Ҳайдар Хоразмий (14-асрнинг охири — Хоразм — 15-асрнинг 1-ярми) — шоир. Ўзбек мумтоз адабиёти намояндаларидан бири. Ҳаёти ва ижоди ҳақида маълумот Давлатшоҳ Самарқандийнинг «Тазкират уш-шуаро», Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис», «Муҳокамат ул-луғатайн» асарлари ҳамда ўзининг «Маҳзан ул-асрор» достонида берилган.
Ҳайдар Хоразмий асосан Хоразмда яшаган ва оғир ҳаёт кечирган. Бирмунча вақт Ҳиротда темурийлардан Умар-шайхнинг ўғли Султон Искандар (15-аср) саройида яшаган. Туркий ва форсийда шеърлар ёзган, девон тузган. Низомий Ганжавийнннт «Маҳзан ул-асрор» асарига «Гулшан ул-асрор» номи билан туркий тилда жавоб ёзиб (1409—14), Султон Искандарга бағишлаган. Асар сюжети ва ғоявий йўналиши жиҳатидан ҳам Низомий достонига яқин, вазни ҳам бир хил — арузнинг сареъ баҳрида ёзилган. Ҳажми 639 байт.
Асар Низомийникидан фарқ қилиб, аввал ҳикоя, сўнг шу ҳикоядан келиб чиқадиган хулоса ва фикрларни умумлаштирувчи боб билан таъминланган. Ҳайдар Хоразмий бу асари билан ўзбек адабиётида шеърий ҳикояни ривожлантирган. Кўпчилик ҳикояларида олижаноб инсоний фазилатлар тарғиб қилинган, меҳнат ва меҳнат аҳли улуғланган. Достонда марказлашган давлат ва одил ҳукмдор ғояси илгари сурилган; ахлоқ-одоб, меҳнатсеварлик, сахийлик, ростгўйлик тарғиб этилган.
«Гулшан ул-асрор» ўзбек эпик шеърияти тарихида муҳим ҳодиса ва туркий тилдаги ахлоқий-фалсафий достончиликнинг йирик намунаси бўлиб, туркий тилнинг бойлиги, қудрати ва кўркини намойиш қилди ҳамда ўзбек-озарбайжон адабий алоқалари ривожига муносиб ҳисса бўлиб қўшилди. Асарнинг қўлёзма нусхалари Лондон, Париж, Вена, Қозон кутубхоналарида, фотонусхалари Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институтида сақланади.
«ГУЛШАН УЛ-АСРОР»ДАН
Умр чу қатъ этти адам манзили,
Сўзга рақам урди қаламнинг тили.
Сўз гуҳари билгучи саррофи роз,
Бўлди билиг натъида мансуби боз.
Жилва қилиб сўз насақи ичра завқ,
Шавқу талаб бўйни уза солди тавқ.
Ишқ бу ҳангомада урди нидо,
Ғайбу шаҳодатқа ёйилди садо.
Илму маҳал тобтию, қилди зуҳур,
Шуъла уриб партавидин солди нур.
Қут ичида неким эрди ниҳон,
Барча бу қудрат била бўлди аён.
Солди адад сояи тахрорини,
Сифрға топшурди ўз изҳорини.
Бўлди адад снфр ўти ломии,
Сифр бўлиб жифр эвининг жомии.
Нуқта билан нуқта топиб имтизож,
Қўйди алиф фарқина шоҳона тож.
Тушгач алиф қоматининг сояси,
Топти ҳам-ул сояни ҳамсояси.
Тож алиф, нуқта алиф зиллини,
Исми алиф лом алиф маънини.
Бўлди бу бир нуқта муаммойи ғайб,
Нуқта неким нуқтаи туғройи ғайб.
Нуқта бўлиб ҳарфқа сифрул хитоб,
Ҳарф бўлиб нуқтаға уммул-китоб.
Абжади таъриф қилиб издивож,
Маърифат арқомина берди ривож.
Айлади имло назари кўзга кўз,
Доира бирла улониб сўзга сўз.
Улфат ила бега уланди алиф,
Вуқуъсидин қофия топти радиф.
Махзани асрор бу рамз эрди, бил,
Нотиқа бу кўзгудин ўрганди тил.
Мундин улошилди мураттаб томом
Сифр сафи ушбу дурур вассалом.
Оқил муни илму одам деди,
Барча улуқ исмдин аъзам деди.
Оқил агар сўз била сўзни ёпар,
Ориф ўшул сўзда ўзини топар.
Улки билур сўз гуҳари қийматин,
Сўзда топар сўзлагувчининг отин.
Аҳли назар шевасини сўз билур,
Нури басар мевасини кўз билур.
Сўз кўзидур улки кўрар ҳолни,
Ўз сўзидур улки сўрар қолни.
Сўзда кўзу сўзлагучида назар,
Йўқ эса сўз кўзлагучида хабар.
Зоҳиру ботин хабари сўздадур,
Ўзгада йўқ, ҳар неки бор ўздадур.
Ул кишиким топмади сўз ганжини,
Қилди ҳабоу ҳадар ўз ранжини.
Кимки назар манзаридин юмди кўз,
Қўймади мерос ўзидин ғайри сўз.
Умри гаронмоя чу бўлғай талаф,
Сўз дурур сўз дунёда қолғай халаф.
МУСАННИФНИНГ ВАСФУЛ-ҲОЛИ
Бир кеча ғам бирла эдим ҳамнафас,
Мунису дамсозим ул эрдию бас.
Кўз ёшидин бода, бағирдин кабоб,
Дурди дилим нуқлу фиғоним — рубоб.
Қайдағи андешаларим жўш уруб,
Бир йўли бошдан-аёқ оғўш уруб.
Оҳи жигарсўз сунуб дасти зўр,
Нолаи дилсўз қилиб шарри шўр.
Сийна пур аз дарду бало хонидин,
Сер бўлиб ўз юраки қонидин.
Дард сепиб эски жароҳатға туз,
Шўришу шўробаси тинмай ҳануз.
Шамъ сифатлик юраким шуълазан,
Дуд — бошимда, оёқимда — лаган.
Жон тиламай бир йўли тан сиҳҳатин,
Ўйлаки тан гўру кафан суҳбатин.
Кўзума кенг дунё бўлиб тангу тор,
Рўзи қиёматни кўриб ошкор.
Ҳар даму ҳар лаҳза бир ўтқа ёниб,
Ғояти йўқ оташ била ўртаниб.
Ўт ичида қақнуси бечоравор,
Нолаи жонсўз тузиб сад ҳазор.
Ҳар нафасоҳанг қилиб бир наво,
Дунёда ҳар лаҳза солиб юз садо.
Умр ўтуб кўрмайин уйқуда туш,
Нолаларимдин уюмай қурту қуш.
Чархи фалак ташна бўлиб қонима,
Дуняи дун қасд қилиб жоним-а.
Сабр бйносини бакуллий бузуб,
Ҳосили йўқ умрдин уммид узуб.
Тойири андеша уруб болу пар,
Фикр аёқи бирла кезиб хушку тар.
Гоҳ малак авжида тайрон этиб,
Гоҳ фалвк буржида сайрон этиб.
Гоҳ тилаб дарди дилима даво,
Гоҳ сўруб ранжу ғамима шифо.
Мен бу дам тоса билан тамсаниб,
Ғайрат ачиқ устида берди наҳиб.
Неча бу бесабрлиқ, эй носабур,
Эр керак эмгак била тобса ҳузур.
Банду бало дунёда эрга тушар,
Мунча бало эр кишига не бўшар.
Эр эсанг эрдек юрагинг тишлагин,
Кечган эранларнинг ишин ушлагин.
Тут ғаму меҳнат била кўнглунгни хуш,
Оқил эсанг марҳаму дармонинг уш!
Оми сифат бўлма фароғатпараст,
Хас бикин бўл оёқ остинда паст.
Сабр ила Айюбқа ҳамдаст бўл,
Жураъсининг сарқутидин маст бўл.
Сидқ намозин қилур эрсанг адо,
Юсуфи Сиддиққа қил иқтидо.
Аҳлу бало силсиласиндин нахуст,
Маснадинг асбобини қилғил дуруст.
Гар юрагинг суст эса, меъданг заиф,
Бўлма сан ул шевалик элга ҳариф.
Маъниси йўқ лофни қўй, эй фузул,
Рақсга шойиста дегул беусул.
Қисса узун қилма, кўтарма алам,
Торт бу даъви рақаминға қалам.
Зарра киму кунга ҳаводорлиқ,
Сен киму ул дурга сазоворлиқ.
Лойиқ эмассен бу шараф буржина,
Муштари бўлма бу гуҳар дуржина.
Моя қани ким тиласанг судини,
Билсанг ишинг ғояти беҳбудини.
Йўлға қадам қўймаки, бегонасен,
Силсила тебратмаки, девонасен.
Чунки эшиттим бу бузургона сўз,
Тушти вужудимға бир ўт ўздин-ўз.
Телбалигим тутти димоғим йўлин,
Тўлғади бу нағма қулоғим йўлин.
Тортти аввал пояи ҳушёрлиқ,
Жон кўзина сурмаи бедорлиқ.
Атса уриб нотиқа мустаъжали,
«Ярҳакамаоллоҳ»,— деди жон тили.
Бош чиқариб ишқ кўнгул жайбидин,
Бошлади сўз нусхаи лорайбидин.
Завқу ҳавас тилга равонлиқ бериб,
Сўз дамина руҳ фишонлиқ бериб.
Гарчики андиша отин сурди рахш,
Фикр бу таркибга боғлади нақш.
Ародаким тушти бу гулбонг тез,
Нотиқа «лаббайк» уриб қилди хез.
Маънии бикр олди юзиндин ниқоб,
Жилва қила бошлади хуш беҳижоб.
Жоми сабуҳий қилибон рафъ шарм,
Соқийи ғайб айлади ҳангома гарм.
Тушти ҳаробат ичида ҳойу ҳўй,
Солди менинг кўнглума бу гуфтугўй.
Мен тағи мастона чоғим чоғладим,
Сўз юзин очтиму белим боғладим.
Ёйдим улус ичра бу жоми сафо,
Икки жаҳон халқина урдум сало.
Кимгаки бор иштаҳи, эттим ҳалол,
Қурсогина тушти бу жоми зулол.
Ҳазм қило билмаса кўб емасун,
Куч била ҳалвони аччиқ демасун.
Менки бу ният била урдум қадам,
Жон тамури учини қилдум қалам.
Хос кўнгул нақдидур ушбу рамуз,
Ғавсда кўрсатма гуҳарни ужуз.
Ақл тенгиз эрдию андиша — кон,
Ўртасида гавҳари маъни ниҳон.
Жон тиши бирла қозиб ул конни,
Қилдим ўзум ғавс бу Уммонни.
Ул киши қўйғай чу Низомий бу ганж,
Қозғана олғай гуҳари даст ранж.
Йўқ эса ҳар муфлису бедастгоҳ,
Ҳеч топа билгайму бу махзанға роҳ.
Ганж иёси кон ила дарё керак,
Жумлаи асбоби муҳайё керак.
Берса неким издаса ҳар жавҳари,
Харж била ўксумаса гавҳари.
Ҳар нечаким сочса, яна қилса жўш,
Баҳрасидин бойиса жавҳарфуруш.
Гар тиласанг сайъ била бу сифат,
Сайъинг эрур зарраи бемаърифат.
Эр назариндин очилур эр кўзи,
Эр нафаси бирла юрур эр сўзи.
Ҳукм била донада бордур шажар,
Фаслиға келтурса егайлар самар.
Тўкмаса деҳқон арақи пойи бел,
Мевасининг фойдасин топмас эл.
Тарбияту саъй қилур боғбон,
Тоза бўлур мева берур бўстон.
Ул ким эрур руҳу Қалиму Халил,
Тобмади бевоситаи Жабраил.
Йўлни қуловуз бирла топса бўлур,
Рамзни ҳикмат билан топса бўлур.
Пир дами етса қуруған ўлук
Руҳ топибон тирилур билгулук.
Улким эрур нашъу намосиз жамод,
Боғламағай номасиға эътимод.
Гарчи қилур табл ўзидин хуруш,
Лек урар тош қозон ўртуқли жўш.
Ки дағи бордур улуқ болу пар,
Борму ҳумо хосиятиндин асар.
Улким урур лоф бу даъви била,
Рост керак даъвиси маъни била.
Аввал анга муъжизатек сўз керак,
Ё кўрубон англағутек кўз керак.
Сўз била ҳам бўлса не бўлғай эди,
Мендин очун сўз била тўлғай эди.
Сўзда керак маънию маънида завқ,
Сўзлагучида сўз учун дарду шавқ.
Ораға кирса маҳаки имтиҳон,
Сўз иёри бўлур улдам аён.
Бу не фусун, бу не афсонадур,
Бу не ун нағмаи мастонадур.
Тутти жаҳон замзамаи Ҳайдарий,
Тўлди садо гунбази нилуфарий.
КИТОБ ЁЗИЛИШИНИНГ БАЕНИ
Эйки бу маънида талабгорсан,
Тебран агар воқифи асрорсан.
Борғанича йўлдур улуқдин улуқ,
Бошдин-оёқ келгулику борғулуқ.
Гарчи сенга асру йироқтур бу дам,
Рағбат этар бўлсанг эрур бир қадам.
Қилғин эранлартек ўзунгни фидо,
Ошиқу Мажнунға етар бир садо.
Ғафлат ишин ақл этарсенки не?
Нукта била нақл битарсенки не?
Урма ўз олинда бу девор каж,
Сотма иёр аҳлина меъёр каж.
Ишқ этагин қўйма, агар борса бош,
Бошни қочирмағил агар ёғса тош.
Дурр кони қимматки, бутундур садаф
Кон ичида лаълға борму шараф.
Шиша агар қилмаса шабнамни банд,
Сеҳр ила кўргайму эди у газанд?
Улким, эрур ишқ била тийнати,
Нетсун анга жону жаҳон зийнати.
Улким эрур ҳамнафасу руҳи пок,
Тан тақи бирла бўлурму ҳалок.
Улким эрур завқ ичида маскани,
Талҳ этабилғайму кудурат ани.
Ишқ фидосина балодин не ғам,
Сарзанишу жавру жафодин не ғам.
Эйким, ишинг йўқ бу маломат била,
Кет йўлунга хайру саломат била.
Ғолия севгучи димоғинг қани?
Анбари сорони нетар гулхани?
Судин агар уркса саҳро қуши,
Су билур мавжни дарё қуши.
Дард керак жондаки кўргай сафо,
Меъда керак токи сингургай бало.
Сувға балиқ, ўтқа самандар керак,
Ғамға муҳибб, дардға Ҳайдар керак.
Эй, ким, эрур қурсоғинг усру заиф,
Борки бу мажлисда дагулсен ҳариф.
Эйки, қўярсан аёғинг йўлда чаб,
Бу йўл эрур боштин-аёқ, булажаб.
Қўрқар эсанг қилма ўзингга ситам,
Йўқки бош устинда бўлур ул қадам.
Йўлда турур юз маҳаки имтиҳон,
Захми парокандаю ниши ниҳон.
ПУЛИНИ ЙУҚОТГАН КИШИ ҲИКОЯТИ
Форсда бир фориси чобуксувор,
Шаҳр ичида қилур эрди гузор.
Фўтасида боғлиғ эди неча
Фута била солди йўл узра,
Хулқи фаровон эди-ю, аммо йўл,
Келган изи бирла талай ёнди ул.
Йўлға чорлаттию урди навид,
Тобмайин ул нақдини узди умид.
Дедиким:— Эй қодиру парвардигор,
Борчанинг асрори санга ошкор.
Тобмасун ул неча дирамдин насиб,
Саййиду муфтию фақиру ғариб.
Ул дам очирғанди анго бир фузул
Ким, бу кишилар эрур аҳли қабул.
Дунё булар бирла эрур ободон,
Бўлмасун ул тоифадин бошқа жон.
Сен не сабаб бирла бу сўзлар дединг,
Ҳеч нима ул элга раво кўрмадинг.
Деди: бу ярмоғин итурган фақир,
Қўй бу насиҳатни, дегул дилпазир.
Саййид олиб хумсқа қилғай ҳисоб,
Муфти эвургай масала беҳижоб.
Токи агар тобса фақиру ғариб,
Ғайбдин эрди десалар бу насиб.
Омии содиқ дили парҳезкор,
Тобса ойтгайким, эй парвардигор.
Бизга ҳалол эт, иясина савоб,
Дунёда-ўқ ҳар-бирина ўн жавоб.
Харж қилиб эвда яроғи била,
Егай они ўғли ушоқи била.
МАВЪИЗА
Билгил, аё косиби соҳиб аёл
Ким, санга эрликда эранлик ҳалол.
Улки тузар шаръи била дунёни,
Тенгри ҳабибим деб айтти они.
Ростлиқ устида тарозуни туз,
Ростлиқ асбобини сақла тўкуз.
Эгри озар, тўғри ўзар, эй фалон,
Тузлуқ эт, тангрини кўр дар миён.
Рост, керак одамиға эътиқод,
Эгри киши тобмади ҳаргиз мурод.
Арратек эт базл кейин илгари,
Теша бикин йўнма ўз-ўзинг сари.
Бўлма харидор била сахт рўй,
Қилма забунларға қатиқ гуфту гўй.
Яхши-ёмон ким, не керак бир бил,
Шайхдин айруғини тазвир бил.
Ҳар неки сотсанг букун, эй ҳушёр,
Ҳам санга-ўқ сотқай ани рўзгор.
Ул кишиларким, бу дўкон туттилар.
Судини сармоядин ўксуттилар.
Бўлмағил ўздин ғаниларға ҳасуд,
Ўзгага соғинма зиён, ўзга суд.
Тенгри неким берса ризоманд бўл,
Берганига қонеу хурсанд бўл.
Бўлма ужуз олиб оғир сотқучи,
Унга кебак, сиркага су қотқучи.
Ҳар ким эрур йиғмоғ учун қаҳтхоҳ,
Вориси мерос олур аввал гуноҳ.
Улки ғани, улкй тавонгар эмас,
Қисматидин ортиқу ўксук емас.
Берган олур, кийгану еган қолур,
Ортуғини душман алина солур.
Соқла амонат била ўртоқ ҳақин,
Ортуқ авжлама дўкон тупроқин.
Хожаки ортуқси тамаъ қилса суд,
Моясидин ювғай илик зуд-зуд.
Хожаким ўртоқлиқ, этар ихтиёр,
Бўлса керак боркашу пардадор.
Ўлмаса ўртоқлиқ ичинда фиреҳ,
Боғламаса кишида оғрини гиреҳ.
Одамиға тажриба доя этар,
Ростлиғ эр ўғлина моя этар.
БЎЗ ТЎҚУВЧИ КАМПИР ВА БАЗЗОЗ ҲИКОЯТИ
Куфада бир пири ладуний сабақ,
Сайр эта бозорга қўйди аяқ.
Маъни била ганж, вале тангдаст,
Тим ичида кирди-ю қилди нишаст.
Хожаи баззоз анга рў-барў,
Билгувчи савдо ишини мў-бамў.
Оллида ҳар жинсдин ажноси хос,
Ўзгадин ўзгача топиб ихтисос.
Сарф қилиб умр тижорат била,
Қилни ёрар эрди басорат била.
Токи ўшул ҳол ичида бир ажуз,
Бўйи ики қат бўлиб, арқоси кўз.
Бўйи боши раъша била беқарор,
Дам уруши, йўл юриши мурдавор.
Не кўзида нуру, не оғзинда сўз,
Дунёсидин қўйнида бир вусла бўз.
Бўзни бу баззозға бердиким:— Ол!
Ҳарне баҳо бўлса, илгима сол!
Кўрди бу баззоз бўзини очиб;
Пурғуради бир неча тукук сочиб.
Ким момуғи пасту ипидир йўғон,
Бўзчи ошуқуб не керак тўқуғон.
Тўнға ярамаски, бўятса киши,
Ювса худ онжоқ эрур анинг иши.
Кўнглаку иштонға чу лойиқ дегул,
Ҳарна баҳо бирла мувофиқ дегул.
Қайси харидорға бўлсун писанд,
Қайда топойин мунга мен бир лаванд.
Хожа сўзина қилибон эътимод,
Кесди ажуз ўз тўъмасидин умид.
Дедиким:— Эй хожаи соҳибкарам,
Чархи фалак гардишидин ема ғам.
Тулмену бечораю соҳиб аёл,
Ожизу мискину пароканда ҳол.
Саъй қилиб бердум икки ҳафта жон,
То санга келтурдим ани бу замон.
Бир сурук ўғлон ушоқум хору зор,
Йўлға боқиб телмуродур интизор.
Ҳарна десанг тенгрига солдум сани,
Ҳар не баҳо бўлса узотқил мани.
Газ била ҳам келтуриб ул бўзни кам,
Берди анга хожа бир-икки дирам.
Тортиб аёқ устида турлук малол,
Йиқла-қўпа ўз эвина борди зол.
Билгулади бўзни ул абдоли роҳ,
Кўз учидин ёш тутиб кийнахоҳ.
Келди бўз олмоға биров ногаҳон.
Деди ким:— Эй хожа, равон бўл, равон!
Бўз керак андоқки катондин фиреҳ,
Бўлмағай андин бу жаҳон ичра беҳ.
Инчка, нозик доғи ҳамвору пок,
Бўлмасун иплигиндин ҳеч айбнок.
Хожа не бўз берса харидор яна,
Айблар айтур бўзининг барина.
Хожа айиттиким:— Узатма сўзунг,
Бўз берайин кўрмамиш аввал кўзунг.
Ким момуғи пилладин ортуқ зариф,
Иплиги катон ипидин ҳам латиф.
Пухтаю ҳамвор тўкулғон бўзи,
Кўрмак арусидин ориғроқ юзи.
Кўрмас эгоч бўлди харидор лол,
Тоблади-ю, қилди баҳосин савол.
Урди баҳосини тенгиздин теранг,
Сотти ўшул бўзни катон бирла тенг.
Пири муҳаққақ кўриб ул турлу ҳол,
Келди сотиқчи қошина бемалол.
Деди:— Бу сандуқ ичида, эй фалон,
Бергил ижозат, кирайин бир замон.
Ким тиласанг саъй била сарбасар,
Тобмағайсен дунёда мендин асар.
Зоҳиру ботин била ошуфта мен,
Мўъмин эгач кофири нуҳуфта мен.
Мунча савомеъғаки қилдим гузор,
Саъй била тобмади нақдим иёр.
Ҳар неча кездим бу улуқ дунёни,
Қутби мукаммал сени кўрдим, сени.
Бўзким эрди момуғи худ бесафо,
Иплиги бетобу ўзи бўрё.
Сенким анго бир нафас эттинг назар,
Бўлди катондин ҳам доғи мўътабар.
Ким момуғи била тенг ўлди йипак,
Суфталиғи ровшану ҳамвортак.
Лол бўлиб хожаи ошуфта дил,
Қолди хижолат эвинда мунфаъил.
Жазб қилиб тобти муаммо кушой,
Урди неким ҳосилина пушти пой.
МАВЪИЗА
Эмдики бозор эрур гарму тез,
Суду зиёнида бўл, эй субҳхез.
Ком била тобсанг доғи бозорни,
Бир йўли куйдурма харидорни.
Хожаки ортуқси тамаъ қилди суд,
Моясидин ювгай илик зуд-зуд.
Эй ким улустин ёшурурсен ҳисоб,
Муҳтасиб уртукли қилур эҳтисоб.
Ҳарнаким ўксутсанг олур чоғда тарх,
Арз куни борчани тенгшар бу чарх.
Ғайб миёнчиси чу ҳозир турур,
Барча тафовутқа аваз текурур.
Улки берур мевага бу таъму ранг,
Кўрмасу билмасму тарозуда санг?
Улки берур кўзга бу нашъу намо,
Кўзчига билмасму недур муддао.
Ўртададур киф нуқл кифи,
Қалбни кимдин ёшурур сайрафи.
Арпа экиб, буғдой урурман теган,
Кўрмадук ошлуғичини буғдой еган.
Туз бўлибон тилни тузуклукда оч,
Тушса дағи теша емас туз йиғоч.
Одамиға яхши қилиқтур биҳишт,
Етти тамуғдин батар ул хўи зишт.
Суд кўруб қилма зиёнинг унут,
Судни савдода зиён бирла тут.
Хайр этагина узун тут қўлунг,
Мўру малаҳдин аяма сорқутунг.
Жомда шарбат нечаким бўлса кам,
Ерга тўкар журъани соҳиб карам.
Ҳар неча торожи хазон кўрса раз,
Ерга тўкар атласу иксуни хаз.
Хуштур эронларга карам давлати,
Улса доғи ўлмас эмиш ҳиммати.
ҲОТАМ ТОИ ҲИКОЯТИ
Қофилаи бир арабдин магар,
Қилди бани Той ҳашамина гузар.
Йўл озикиб ўткали қўрқуштилар,
Ҳотами Той турбатина тушдилар.
Қофиланинг ўртасидин бир фузул,
Деди:— Қим-эй Ҳотами соҳиб қабул.
Дунёда номус ила қилдинг маош,
Яхши отинг бўлди карам бирла фош.
Чун санга меҳмонбиз, эй соҳиб карам,
Ҳар нечук эт, бизни оғирла бу дам.
Сўзладию турбатина тикди кўз,
Рост ҳануз оғзинда эрди бу сўз.
Ким, теваларинда семизроқ бири,
Бўлди сақат кўргин эранлар сири.
Бўлди йигит сўзлаганидин хижил,
Қўп тегура бошлади Ҳотамға тил.
Ким карамин кўрга бу ҳоли била,
Иўлчин оғирлар киши моли била.
Халқ теди:— Хожа тилинг боғлағил,
Қўй бу фузуллуқни адаб соқлағил.
Ул кеча алқисса не ким хосу ом,
Едилар ул бисрак этини тамом.
Чун ёруди субҳу саҳар урди дам,
Тикди Хўтан хисрави олтун алам.
Боқса йироқтин кўринур бир ғубор,
Чиқти аросиндин бир уштур сувор.
Ел киби жомозасини елдируб,
Бир сара бисрак тева ёндоштируб.
Айри йўқ ўлган тевадин бир туки,
Эт била этмак тўла бисрак юки.
Қофила халқики муни кўрдилар,
Қелмагининг кайфиятин сўрдилар.
Дедиким:— Ушбу кеча Ҳотам ўзи,
Кирди тушумизга ёшариб кўзи.
Бизга хабар бердики, бир меҳмон,
Келдию мандан тилади базла хон.
Бир тева бурч олдим алардин деди,
Ул теванинг белгуларин сўзлади.
Бизни ошуқтурдики, ҳам дар замон,
Тонг бошида кўчқусидур карвон.
Ҳеч нимага боқмай итикрак сурунг,
Ул тевасининг ўзина еткурунг.
Кўрди эгин ул тева учун малол,
Узр, қўлунгким манга қилсун ҳалол
МАВЪИЗА
Улки саховоттин урур бўлса дам,
Кўргузур эрликда саботи қадам.
Жумлаи мазҳабда сахийдур Вали,
Барча сахийларнинг имоми Али.
Тенгри азалдин бери очмиш бу хон,
Унга юзу юзга мингу бирга ўн.
Кимки бир экса, ўзи минг топар,
Барча маойибни саховат ёпар.
Бухл азиз одамини хор этар,
Эл кўзида ит киби мурдор этар.
Улки тилар хайр учун дастгоҳ,
Сен ани билгилким эмас хайрихоҳ.
Эмдики кечмас қаро пулдин кўнгул,
Ганж тоғи тобса сен апдин тўнгул.
Бой дегул сен дираминг бор эса,
Фақир ғанидур караминг бор эса.
Муфлиси озода ғанимоя бўл,
Йўқки йилонлар (ни) йиғнаб доя бўл
Ярим аёқ ошки топарсан насиб,
Ярмини берки есун бир ғариб.
Меъда тамуғиким эрур душманинг,
Тўймағусидур агар ичса қонинг.
Ҳар нимаки тонг тилаки юрт учун,
Ўздин ўғурлаб ўзунгга бергу ун.
Сарф қил ортуқини сарроф эсанг,
Дардин дафъ айла агар соф эсанг.
Чун қаро туфроқдин эрур ногузир,
Танга не атлас, не катон, не ҳарир.
Ҳар неча тун бўлса тўра ўпранур,
Упрамаған хулқу карам тўнидур.
Улки бу хилъатқа сазовор эрур,
Талаб киши Ҳайдари каррор эрур.
Одам атонғонга мурувват керак,
Орифуоми(ға) футувват керак.
Сарвтек озода бўлу росткор,
Ё ўрику олма бикин мевадор.
Нафъ текур барчаға ёмғур бикин,
Ё тенгиз ўртасида жўмдур бикин.
Бордиру бермас, не едурур, не ер.
Ўзи била гўргаму элтур, не дер?
Эрди Сулаймон бу улус султони,
Будур улус, сўрки Сулаймон қони?
Йиғди Фаридун ҳашаму молу ганж,
Нени олиб борди бажуз дарду ранж.
Гар ўзин онглатмаса бу хонасўз,
Эртагилар демагай эрди бўғуз.
Хор қилур эрни бўғузунг ғами,
Шум бўғузин бўғса, узор одами.
Чархки, қон бирла тилар гардишин,
Қўймағай эл кўнгли учун ўз ишин.
Гарду ғуборики сочар ер юзи,
Бир қаросочнинг юзидур ё кўзи.
Сунбули тарким сочар, ул мушки ноб,
Токи не соч рангидин олди хизоб.
Кўрди қаро ерда санамлар юзин,
Наргис ўшал сурмадин очти кўзин.
Кимки нечук йиғди анингдек қўяр,
Ортиқ усурган қусар, итлар тўяр.
Олмоқу бермак била хуштур жаҳон,
Олғину бергинки, будур қути жон.
МАВЪИЗА
Мулк эрур дилбару соҳиб жамол,
Эй хуш агар тобмаса эрди завол.
Бир неча кун дунёда жон хушлуғи,
Салтанат эрур бу жаҳон хушлуғи.
Хуш кўринуб эл ичида эътибор,
Ком дилу кавкабау ихтиёр.
Йиғмоқ учун барча талабгор эрур,
Қўймоғу кетмак иши душвор эрур.
Йиғса бўлур дузд ниҳон бўлмаса,
Дилкаш эрур боғ хазон бўлмаса.
Хуш нимадур умри бақоси қани?!
Шоху гадо бирла вафоси қани?!
Давлату иззат эрур, эй хожа бош,
Оқибатул амр бузарлар маош.
Гарчи хуш оянда эрур молу жоҳ,
Бўлмаса, эй дўст, маолингда чоҳ.
Кўрмакка хуштур бу йигитлик гули,
Келмаса сўнгра қарилиқ ғулғули.
Дунёда ким кулди хуш, эй ҳушёр,
Ким сўнгида йиғламади сад ҳазор.
Қайси кўнгилким нафас урди шод,
Елга совурди кулини тундбод.
Ким, ётибон тинч эвинда бир замон,
Ким шабихун урмади ушбу жаҳон.
Тсбрагали бу фалаки тунхў,
Тўқтамайин эврулоду бош қуйу.
Мунча туман қонки тўкар беқиёс,
Тўймадию тўлмади бу етти тос.
* * *
…Боғла бу вайронадин, эй пир, рахт.
Қилма тирикликни ўз-ўзунга сахт.
Пир тағайюр била қилди итоб,
Силкиб, ачиқ устида берди жавоб.
Бизки бу йўл устида ўткучи биз,
Уйла келдуку яна кетгучи биз.
Менки раҳм жавфида эрдим чунин,
Не сен эдинг анда, не руҳул амин.
Ризқ иёси ёзу кузу ё қиш,
Воситасиз қилди мени парвариш.
Улки ёнар ўтни гулистон қилур,
Эмди тоғи қиш совуқини билур.
Фақру фано давлатида ул ғани,
Қилмади муҳтож сенга, токи мани.
Гар тамаъ этсам сенга сендин батар,
Ризқ доминда кезайин дарбадар.
Эй бу сияҳ ҳол ичида шуҳрарбанд,
Ўғри кибин бошдан-аёқ дар каманд.
Ҳар сўнгакинг бандида юз минг гиреҳ,
Силсилау банду зиреҳ дар зиреҳ.
Токи ажал келса нечук қилғосен,
Қой бирини қатъ қило билғосен.
Келди бу сўз шоҳға беҳад оғир,
Тийра бўлиб дедиким:—Эй тошбағир.
Санки, қилурсан манга бу сарваниш,
Сен нечук ўлғайсан агар тушса иш.
Пир табассум қилибон урди жўш,
Тўтиси учтиго қафас қолди бўш…
Шоҳ бўлиб сўзлаганидин ҳижил,
Қўбтию кетти эвина мунфаъил.
МАВЪИЗА
Бу не даму бу не сифат жон бериш,
Бу не юрумак, бу не осон юриш.
Ўзгаларга ўхшамас абдол иши,
Ҳаргиз алар таврина етмас киши.
Шарбати — хуноба, ғизо — дарду ранж,
Сурати вайронаю маъниси — ганж!
Гарчи кезар чиркину урён ўзи,
Лафзи иборатсиз айитқон сўзи.
Англаса ҳар рамзида минг сирри бор,
Ким, билур ул рамзни жуз бирубор.
Бир даме Исо дамидин чошни,
Ким, тешар олмас бикин тошни.
Кўктагилар титрар алар зарбидин,
Сурма қилурлар аёғи гардидин.
Ҳамдамию ҳамнафаси бори ишқ,
Ҳам атоси, ҳам аноси ёри ишқ.
Пешалари заҳмату сидқу вафо,
Шевалари ҳиммату завқу сафо.
Илму амал баҳсу жадалдин кетиб,
Мўмину куффор била сулҳ этиб.
Маҳв кўнгул лавҳидин ало-вало,
Тай қилибон пок кати-ул само.
Ҳолоту томот алардин мажол,
Молию мустақбал аларга чу ҳол.
Дарс ичида Хизр била ҳамсабақ,
Жуэ эвида Исо била ҳамтабақ.
Мазҳари ояти каломи Карим,
Мазҳари ахлоқи сифоти қадим.
ХОРУН БИЛА БАҲЛУЛ ҲИКОЯТИ
Бир кеча Хорун била Баҳлули маст,
Бўлди хилофат эвида ҳамнишаст.
Деди халифаким:—Аё пири роҳ,
Тахт иёси тожвари бесипоҳ.
Ўзга яланг тутма аёғинг изи,
Ҳайф бу давлатни топар ер юзи.
Сурма қилур арш изинг туфроқин,
Кафш кийу қилма тобонингни қин.
Гул юзини қилма тикон бирла неш,
Кафш кийу қилма табонингни реш.
Пир деди:— Кафшни ким сақласун,
Ким аёғим кафш била боғласун?
Деди халифа:— Берайин қул санга,
Сақламага кафшни тобшур анга.
Пир деди:— Эй шоҳи олий нажод,
Қорни очиб не есун ул номурод.
Деди халифа:— Берайин тўшасин,
Яхши майин қилайин гўшасин.
Сўзлади Баҳлул жавоби фасиҳ:
— Кафш нетар арш юрушлук Масиҳ
Улки алойиқни қилибтур талоқ,
Анга тааллуқ била не иттифоқ?
Мунча аломатқа бир кафш учун,
Сурфа қилурмуки элинсам кучун.
Кафшим эрур ушбу ёрилмиш табон,
Хилъатим уш эски ямоқлиқ чапон.
Тожи хилофат — бу пароканда соч,
Меъда — вазир, ул тоғи пайваста оч.
Олами ашбоҳ менинг кишварим,
Зомири арвоҳ менинг лашкарим.
Тахтгоҳим эски зиёрат боши,
Маснаду фармиш улулар мафраши.
Ғайб тажаллиси ҳамоғуши ноз,
Ишқ мураббийси нигоҳдори роз.
Жуъ эвида кашфи ҳақойиқ жалис,
Самт ичида ҳалли дақойиқ анис.
Фақрда ҳамхирқа Масиҳо била,
Жамъ қилиб қатрани дарё била.
Баҳр киби мавжзан ало хамуш,
Ганжтек эгинда вале хок пўш.
МАҚОЛОТ
Неча бу гофил, кўнгул охир уён,
Кўзунгни оч, бир тоғи боққин буён.
Ўлдунг эса вақтидур эмди тирил,
Сўзга кетур бор эса оғзингда тил.
Ташна эсанг бир оёқ ол, нўш қил,
Сен таги жонинг бор эса, жўш қил.
Елдай пешоҳанг миниб сорбон,
Юклади шабгир била корвон.
Йўлп ёмон чўлдиру манзил йироқ,
Неча юкунг бўлса, енгил яхшироқ.
Ҳар ким эрур тақвию тоат била,
Бўлса керак фақру қаноат била.
Ҳирсу ҳавас, нафсу ҳаво бўйнин уз,
Фақру қаноатни ризо бирла туз.
Нафсни ҳақ берганига рози эт,
Ул амолини ўзина қози эт.
Итлиги тутса сўнгак олдинда қўй,
Қийнаки, емак бу турур, ёю тўй!
Ул киби доим тиласа кўнгли қут,
Сен тоғи ассор сифат ишга тут.
Бир-бир этиб хайри намоллиқларин,
Олинда қўй барча ямонлиқларин.
Гар худ эсанг пўладу шаҳватпараст,
Эски ёмонлиқ била цил пойбаст.
Кўз юмуб орқангда юрутур чу ниш,
Ҳаргиз анинг райи била қилма иш.
Мунча йил одам чоғидин то бу дам,
Барчаға бозий берадур якқалам.
Тўкти у бўканг ичагингнинг қонин,
Дўст соғиндингму отанг душманин.
Кўргузур ўзин кишига меҳрибон,
Кўз юмуб очқунча қилур қасди жон.
Одамиёт ёғи яроғин билур,
Эвдаги душманға не тадбир қилур,
Ҳийла била олию алдоғи кўб,
Макру дағо тўни била бўйи хўб.
Гоҳ ибодат била тушқай йўлунг,
Ваъзу насиҳат била тутқай қўлунг,
Шуъбадалар бирла этиб чашм банд,
Бергай ул иш бирла санга ришханд.
Берди эсанг эвда анга ихтиёр,
Қолмади бир жавча сенга эътиб©р,
Барча эвингни ўзига мункатур,
Ўзга қачон ҳеч кишини сангатур.
Отки юрур ёзида ёйў қиши,
Уқламағунча тутолмас киши.
Нафсни қилғил ҳамул оттин тамнз,
Сақлама ул ёзида асру семиз.
От семизи бир добон ошқач ҳарар,
Эти яроқ бўлса юришга ярар.
Бўлса риёзат била нафсинг йироқ,
Йўл кишисира қани андоқ улоқ.
Олдинг эса нафс элиндин инон,
Борки, санинг бўлди бу икки жаҳон.
Ул кишиларким бу улоқ миндилар,
Барча йўл эмгакларидин тиндилар.
Кўз юмуб очқунча кезиб ер юзи,
Ўз еридин тебрамагантек ўзи.
Борму бу тан маркабидин яхшироқ,
Нақа аёқлиқ киши бошлиқ бироқ.
Ҳеч киши кўргайму жаҳон халқида,
Хожа яёқ кезгаю, от йилқида.
Билгин, эй солик, муни, бас билгулик,
Барча ибодат бошидур бу сулук.
Этма ҳар иш қилмоқ учун ер керак,
Ер (бу) турур ишламакка эр керак.
Йўл будур охир қани девонае,
Йўлга қадам урғучи фарзонае.
Урса ҳарифона бадоу шинохт,
Икки жаҳон нақдина бир тахту бахт.
Ҳар балога солмаса ўз гавҳарин,
Сақласа ўз поясида лангарин.
МАҚОЛОТ
Эй шараф ичра икки оламға тож,
Етти фалак маснадунгга, бир давож.
Тахти хилофатға сазовор сен,
Доираи нуқтаи паргорсен.
Ҳимматинг ул ергаки силкар этак,
Ажз ила лоилмалано дер, малак.
Ақл эса сендурсен анинг махзани,
Ишқ эса жонингдур анинг маскани.
Андаки сен йўқ эдинг, эй жон-жон,
Ҳеч нима ҳам йўқ эди, билгин аён.
Хилқат асосиндағи бу тору пуд,
Восита сен бўлдингу тобти вужуд.
Ҳар не тааюнгаки жон бердилар,
Ҳосилини сенда нишон бердилар,
Исм десам, айн мусаммоси сен,
Зот десам, ҳарфи муаммоси сен.
Қуту қаноат йўлидин олти кун,
Кавну макон бўлди бу икки очун.
Қирқ сабоҳ устида ҳикмат эли,
Қилди хамир ушбу вужудинг гили.
Олами суғро сену кубро — будур,
Дурри самин сен-сену дарё — будур.
Сендадур ул ганжки, топмас ўзунг,
Сен сену сен ғофилу кўрмас кўзунг.
Бир нафас ўзунг била машғул бўл,
Машғулалардин бори маъзул бўл.
Фикр аёғи бирла сафар қил даме,
Ғайб қазосина гузар қил даме.
Қайдаки етсанг ўту бўлма муқим,
Ким эрур андин бори нозу наим.
Сайъ қилиб ҳар неча борсанг йироқ,
Ҳар биридур бир-биридан яхшироқ.
Билким эрур сайру сулук асли бу,
Ушбу сафар сонидадур тағнаму.
Авд қилиб тобсанг ўшул сайрдин,
Англағосенким бу улуқ дайрдин.
Сен сену сен мақсаду мақсуду бас,
Сендин эрур борчаси мавжуду бас. ‘
Сен тўлун ойсену тунингдур чу миғ,
Ваҳки, ўзунгни танимассен дариғ.
Шишани солғилки ушолсин тамом,
Кўрган ичинда не қолур, вассалом,
Шом нафас чектию субҳ урди дам,
Қолди аро ерда шафақ муттаҳам.
Зулфини кести бути хуршидрўй,
Тўлди мажолис ичида гуфтугўй.
Боғлади ул ғамза аро ерда роҳ,
Бўлди ялғон кишидин божхоҳ.
Қилди нидо гулйан ичида насим,
Зилзила-тул соати шайун азим.
Менки назора била солдум назар,
Кўз учидин боқтиму қилдум гузар.
Сўзда итурдим хабарин англамай,
Ҳарфда топдим ўзуни тингламай.
Сен доғи ҳиммат била урғил қадам,
Сайру сулук ичра кўтарма алам.
Ҳиммат ул эрга назарлар қилур,
Хор соғинмаки асарлар қилур.
МАҚОЛОТ
Бир нафас эй, дунё ишидин малул,
Оқил эсанг қил бу насиҳат қабул.
Сийнада савдо уруғин экмагин,
Ҳиммат этагиндин илик чекмагин.
Ҳеч нимага тегмасанг, эй дўст, даст,
Ҳиммат аёғинда бўл, эй дўст, паст!
Эр кишига ҳиммат агар бўлса ёр,
Оқибатул-амр муродин топор.
Эр киши эмгакта тетикроқ бўлур,
Шиша неча синса итиқроқ бўлур.
Қолмас оёқ остида дурри ятим,
Қиммати ўксурму неча синса сийм?
Тегса бутун лаълдин элга футуҳ,
Синса муффариҳдуру тафриҳи руҳ.
Ўтқа ёқар анбари сорони шоҳ,
То исидин тоза бўлур боргоҳ.
Куймаса мажлис ичида шамъ шом,
Бўлмас эди меҳрга қойим мақом.
Кимгаким эш бўлмаса пеш уфтод,
Ҳеч киши ҳеч иш била топмас кушод.
Тажрибасиз эрмудир, эй ҳамнафас,
Тажрибадур эрга мураббию бас.
Ҳар ғалат эр ўғлига бир панд эрур,
Ўз ғалатин билса хирадманд эрур.
Эр керак ўз жаъдасини ёзмаса,
Борса тақи йўлға, ёниб озмаса.
Ғафлат ўлумдур, тақи навмид ўлук,
Ғофилу навмид недур билгулук.
Оқил эсанг бўлғил умид устида,
Суд бил, эй дўст, қасид дастида.
Ҳар неча кунким фалак этгай ситез,
Қилма забунлар киби азми гурез.
Шуъбадалар ғайбта бордур ниҳон,
Бир чоғи бирла кима қолди жаҳон.
Қилма билуклик била кўнглунгни реш,
Ким, биладур хору гулу нўшу неш.
То ҳаракат қилди фалак гардиши,
Қолмади жовид ғам ичра киши.
Айн ҳаётиким эрур ул аён,
Хизр берур зулмат ичинда нишон.
Ҳар ғаму меҳнатки кўринур газанд,
Яхши кўрар бўлсанг эрур судманд.
Меҳнат эвиндаги жигархорлар,
Фақр йўлиндаги талабгорлар.
Дард йўлинда қўюнгиз устивор
Сабру таҳаммул қадамин роствор.
Беғалат этмаки будур роҳи рост,
Мен нетайин токи недур анга хост.
Ҳар неки таҳқиқ бўлубтур манго,
Барчасини бир-бир айиттим санго.
Қобил эсанг яхши қабул эт нафас,
Мақбулу муқбилға бир ҳарфи бас!
СЎНГГИ СЎЗ
Андаки бу азм ила йўндум қалам,
Шоҳ дуоси била урдум рақам.
Очтим анинг мадҳина бу яхши фол,
Фотиҳаси хотимаға келди дол.
Бўлди маонида кўнгул нақшбанд,
Жон тилп гулбонгни қилди баланд.
Жилва қила бошлади рози нуҳуфт,.
Хотирам андеша била бўлди жуфт.
Номаи сарчашмасина тушди жўш,
Булбули маҳбус кўпарди хуруш.
Ганж эшигин очти иноят қўли,
Бошлади тавфиқ ҳидоят йўли.
Ганжнишин орифи соҳиб сарир,
Ганжучининг кунжидан урди сафир.
Ташнасифат бўлдим аёғинда паст,
Жураъсидин қилди димоғимни маст.
Бу қаро тупроққа қилиб журъарез,
Лутф била тутти қўлумники, хез!
Турк зуҳуридур очунда бу кун,
Бошла улуқ йир била туркона ун.
Рост қил оҳанги «Наво»ю «Ҳижоз»,
Туз ётуғон бирла шудурғунни соз.
Турк сурудини тузук бирла туз,
Яхши аёлғу била кўкла қўбуз.
Сўзда менинг таврум эрур дилписанд,
Табъға гулқанд кибин судманд.
Мен битиган хат била йўнғил қалам,
Мен юруған йўл била урғ’ил қадам.
Чиқма изимдинким, эрур жаъда рост,
йўл юрумак бор эса кўнглунгда хост.
Нақд сенингдурки,сазоворсен,
Ганжни сен соқлоки бедорсен.
Арсада сен-сен бугун, ул шаҳриёр
Ким, санга бердук баримиз ихтиёр.
Сендин адаб бирла бу бел боғламоқ,
Биздин адаб қоидасин сақламоқ.
Сендин аёқ босмоқу биздин нуфус,
Тенгридин илҳому ҳунардин жулус.
Чун назари ғайб ёрутти чироғ,
Партавидин бўлди мунаввар димоғ.
Топти кўнгул кулбаси нуру сафо,
Берди ҳунар тахтина нашъу намо.
Менки пишурдим бу лазиз ошни,
Шайх Низомийдин олиб чошни.
Шайх Низомий дамидин жон топиб,
Маънисидин ёрлиғу бурҳон топиб.
Қўптим эса, ўпти элимни билиг,
Ганжфишонлиқ била очтим илиг.
Келдим этаклаб гуҳари шоҳвор,
Қилса қабул ўз қўлидин шаҳриёр.
Жўбсали бўлса сочайин анча дур,
Ўйлаки бўлсун етти иқлима пур.
Дунёда чун Ҳайдари соҳиб ҳунар,
Ким, жаводи мунча туганмас гуҳар.
Ҳарнеки қозғандиму йиғдим тамом,
Қилдим олиб сийпағучиға ҳаром.
Ошин ичиб ўтини сўндурмангиз,
Суфра бошидин иёсин сурмангиз.
Мол иёсиндин аяманг бир дуо,
Фотиҳа такбир йиборинг манго.