзгарганидан хабар бермоқда. Бугун у яна ўзгарди. Демак, 30 йил олдин рўй берган янгиланиш ўзининг ниҳоясига етди ва ундан-да янги бошқа давр бошланди. Ва биз энди янгиланган шу даврга кўра ҳаётимизни мослашга, у билан ҳамқадам юришга интиламиз. Ушбу ҳаракат эса дунёни, ўзимиз тегишли бўлган жамиятни қайта англаш, идрок этишимизни тақозо этганидан секин-аста маънавий ҳаётимиз ҳаракатга келади. Шу вақтгача маълум маънода турғунлашиб қолган қадриятлар ҳам ўз ўрнидан қўзғолиб, тусланишга юз тутади. Жамиятдаги қадриятларнинг ўзгариши эса инсон ботинини ҳаракатга келтиради ва қайсидир маънода дунёни қайта баҳолаш жараёни кечади. Натижада илгари бизни қувонтирган, кўнгил ва онгимизга завқу шавқ олиб кирган нарса ва ҳодисалар энди жудаям ғариб кўрина бошлайди. Кўнгил, Чўлпон айтганидек, янгилик қидиришга тушади. Чунки замон билан ҳамнафасликка эҳтиёж сезади-да. Ҳа, инсон ўзи мансуб бўлган давр билан ёнма-ён юрмас, замон нафасини ўз ҳаётида ҳис қилиб яшамас экан, у ўзини бахтсиз сезаверади. Ўтмишда яратилган ҳар қандай буюк асар ўзининг ҳар қанча улуғлиги ва фазилатига қарамай, барибир, бугунги кунни тўла маънода акс эттиролмайди. У маънавий, лекин тарихий қадрият сирасига киради. Шунга кўра ҳам замоннинг қайноқ нафаси уфуриб турган асарларга, шу куннинг асарларига ҳар доим ҳам алоҳида талаб бўлади. Чўлпон Навоийдек даҳони ўқиб ҳам кўнгил таскин топмайди, деб ёзганини “Навоийдан қониқмаслик”, деб тушунмаслик керак. Чўлпон дунёга ва одамзодга тегишли бўлган асосий қирралар Навоийда гўзал тарзда айтилганини жудаям яхши билади. Бироқ қидиргани – шу “қирралар”ни ўзи яшаб турган замон нуқтаи назаридан туриб ёритилган асарлар эди. Ҳа, у замон нафасига эҳтиёж туйган эди… Ва бу эҳтиёж янгиланган бадиий тафаккурдан туғилаётганди. Эҳтиёж мавжуд экан, санъат, адабиётда ҳам янгиланиш бўлаверади.

Умарали НОРМАТОВ: — Ўтган аср бошларида миллий адабиётимизда туб ўзгариш, бадиий ислоҳотларга эҳтиёж нақадар кучли бўлганлиги ҳаммага аён. Адабиётимиз бахтига мана шу эҳтиёжни чуқур ҳис этган Чўлпон, Қодирий сингари улкан истеъдодлар майдонга чиқди ва миллий адабиёт ривожини янги йўлларга солиб юборди. Қарангки, ХХI аср бошларида ҳам бугунги адабиётимизда туб янгиланишга кучли бир зарурат борлигини кўриб, сезиб турибмиз. Ахир, шоир айтмоқчи, чархнинг авзойи аввалгиларга ўхшамас: мустақил мамлакатнинг озод одамини, глобаллашув, ахборот асри кишисини аввалги адабий мезонлар асосида яратилган асарлар асло қаноатлантирмаслиги кундай равшан. Аслини олганда янгиланиш, ўзгариш жараёни аллақачон бошланган, суҳбатимизда келтирилган шеърлар бу йўлда муайян ижобий тажрибалар мавжудлигини тасдиқлаб турибди.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Умарали ака, сизнингча, ўзбек шеършунослиги, адабий нуқтаи назари ўзбек поэзиясидан қайсидир маънода орқада қолиб кетмаяптими? Бу ҳол айниқса, модерн шеърни тушунишда ва уни таҳлилу тадқиқ этишда сезилиб қолаётганга ўхшайди. Ва умуман, негадир ҳар қандай янгилик Шарқда қийинчилик билан кўкарадигандек. Жумладан, ўзбек шеъриятида содир бўлган янгоришлар ҳам, масалан, 70-йилларда унчалик хуш қабул қилинмаган. Ҳозир ундайин қаршилик ва тазйиқлар бўлмаса-да, барибир, «модерн шоирлар» негадир суйиб ўқилмайди. Узоққа бормайлик-да, сўнгги бир неча йил мобайнида нашр этилган Баҳром Рўзимуҳаммаднинг «Кундуз сарҳадлари» ва Фахриёрнинг «Аёлғу» тўпламларига бўлган адабий муносабатни олайлик. Рости, мен шу икки китоб чуқур тушунилиб, оҳори тўкилмаган гўзал таҳлиллар асосида ёзилган тақризларни, мақолаларни ўқимадим. Устоз Озод Шарафиддиновнинг «Модернизм – жўн ҳодиса эмас…» сарлавҳали суҳбати, профессор Қозоқвой Йўлдошевнинг бир қанча радиосуҳбатлари, мунаққид Аҳмад Отабоевнинг аҳён-аҳёндаги «модернистик чиқишлари», шоир Баҳром Рўзимуҳаммаднинг «Аёлғу» ҳақида, шоир Шермурод Субҳоннинг Б. Рўзимуҳаммад шеърлари тўғрисида ёзган мақолалари ва яна шу руҳдаги ҳаракатлар ҳали етарли эмас. Қолаверса, ҳар икки мақола ҳам шоирлар шеърияти моҳиятини тўла очиб беролган, дейиш мушкул. Ва умуман, адабиёт илмимизда янгиланаётган бадиий тафаккур масалаларини теран ва атрофлича тадқиқ этган салмоқли ишлар деярли яратилмаётгани кишини ўйлантириб қўяди. Эҳтимол, адабий танқидга бўлган биздаги совуққон муносабатнинг ҳосиласидир бу. Ахир тан олмоғимиз керакки, Шарқда бадиий асар ёзиш адабиёт илми билан шуғулланишдан кўра ҳамиша ҳам «баландроқ» мартаба ҳисобланиб келган. Бундай ёндошув ҳалигача ўз таъсирини йўқотган эмас. Ҳатто «жуда чуқур» тушунувчи зиёлиларимиз ҳам кўпинча адабий танқидни мустақил ижод ўлароқ тан олишдан кўра бирон-бир асарнинг «соя»си сифатида қабул қилишга кўпроқ мойиллик билдиради. Аслида-чи? Аслида, ҳақиқий адабий таҳлилий асар – чинакам ижод, илм ва бадиият баравар иштирок этадиган улкан майдон. Ахир, Белинскийнинг «Адабий орзулар»ини Пушкин ё Лермонтов шеърларидан қуйи қўйиш мумкинми? Менингча, йўқ! Чунки Белинскийнинг адабий-танқидий асарлари ўзининг пафоси нуқтаи назаридан Пушкин шеърларидан асло қолишмайди. Дунёни бадиий идрок этиш даражаси жиҳатидан ҳам Белинский, масалан, Лермонтов билан бўйлаша олади. Эдуардес Межелайтиснинг «Тунги капалаклар»и К. Г. Юнг, Э. Фромм, О. Гассетларнинг бадиий адабиётга бағишлаб ёзилган асарлари тўғрисида ҳам шундай илиқ муносабат билдириш мумкин. Албатта, ўз замонасига кўра бундай илғор адабий-танқидий асарлар ёзиш учун ижодкор-олимга жуда кўп нарса зарур: у тарих ва жамиятшуносликни, социология ва психологияни, қўйингки, борлиқ ижтимоий соҳаларнинг билимдони бўлиши шарт. Кейин энг муҳими бошланади: мунаққид камида ўзи тадқиқ этаётган шоир ё ёзувчи даражасида фикрлай ва ҳис қила билиши, дунёни шу поғонада бадиий идрок эта олиши даркор. Ҳа-ҳа, булардан ташқари ҳам ижодкор-олимга яна кўп фазилатлар асқотади… Эҳтимол, шунинг учун бизда улар жуда кам бўлган ва тобора яна-да нодирлашиб бормоқда… Албатта, нималардир қилинмоқда, онда-сонда бўлса-да, кишининг эсида қоладиган адабий-танқидий асарлар учраб турибди. Мен 1998 йилда чоп этилган И. Јафуровнинг «Дил эркинлиги» номли китобини алоҳида санаб ўтган бўлардим. Қолаверса, сизнинг бир қатор адабиётшунос олимлар билан сўнгги йиллар давомида «Жаҳон адабиёти» журналида эълон қилинган суҳбатларингиз, Баҳром Рўзимуҳаммад, Узоқ Жўрақулов сингари яна бир неча ижодкорларнинг вақтли матбуотда онда-сонда бўлса-да чиқиб турган мақолалари… Бироқ ўзгараётган бадиий тафаккуримиз меваси бўлиб дунёга келаётган шеъриятни, унинг туғилиш сабаблари ва қонуниятларини кўрсатиб, тушунтириб бера оладиган асарларга эҳтиёж барибир қондирилмай келаётир. 1987 йилда ёзилган, 1988 йилда кенгайтирилиб, қайта ишланган француз олими Жан-Луис-Жубертнинг «Шеър недир?» деб номланган асари назаримда, ана шу ташналикни бир қадар қондирадигандек. (Мен уни туркчада ўқидим – У. Ҳ.) Китоб учта бўлимдан ва кўплаб боблардан иборат. Биргина бобларнинг номланишининг ўзиёқ киши эътиборини тортади, сергак торттиради, ҳали масала моҳиятини англаб етмасингдан буруноқ сен билган шеър ҳақида қандайдир янги гап айтилиши мумкинлигини сеза бошлайсан. Мана улардан бир нечтаси: «Шеърнинг фойдасизлиги», «Шеър ва хотира», «Шеър ва сеҳр», «Насрнинг юриши, назмнинг эса рақс тушиши», «Тилнинг мағлубияти», «Овоз шеъри», «Шеърнинг овозсизлиги», «Мавҳум шеър», «Шеър ва туш» ва ҳоказо.

Умарали НОРМАТОВ: — Миллий адабиётимиздаги, хусусан, шеъриятдаги ноанъанавий йўналиш, модерн шеърият тадқиқи кўнгилдагидек эмас, деган гапингизга қўшиламан. Бироқ ноумид шайтон, дейдилар, мана шу йўналишдаги асарларни теран ҳис қиладиган, чуқур таҳлил эта оладиган навқирон кенжа адабиётшунослар авлоди етишиб келаётганлиги кўнгилга таскин беради. Жаҳон адабиёти тажрибасидан маълум: янги адабий ҳодиса — мактаб эртадир-кечдир, албатта ўз тадқиқотчиларини етиштиради. Миллий университетда ўтказилган адабий анжуманларда, жумладан, Шавкат Раҳмон, Фахриёр, Иқбол Мирзо, Турсун Али шеърлари муҳокамасига бағишланган анжуманлардаги чиқишларни, ўта мураккаб, ноанъанавий шеърлар хусусида ёшлар топиб айтган мулоҳазаларни тинглаб кўнгил яйрайди. 2001 йили ўзбек филологиясида Муҳайё Йўлдошева деган қизимиз бугунги модерн шеърият ҳақида магистрлик диссертациясини ҳимоя қилди. Ёш тадқиқотчининг энг янги шеъриятимиз руҳига мос ноанъанавий йўналишдаги нозик кузатиш, илмий таҳлиллари ҳимоя қатнашчиларини лол қолдирди. Бу иш китоб ҳолида чоп этишга, уни номзодлик диссертацияси тарзида ҳимоя этишга тавсия этилди. Муҳайёхонга ўхшаган ёш шеършунослар якка-ёлғиз эмас. Улар матбуотда ҳам кўрина бошлашди. Аминманки, эрта-индин улар катта майдонга, юксак минбарга дадил чиқадилар. Кўрасиз, яқин келажакда модерн шеърият тадқиқи сизу биз кутган манзилларни албатта забт этажак.
Умуман олганда модерн шеърият тилини уқиш, англаш осон эмас. Бу шеърият дунёсини теран англаш учун айни шу дунё ичида яшаш, бу оламнинг одами бўлиш лозим. Модерн шеъриятнинг, умуман, модерн адабиёт, санъатнинг ҳаёт, жамият билан алоқаси анъанавий реалистик адабиёт, санъатникидан тубдан фарқ қилади. Модерн шеъриятда «одамларнинг тили учида турган сўзни айтиш», одамлар — замондошлар кайфиятини ифодалашга интилиш йўқ ҳисоб. Модерн адабиёт, шеърият намуналарини ўқиганда реалистик мусаввирлар яратган ҳаётни айни ўзидек гавдалантирган суратлар кўргазмасига эмас, авангард санъаткорлар суратларидан иборат ғаройиб, дарҳол тушуниш, англаш мушкул бўлган «айқаш-уйқаш» манзаралар галереясига кириб қолгандек бўласиз, ўзгача ранглар жилосига дуч келасиз, аввал эшитмаган наволарни тинглайсиз. Улар сизда кайфиятлар уйғотади, ҳаётга, нарса ва ҳодисаларга ўзгача нигоҳ билан қарашга ундайди… Анъанавий реалистик асарлар руҳида тарбияланган ўқувчи, реализм эстетикаси, назарияси билан қуролланган танқидчи-адабиётшунос буни осон ҳазм қила олмаслиги табиий бир ҳол. Ушбу ғаройиб, тушуниксиз оламга чуқур кириб борганингиз сари секин-аста унинг асири, мухлиси бўлиб қолганлигингизни ўзингиз ҳам сезмай қоласиз. Мен олий ўқув юртида талабалар билан ишлаш жараёнида бунга амин бўлганман. Умумтаълим мактабларида модерн адабиёт, шеърият, айниқса, санъат намуналари билан деярли таништирилмайди. Ўқув дастурларида мавжуд янгича йўналишдаги айрим шеърлар табиатини тушунтириб бера оладиган адабиёт муаллимлари ниҳоятда кам. Ўзбек филологияси факультетлари 1-курсида «Ҳозирги адабий жараён» фани орқали талабалар модерн адабиёт дунёси билан бевосита таниша бошлайдилар, мана шу танишув жараёнида атиги 3-4 ой давомида улар тамомила бошқача одам – модерн шеъриятнинг «ашаддий мухлиси» бўлиб қоладилар… Таълим-тарбияда ҳам гап кўп-да!..

Улуғбек ҲАМДАМ: — Бугунги ўзбек модерн шеъриятида ва умуман, ўзбек адабиётида «катта бурилиш» – таъсири нафақат санъат доирасида, балки жамият миқёсида кутиладиган воқеаларнинг деярли содир бўлмаётгани юқорида у ёки бу муносабат билан айтилиб ўтган сабабларга боғлиқ эканидан ташқари, яна икки улкан омилга ҳам алоқадорлигини таъкидлаш лозимга ўхшайди. Биринчиси, ташқи омил – жамият ҳаётининг кейинги 10-15 йил мобайнида кўпқатламли, кўпқиёфали мазмун касб этиши оқибатида муайян ижтимоий-иқтисодий-маънавий тоифага мансуб кишининг ўз қатлами даражасидаги эҳтиёж ва қизиқишларининг шаклланганлиги ҳамда адабиёт-санъатнинг кўп ҳолларда мазкур эҳтиёж ва қизиқишлар рўйхатидан «тушиб қолаётганлиги» билан изоҳланади. Бошқача айтадиган бўлсак, гарчи «адабиёт одамлари» орасида модерн кайфият кечаги кунга нисбатан бир қадар барқарорлашган эса-да, модерн шеър мухлисларининг сони барибир, жудаям озчиликни ташкил қилади. Рақамнинг «камбағаллиги» модерн шеърни тушуниш ўқувчидан хос бир адабий тайёргарлик, хос бир бадиий дид тақозо этишига ҳам боғлиқ, албатта. Ҳатто айтиш мумкинки, адабиёт-санъатга қайси бир жиҳатдан бевосита алоқаси бўлган ўқувчигина бугунги модерн шеърнинг чин мухлиси. Одатда, талабнинг чекланганлиги таклифнинг камтароналигига, етарли миқдорда оммавийлашмаслигига олиб келади.
Иккинчиси ички омил бўлиб, шоир шахси, бу шахснинг қисмати билан боғлиқ фактордир. Шоир бўлиб туғиладилар, деган нақл юради. Бу гапда ҳикмат бор. Чунки шоирлик, бу — ҳақиқатан ҳам қисмат. Киши шоиртабиат бўлиб туғилиши ва андак адабий таълим орқасидан бинойидек шеърлар машқ қилиши, ҳатто эл оғзига тушиши мумкин. Аслида шундай шоирлар ҳам керак. Ҳамманинг бирдек «даҳо» бўлиши мумкин ҳам, шарт ҳам эмас. Бироқ санъатда навоийлар бу тариқа пайдо бўлмайди. Навоийларга фитратининг шоиртабиатлилигидан ташқари қисматининг ҳам айрича — чинакам ижодкорникига монанд бўлмоғи зарур. Улуғ дард, мислсиз муҳаббат, таскинсиз улкан йўқотишлар, азим руҳий эврилишлар, туганмас изтироблар… мана нималар ҳаводек керак Катта Шоирга, Улкан Санъаткорга!.. Бироқ кечирасиз, бу ёғи энди пешона… Одам буюртма бериб бахтсиз бўла олмайди, атайлаб ўзини-ўзи руҳий қийноқларга, изтиробларга, ўпқондек ютиб келгувчи дард-мунгларга гирифтор эта билмайди… Қисмат… Шунинг учун ҳам орамизда истеъдодлар кўп бўлишига қарамай, даҳолар камёб… Истеъдоднинг даҳо санъаткорга «айланмоғи» учун ана шу дўзахий азобларни кечиб ўтиши ва энг муҳими, тегирмондан бутун чиқмоғи шарт! Ҳа-ҳа, шунча эврилишлардан сўнг ҳам ботинида ўз инсонлик шаънини бутун сақлаб қололган истеъдодгина яна бир қадам илгари ташлайди – Улкан Санъаткоргина ёзиши мумкин бўлган дурдоналарни ярата бошлайди. Мана, нима учун ҳаммамиз бинойидекмиз-у, орамизда навоийлар кўринмайди…
Жуберт юқорида эсланган китобида Массет исмли муаллифнинг 1835 йилда ёзилган «Май кечаси» деб номланган шеърини келтирадики, назаримда у руҳан айтилганларга монанд тушади:

Ишқ тўла кўксидан оқар эди қон:
Денгизлар устида беҳуда учди,
Соҳиллар бўш эди, бўш эди уммон.
Ниҳоят панжасин кўксига санчди…
Келтирди юрагин полапонларга.

Тошга ястанганча ожиз сақоқуш
Бўлаша бошларкан сўнгра парчани,
Улуғ муҳаббат-ла қисмат аччиғин
Бостириб қўйгандек сезарди ўзни.
Ва қонли тўшига боқарди бот-бот
Завқдан ва шафқатдан, даҳшатдан сархуш…
(таржима бизники — У.Ҳ.)

Яна-да кўп изтироб чекиб яшаган шоир ҳам ўз ҳаётини асарлар тариқасида қонга ташна ўқувчиларга мана шу тарзда арғумон этади, дейди француз олими шеърни таҳлил этаркан. Албатта, бу мисолда кимдир ортиқ даражадаги муболағани кўрар, кимдир бошқа фикр айтар, лекин, нима бўлгандаям ҳақиқий шоир-ижодкор тақдири баъзан чинданам сақоқуш қисматини ёдга солади. Шу маънода орамиздан навоийларнинг потраб чиқиб турмаганининг сабабларидан бири — сақоқушнинг аччиқ қисматидек қисматни камдан-кам, ноёбдан-ноёб ижодкор ўзига раво кўришидадир. Бас, шундай экан, ҳақиқий шоир, умуман, санъаткор бу — аввало, Улуғ Дардмандки, мен унга ҳавас қилишдан, шарафига санолар ўқишдан олдин дардига Яратгандан шифо тилаган бўлардим. Ҳа, чинакам шоирлар (эътибор берган бўлсангиз, бутун суҳбатимиз давомида мен «санъаткор», «ижодкор», «шоир» сўзлари олдига «чинакам», «ҳақиқий» деган сифатларни бот-бот қўшиб қўйишга мажбур бўлдим, ўйлайманки, изоҳга ҳожат йўқ!) орамиздаги энг касалманд, «соғлар орасидаги носоғ» кишиларким, уларнинг дарди ҳақиқатан ҳам оламнинг дарди, одамнинг дардидир. Уларга ҳасад қилиш эса, кўринадики, ҳар қандай соғлом мантиқдан йироқ ахмоқона ва разилона ишдек туюлади менга.

Умарали НОРМАТОВ: — Адабиёт тарихидан маълумки, ҳеч қайси адабий оқим, ижодий метод ижодкорга имтиёз, афзаллик ҳуқуқини бермайди. Охир-оқибат ижодкорнинг истеъдод даражаси, заковати, ижоддаги омади, бадиий ихтироси ҳал қилувчи аҳамият касб этади.
Ҳозирги модерн шеъриятнинг, модерн шоирларнинг унчалик машҳур эмаслигидан кўпам ташвишга тушавермаслик керак. Ҳар ҳолда менинг кузатишимча, модерн шеъриятга муносабатда муайян ўзгариш бор, ихлосмандлар кейинги 4-5 йил давомида сезиларли даражада кўпайди. Қолаверса, модерн шеъриятнинг ўзи юқорида айтилганидек, бетиним ўзгариб-янгиланиб, такомиллашиб, ўқувчи-шеърхонга яқинлашиб боряпти, ҳали бизда модерн шеъриятнинг имкониятлари тўлалигича намоён бўлгани йўқ. Шунга қарамай, бугунги кунда унинг Абдували Қутбиддин, Фахриёр, Баҳром Рўзимуҳаммаддек тан олинган истеъдодли намояндалари борлигининг ўзи катта гап! Булар ва уларнинг ўнлаб издошлари ўзбек миллий модерн шеъриятининг эртасига катта умид уйғотади.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Домла, негадир менга Абдували Қутбиддин ва Фахриёр билан Баҳром Рўзимуҳаммад шеърияти ўртасида илдизли тафовут борга ўхшайди. Биринчи икки шоир анъана доирасида, анъана заминида туриб модернистик кашфиётларга интилаётган бўлсалар (сизнинг юқорида «соф модерн» кўринишидаги деярли барча асарлар қаъридан акс-садо бериб турган қадим аёлғу наволарини туйиб-эшитиб турасиз, деганингиз бежиз эмас), Баҳром Рўзимуҳаммад ижодиёти кўпроқ модернистик соҳил томонида каби. Чунки Абдували Қутбиддин ва Фахриёрга дунёни боши ва охири мавжуд бус-бутун олам ўлароқ кўриш хос, бинобарин, улар яратаётган бадиий дунё изчил мантиқийликка, узвий давомийликка асосланган бўлса, Баҳром Рўзимуҳаммад «дунёси»нинг ҳақиқатан ҳам «оёғи осмонда». Унинг шеърлари Фахриёр ва Абдували Қутбиддин асарларда акс этган «бутун дунё»нинг сочилиб кетган синиқларидек таассурот қолдиради. (Ахир модернизмнинг моҳияти айнан инсон руҳиятидаги дарзлар орасида яширинган-ку!) Бу ўринда гап қайси шеърий йўлнинг устун ё пастлигида, яхши ё ёмонлигида эмас, асло! Масалани ҳеч қачон бундай қўймаслик керак. Гап шоирларнинг фитратий ўзига хослигида, дунёни эстетик бадиий идрок этишидаги айричалигида. Ҳеч шубҳа қилмайманки, агар шоир чинакамига истеъдодли бўлса, ҳар қандай йўсинда гўзал, ғоят гўзал ашъор бита олади. Бинобарин, бадиий тафаккурнинг реалистик босқичи ҳам, модернистик босқичи ҳам, жумладан, уларнинг ўзига хос синтези бўлмиш модернистик реализм (Фахриёр, Абдували Қутбиддин каби яна кўплаб шоирларимиз шу услубга яқинроқ) босқичи ҳам юксак санъат намуналарини беришга қодирдир. Ҳа-ҳа, шоирнинг кучи унинг қайси «изм»га мансублигида эмас, балки шу «изм» заминида туриб, нима ва қандай ёза билди, гап шунда! Ва яна шундай ўйлар мени ҳеч тарк этмайдики, ХХ аср ўзбек анъанавий шеърияти берган «Кишан кийма, бўйин эгма, Ки сен ҳам ҳур туғилғонсен!» (Чўлпон), «Чувалади ўйларим сенсиз, Хаёлимга тароқ ургайман. Менинг қўлим етмаган юлдуз, Тушларимда сени кўргайман» (А. Орипов), «Уйғон ай малагим, тур, ўрнингдан тур, Оташин музларда исинайлик, юр!» (Р. Парфи) каби ўзининг ўлмас мисраларини ҳали ярата билганича йўқ. Биз «модерн шеър табиати сал бошқача бўлади, унга бу янглиғ талаблар қўйиб бўлмайди» дегандек ўнлаб-юзлаб важ-карсон кўрсатмайлик, барибир, адабиётнинг санъатлик хусусиятини унутмаслигимиз лозим. У бизнинг эстетик дунёмизни титратиб юборадиган асарлар бергандагина чинакам бадиий ҳодиса ҳақида фикр юритишимиз мумкин.

Умарали НОРМАТОВ: — Модерн шеъриятимиз ривожи осон ва силлиқ кечаётгани йўқ, албатта. Унинг ривожи йўлида жиддий қийинчилик, камчиликлар, турфа оғишлар мавжудлиги ҳеч кимга сир эмас. Бу янги адабий жараён оқилона танқид, хайрихоҳлик руҳидаги баҳс-мунозараларга ниҳоятда муҳтож. Ана шундай бир вазиятда ҳеч қанақа аниқ далил, илмий таҳлилларсиз бу йўналишдаги шеърлардан бурун жийириш, уни қуруқ рад этиш ҳолларига дуч келаётирмизки, бундан афсусланмай иложингиз йўқ. Модерн шеърият танқиди ҳозирги бу йўналишнинг «ўзбек маънавий муҳити»га номувофиқлиги, матнда «тиниш белгиларига амал қилмаслик», назм тузилишининг «қоида-қонун»ларига, назарияга мос тушмаслиги, фикр-ғоянинг мавҳумлиги хусусидаги қуруқ нолишлардан нарига ўтмаяпти.
Ниҳоят ҳар қайси адабий-бадиий оқимда бўлгани каби ижодкор шахси, даражаси, унинг ижодий жасорати, модерн шеъриятнинг бугуни ва эртасини белгилайди. Бу йўналишда қалам тебратаётганлар айчайин бир ҳаваскор қаламкашлар эмас, улар орасида миллий ва жаҳон адабиёти, санъати тарихи ҳамда бугунги кунидан чуқур хабардор етук ижодкорлар борлигидан чексиз қувонаман. Бу шеърият устида сўз очадиган, баҳс юритишга чоғланган мунаққид ўз савия-даражасини уларнинг бўйи-басти билан бир бор солиштириб олса зарар қилмасди.

Улуғбек ҲАМДАМ: — Хўш, шу чоққача баҳсини юритганимиз модернизмнинг ўзи нима? У қачон ва қандай пайдо бўлган? Модернизмни бир неча хаёлпараст санъаткорлар «бекорчилик»дан ўйлаб топганларми? Ёхуд табиий бир жараён сифатида ҳаётимизга кириб келганми? Унинг анъанавий оқимлар, хусусан, реализмдан нима фарқи бор? Модернизмни реализм ўрнига келган ва уни (реализмни) ўз ҳаёт ҳужайраларини бутунлай сарфлаб бўлган оқим ўлароқ «истеъмол»дан чиқариб ташлашга қодир йўналиш дея оламизми? Балки унинг сажиясида компромисслик хусусияти устундир?..
Бу ва бунинг каби юзлаб саволлар туғилиши табиий ҳол, албатта. «Жаҳон адабиёти» журналининг 2001 йил ноябр сонида рус олими Александр Гениснинг «ХХ асрнинг етакчи услуби» номли мақоласи ва улкан руҳиятшунос олим К. Г. Юнгнинг «Пикассо» отлиғ эссесидан юқоридаги саволларнинг айримларига жавоб топгандек бўласиз. Генис ёзади: «Тарих вақт билан ҳисоблашмайди, бироқ бизлар солномага назар солмай иш юрита олмаймиз. Ортга назар ташлар эканмиз, модернизм тарихнинг қайси палласидан бошланганини билиб оламиз.
Лондондаги машҳур икки бадиий музей жамоаси яқинда ана шундай муаммога дуч келди. Улар ўз хазиналаридаги санъат асарларини ўзаро тақсимлаб олишларига тўғри келди: натижада Миллий галереяга мумтоз тасвирий санъат асарлари, Тэйт галереясига эса замонавий ижодкорларнинг асарлари насиб этди. Бу борада 1900 йил чегара чизиғи вазифасини ўтади. Бу чегара чизиғи ҳар қанча баҳсли ва шартли бўлмасин, нафақат тақвимий, балки мантиқий ҳақиқатга яқинлиги билан ҳам эътиборни тортади. Биз модернизмни ўтган аср билан тенгдош ҳисоблай туриб, ҳам тарихан, ҳам бадиий жиҳатдан адолатли иш тутган бўламиз».
Модернизмнинг моҳияти ҳақида фикр юритаркан, олим модернизмгача санъатда воситаларгина ўзгартириб келинган бўлса, модернизм «тадқиқ қилинаётган объектнинг ўзини тамомила янгилагани»ни таъкидлайди. «Ницшенинг «ҳеч қандай фактлар мавжуд эмас, балки уларнинг талқини, инъикосигина бор» деган ақидасини дастак қилиб олган модернизм муаллифнинг тасаввуридагина мавжуд воқеликнинг турли талқинлари, дунёни турли субъективизмларнинг кураш майдони сифатида акс эттира бошлади», деб ёзади яна олим.
Юнг эса модернистик санъат моҳиятида руҳий хасталикни кўради. У бундай хасталикка чалинган кишиларни икки гуруҳга ажратади: «Булар невротиклар ва шизофрениклар. Биринчи гуруҳга мансуб (кишилар) синтетик характердаги кучли ва яхлит туйғуга йўғрилган суратлар чизишади… Иккинчи гуруҳ, аксинча, шундай суратлар чизадики, бу суратлар уларнинг муаллифларига ҳиссиёт бегона эканини кўрсатиб туради. Улар ҳар қандай ҳолларда яхлит уйғун туйғуни эмас, балки, аксинча, қарама-қарши кечинмаларни ёки уларнинг умуман йўқлигини ифодалайди. Бу суратларнинг бадиий шаклида эса синиқ чизиқларда акс этган таназзул, инқироз кайфияти устиворлик қилади ва бу ўз навбатида ижодкорнинг руҳан бўлинганини, яъни ўзини бошқа одам деб фаҳмлашини билдиради. Суратлар томошабинга ёқмайди ёки ақлга тўғри келмайди, тажовузкор руҳдалиги ва беўхшов носамимийлиги билан унда қўрқинчли таассурот қолдиради. Пикассо ана шу руҳий (психологик) типга мансуб» (Аҳмад Отабой таржимаси).
Бундай қараш модернизмнинг келиб чиқишида ижтимоий-психологик факторнинг доминант моҳиятига урғу беради. Чинданам ХХ асрга келиб инсоннинг турмуши цивилизация оқибатида мисли кўрилмаган даражада мураккаблашди, одамларнинг ўзаро руҳий муносабатда бўлиш имкони торайди, бундай эҳтиёж – руҳ ҳаёти инсоннинг ичига ҳибс этилди, натижада руҳий изтироб туғилди, руҳ касалликка чалинди… Назаримда модернизмнинг руҳий-психологик асоси шу нуқтадан бошланади.
Дарҳақиқат, инсоният ҳаётига модерн руҳнинг кириб келиши асрлар давомида шаклланиб-турғунлашиб қолган дунёқарашни остин-устин қилиб юборди. Модернизм шундай моҳиятга эга эдики, у энг анъанавий, энг мумтоз шакллар, тушунчалар бағрига ҳам ҳеч тортинмай, ҳеч иккиланмай ёриб кираверди. Модернизм бу – ХХ асрга келиб, инсониятнинг ижтимоий-иқтисодий, илмий-техникавий, маданий-маънавий соҳадаги ёппа тараққиёти туфайли онгларда содир бўлган улкан ўзгариш – тафаккур тарзимиздаги янги босқич. У даврнинг умумий, универсал кайфияти. У реализмга қарши эмас, балки реализм заминида (материалида) барпо этилган замонавийликнинг янги қасри. Истилоҳнинг луғавий маъносига («модерн» французча «янги», «замонавий» дегани) эътибор берадиган бўлсак, «модернизм туғилишга туғилди-ю, бироқ энди ўлмаса керак!» дегинг келади. Мантиқан олганда ҳар қандай давр энди ўз кайфиятини акс эттирган янгидан-янги, замонавийдан-замонавий асарини модерн асарлар деб атайди… Демак, модернизм ҳеч қачон эскирмас экан-да, деган ўй ҳам келади, баъзан хаёлга. Бироқ эртанги кун ҳамиша ўз бағрида кутилмаган сирни яшириб туриши билан қудратлидир. У «бугун»га нисбатан анча эркин. Келажакнинг бизнинг тасарруфимиздаги фоизи унчалик катта эмас. Бинобарин, биз «модернизм мангу, модернизм ҳеч қачон ўлмайди!» деганга ўхшаш ҳайқириқлардан тийилганимиз маъқул. Агар модернизм моҳиятида биз фақат дунёга янгича қараш, уни ўз даври даражасида бадиий ҳис ва идрок этишни тушунсак, ҳа, у абадийдир. Бироқ модернизмни ХХ аср аввалида ёмғирдан сўнг потраб чиққан қўзиқориндек кўпайган қисмлари – кубизм, сюрреализм, абстракционизм, экспрессионизм, футуризм, дадаизм, гиперреализм, риджионализм каби «изм»ларнинг йиғиндиси сифатида тушунсак, ҳа, у ҳам туғилди ва умрини ўтаб бўлаёзди (юқорида номлари келтирилган «изм»ларнинг аксари бир неча ўн, ҳатто бир неча саноқли йил «яшаб», ўрнини навбатдаги оқимга бўшатиб берганлиги адабиётшунослик тарихига оид материаллардан маълум!). Назаримда ушбу масалага ойдинлик киритишга қодир ёлғиз ҳакам – Вақт! Чунки аҳли башар ахборот асрига қадам қўймоқда. Бу ҳам турмушни мисли кўрилмаган даражада ўзгартириб юбориши, натижада инсоннинг дунёни эстетик-бадиий жиҳатдан қабул қилишида яна-да кескинроқ бурилишлар юз бериши ҳеч гапмас… Мана, «изм»лар қандай ва қаерда ўзгаради!.. Мана, нега биз модернизм моҳиятини тўла тушуниб-тушунтириб беролмаслигимиз етмаганидек, унинг қанча умр кўргани ва яна қанча яшаши мумкинлиги тўғрисида тайинли гап айтолмаслигимизнинг сабаби…

2001 йил декабр – 2002 йил феврал, Тошкент.
«Жаҳон адабиёти» журнали, 2002 йил, 12-сон