1. Оталар  ва  болалар

Каттакон ер ўчоқ олдида бир қария чирсиллаб ёнаётган ўтга қараб жимгина ўтирибди. Уфқда анчадан бери кимхобдек кўзни олаётган оловранг шафақ сув пуркагандек бир зумда ўчди-ю, чўл устини ним қоронғилик босди. Олисда икки трактор ҳамма ёқни остин-устин қилиб вағиллаб юрибди. Уларнинг фаралари ҳар замон бир-бирлари билан тўқнашиб қиличдек чақнайди. Чол гулдиракка қулоқ солиб ўчоқдаги ўтдан кўзини олмай ҳамон ниманингдир хаёлини суради. Нимани ўйлаётганикин? Ким билади, унинг кўпни кўрган кекса хотирасига нималар келдийкин? Ҳар босган қадами тарих, ҳар айтган гапи ҳикмат бу кексанинг, эсласа арзигулик хотиралари бор. Кўпинча у кечирган кунларини, қилган ишларини ўзи гапирмасди, бошқалар гапиришарди. Гапирганда ҳам ошириб-тошириб, қўшиб-чатиб гапиришарди. Шунақа пайтларда у гапга аралашиб, ҳой бола, оширма, тоширма, босмачини битта ўзим енгмагандирман, бошқалар ҳам бордир, колхозни битта ўзим қурмагандирман, бошқалар ҳам бордир, деб гап ташлаб қўярди-да, ўзи ўрнидан туриб даврадан чиқиб кетарди.
Ҳозир у чўл шамолида гоҳ у ёққа, гоҳ бу ёққа силкиниб ёнаётган ўтга қараб нимани ўйлаб кетдийкин? Болалариними? Неваралариними? Тошбўрон бўлиб ўлган самбитдек синглисиними? Қандоқ қиз эди-я! Бу томонларда ҳаммадан олдин паранжисини ташлаганди. Шунақа ўт жувон эди. Номард эри тошбўрон қилдирди. Э, аттанг, марҳума тирик бўлса олтмишга кирармиди…
От дукури эшитилди-ю, хаёли бўлинди. У бош кўтариб қараган эди, ўчоқдан сал нарироқда бир отлиқни кўрди.
— Омонликми, қария!— деди йўловчи узангига оёқ тираб эгардан кўтарилар экан.
Чол шошиб ўрнидан турди-да, унинг истиқболига чиқди.
Йўловчи тизгинни эгар қошига омонат ташлаб, илдам келиб чолнинг қўлини олди. Ҳол-аҳвол, омонлик сўрашгандан кейин, чол уни бериги брезент чодирга бошлаб кирди. Чироқ ёқиб уни ўтқазди.
— Йўллари бўлсин, меҳмон, ўзларини бу бий далага қайси шамол бошлаб келди.
Йўловчи бошидан қалпоғини олиб тиззасида тахлаб, попугини ўйнаб ўтирди-да, кулиб қўйди.
— Уси жерде мақта экиб жатқан бир жигит овулимди беспокойса қилиб жатир. Айналайим ўтағаси, қудайим берган неберемди тиниш қўйсин.
Чол нима гаплигига тушунолмай ҳайрон бўлиб қолди. Чўлда трактор миниб юрганлардан тўрттови бола-чақалик, фақат биттагина унинг невараси бўйдоқ. Бўйнигинанг узилмагур Шамсининг қилиғимикин бу? Чол савол назари билан меҳмонга қаради.
Меҳмон кула-кула бўлган воқеани гапириб кетди.
Унинг Сулув деган невараси бор экан. Отаси урушда ўлиб кетган, онаси Олмаотада консерва заводида лаборантлик қилар экан. Чол туғилиб ўсган шу чўллардан кетгиси келмай, чўпонларга қарашиб юрар экан. У невараси Сулувга жуда ўрганиб қолганидан қизи уни олиб кетолмай бобойнинг олдида қолдирган экан. Яқин бир ойдан бери бир йигит кечалари овулга келиб итларни вовуллатиб Сулувни чақирармиш. Аввалига отасидан хижолат тортиб турган Сулув, кейинчалик тиқ этса чўлга қарайдиган, ит акиллаши билан аллақаёққа зим ғойиб бўладиган қилиқ чиқарибди.
— Овулдинг иттерида жигитингмен келисип қолдиғўй. Энди келсе индемейди. Қуйруғини дикиллетеди.
Икки қария қотиб-қотиб кулишди. Чол дастурхон ёзди. Қанд-қурсни тўкиб ташлади.
— Шайингди қўятур, қария. Манов гапга не дийсин, айтағўй.
Нол соқолини ғижимлаб ўйлаб турди-да, яна кулди.
— Неге кулесин, ўтағаси?
— Кулаётганим йўқ, меҳмон. Ҳозирги замоннинг болаларига бизнинг тишимиз ўтмайди. Бир-бири билан дон олишиб қолган бўлса, сиз билан биз не қиламиз. Қуда бўлишдан бошқа иложимиз йўқ. Шошманг, йигитлар ишдан қайтадиган пайт бўлди, ошга гурунч ташлаб қўяй.
Чол шошиб чодирдан чиқди-да, ўчоқдаги ўтни баландлатиб қозонга гурунч солди. Темир калтакка илинган увада ўрамига керосин сепиб гугурт чақди. Машъала гуруллаб чўлнинг узоқ-яқинини ёритди. Чодирдан меҳмон ҳам чиқиб машъала ёруғида қозон кавлаётган чолга қараб турарди. Унинг юзлари қип-қизил. Битта ҳам ажини йўқ. Гавдаси қуйиб қўйгандек бақувват. Елкасига ташлаб олган чакмонининг барлари шамолда ҳар силкинганида бургут учишга талпинаётганга ўхшаб кетади. Қисиқ кўзлари тун қаъридаги олисларни кўраётгандек…
Чўл одамлари шунақа бўлади. Айниқса умрини чўлларда шамолдек кезиб ўтказган қозоқлар кенгликларда яшаб, олис йўлларни бир қарашда кўрадиган бўлиб қолишган. Чўл қозоқлари эрта билан овулдан чиқишидаёқ қуёшнинг ердан кўтарилишини кўрмаса, унинг кеч пайт ботишини кўрмаса, юраги сиқилиб кетади. Шундай, қозоқлар кенгликни, эркинликни севадилар. Овулига тушган қўноқни эт билан, қимиз билан сийламаган қозоқни булар қозоқ демайди. Қадимдан удум бўлган бу одатни улар ҳамон сақлаб келишади. Меҳмондўстлик уларнинг миллий одатига айланиб кетган.
Машъала ҳамон чарсиллаб ёниб турибди. Осмонда юлдуз тўлиб кетди. Липиллаб ёнади, ўчади. Худди коинотга чақираётгандек имлашади. Уфқ этаги хира пардага ўралгандек бир зум сокин туриб қолади-да, қизариб-бўзариб кетмондек ойнинг ярми кўринади.
Меҳмон ўчоқ олдига келди.
— Утти неге жақтинг, қария?
— Йигитларни чақирдим. Машъала ёққанимда ишни тугатиб овқатга келишади. Кўряпсизми, ой тўлишган пайт. Кечаси ҳам шудгор олишаяпти, бир-икки соат дам олиб яна ишга тушиб кетишади.
Чол гапини тугатмаган ҳам эдики, тракторларнинг шовқини бирин-кетин тинди.
— Ҳозир келиб қолишади.
Яна мотор шовқини эшитилди.
— Шамсининг мотоцикли,— деди чол чўл бағрига қулоқ тутиб.
Мотор товуши борган сари секинлашиб, охири қоронғиликда жимиб кетди.
— Бўйнинг узилмагур тентагим яна кетди.
Меҳмон ҳам кетмоқчи бўлиб отининг жиловидан тутган эди, чол уни қайтарди.
— Меҳмон, унақа қилманг, тайёр овқатни ташлаб кетманг, хафа бўламан. Қозоқдан сийлов кўрган одамман. Йигитларимиз билан бирпас ҳангомалашиб, кейин кетасиз.
— Жигитингде казир келеме?
— Келмайди. Мотоциклини патиллатиб Сулувингизнинг олдига кетди.
Меҳмоннипг кўзи олазарак бўлиб қолди.
— Ўтиринг, қуда, бошқа илож йўқ.
Машъала вишиллаб-вишиллаб муштдеккина чўғга айланди-ю, охири уни ҳам чўл шамоллари учқунга айлантириб ҳар томонга нурли тўзон қилиб учириб кетд. Чол ошни дамлаб ўчоқдан чўғни тортди. Самоварнинг қувурига белкуракда чўғ ташлади-да, меҳмонни қайтариб ичкарига олиб кирди. Ташқаридаи гангур-гунгир товушлар эшитилди. Зум ўтмай чодирга олдинма-кетин тўрт йигит кирди. Чол чироқнинг пилигини кўтариб қўйди. Меҳмон улар ҳурмати учун ўрнидан турди. Бирпасда танишиб кетишди-ю, гап бу йилги баҳор, об-ҳаво, қанча ерга пахта, қанча ерга сабзавот экиш устида кетди. Меҳмон уларнинг гапларига қулоқ солиб ўтирар экан, невараси Сулувни ўйлар, унга ошиқ бўлган йигитнинг қанақалигини билгиси келарди. Охири гап Шамсига бориб қадалди.
— Шамсининг ошини бошқа сузинг. Салим ота. Кетди унингиз, ўша Сулувининг олдига. Тентагингиз ёмонам ошиқ бўлибди-да. Қўли трактор рулида-ю, кўзи ўша томонда. На қулоғига гап киради, на кўзига одам кўринади. Тезроқ бошини икки, оёғини тўрт қилиб қўймасангиз девона бўлиб қолади бунингиз.
Чол айёрча кулиб, дўппининг тагида одам бор, эҳтиёт бўл, дегандек имлаб қўйди. У, яна Шамсини чалпима, яхшисини ошир, ёмонини яшир, демоқчи эди-ю, гап қотган йигит бефаҳмлик қилиб бошқа гапни ўртага суқиб қўйди.
— Катта акамнинг қизи оқи оқ, қизили қизил бўлиб етилиб турибди. Бир оғиз шама қилиб қўйганда, ўлай агар, ўртага тушардим. Шунақа-да, тайёри турганда нотайёрига югуради, ҳозирги болалар.
Орага сал жимлик тушди. Пастда ўтирган пучуқроқ йигитни Салим ота имлаб ташқарига олиб чиқиб кетди. Йигит зум ўтмай чой кўтариб қайтиб кирди.
Ана шундан кейин гап Шамсининг таърифига кўчиб кетди. Унинг нечта медали борлиги, райком комсомолнинг бюро аъзоси эканлиги, Варшавадаги Жаҳон ёшлари фестивалига қатнашиб, «Андижон полка»сини қотириб лауреат бўлгани, колхоз секретари бир ой аллақаёққа отпускага бориб хотинларга ўхшаб соч қўйиб, «стиляга» бўлиб келганида Шамси унинг қўл-оёғини боғлаб сартарошхонага опкириб, ўзи сочига устара солгани, тор шимини ечиб тумонат ичида трусиги билан уйига ҳайдаганигача гап бўлди.
— Фестивалдан келгандан кейин жуда ошиғи кўпайиб кетди. Париждан, Қоҳирадан, Вашингтондан, одамнинг тили келишмайдиган Рио-де-Жанейро деган жойлардан қизлар хат ёзиб туришади. Ўшанақа жойлардан ҳар хат келганда, акам ўзлари тушунмай, ҳа дўст, шаҳарга тушиб Чет тиллар институтидаги болаларга ўқитиб, ўшаларга хат ёздириб келадилар.
Бу ерда-ку Шамсивойнинг таърифлари бўлиб турибди. У кишининг ўзлари шу топда нима қилаётган эканлар?..
Мотоцикл чироғи чўл қоронғилигини шамширдек иккига бўлиб учиб кетяпти. Дўнгликларда қаққайиб турган юмронқозиқлар чироқдан эсанкираб, инлари атрофида чир айланишади. Шалпонқулоқ қуёнлар йўлни чўрт кесиб у ёқдан бу ёққа ўтиб қолишади. Шамси уларга парво қилмай, ҳамон жадал илгарилайди. Чироқ тепаликка урилиб, яна пастга сирғаниб тушди. Каттакон бир ит мотоциклга қарама-қарши юриб келмоқда. У Шамсига яқин келди-ю, думини ликиллатиб олдига тушиб юраверди. Ит уни ҳар галги учрашув жойига эмас, катта дўнглик томонга бошлади. Азим харсанг тош устида турган қизга чироқ шуъласи тушди. У ўткир нурдан кўзлари қамашишига қарамай сакраб югура бошлади. Шамси моторни ўчириб, чироқни ёқиқ қолдирганича қизга интилди. Ит ҳамон думини ликиллатиб унинг атрофида парвона эди.
Жамики китобларда, ҳатто ҳаётнинг ўзида ҳам ошиқ-маъшуқларнинг учрашуви, айтадиган гаплари бир хил бўлади. Мана шу масалада стандартлик, штампчилик бор. Ошиқ ҳам, маъшуқ ҳам ойга қарайди. Иккови ҳам хўрсинади. Айтадиган гаплари кўп бўлса ҳам айтолмай бир-бирларига қараб тураверишади. Йигит қизнинг қўлидан ушлаб силайди, борингки зўр келса битта ўпади ҳам…
Аммо бизнинг бу ошиқ-маъшуқлар анови стандарт ошиқларга сира ўхшашмайди. Ошиқ-маъшуқликнинг қонун-қоидаси йўқ. Бўлганда ҳам ким унга амал қиларди, дейсиз. Юрак гупиллаб уриб турганда, қон қизиб мияга урганда, икки юрак бир-бирининг ичига кириб кетаман деб турганда ким бунақа қоидага амал қиларди!
Сулув халлослаганича келиб Шамсининг бағрига ташланди. Шамси унинг сочларидан, бошу бўйинларидан силади. Бу ошиқ-маъшуқ тушмагурлар китоблардаги ошиқларга ўхшаб ойга ҳам, мўлтиллаб турган юлдузларга ҳам қарашмади. Айниқса Зуҳра юлдузи улар қарармикин, деб шунча имлайди, йўқ, қарашмади. Охири у зарда қилгандек юзига хира бир булутчани парда қилиб тутиб олди. Аммо эски, кўп ошиқлардан бева қолган ой улардан кўзини олмай туриб олган эди.
Энди гапни бу томондан эшитинг. Салим ота билан йигитлар меҳмонни иззат-икром билан кузатиб ташқарига чиқишди. Буларнинг ҳар иккови ҳам қудаликни бўйинларига олган эдилар. Эртага беш киши бўлиб, яйловга бориб, шу ишнинг шундоқ бўлганини овулга маълум қиладиган бўлишди. Йигитлар у билан хайр-хўшлашиб ишларига кетишди. Икки қария ойдин кечада от жиловидан етаклаб анча вақтгача чўл кезиб юришди.
Чўлнинг икки бурчидаги икки одам бирига қиз бериб, бирига ўғил бериб тўй қилиш режаси билан банд эдилар. Болалар, неваралар хаёли билан катта дўнг олдига етиб қолганларини сезишмади. Худди шу ердан, шу дўнгдан икки республиканинг чегараси ўтарди. Улар кексайиб қолган, муҳаббат ҳисларини унутиб юборган бўлишларига қарамай, инсон муҳаббати ҳеч қандай чегарани тан олмаслигини билишарди.
Меҳмон қўлини чўзиб чироқлар порлаган томонни кўрсатди.
— Овулим манов қирдинг остинда, келабер, бовурим,— деди.
Салим ота чироқларга тикилиб турди-да:
—    Бораман, албатта бораман,— деди.
Олисдан мотоциклнинг якка кўзи порлади.
— Куёвингиз келяпти,— деди ота.
— Айналайим,— деди қуда.
Унинг товушида аллақандай илиқ, отанинг арзанда боласига айтадиган ғалати бир меҳри бор эди.

2. Қуда  қудағайлар

Салим ота бу ёқларга кўп келган. Кузда қозоқлар тўқайга ўт қўйишарди. Бир неча кун шу дўнг орқасидан аланга чиқиб турарди. Ана шундан кейин чўпонлар куйган тўқайдан куйиб, тайёр кабоб бўлган беданаларни, қирғовулларни териб кетишарди. Ҳозир ўша тўқай қамишлари белга уриб кўм-кўк бўлиб турибди. Шамси мотоциклининг лампасини алмаштириб турганида шу тўқай томондан бир гала кийик чиқиб дўнгга қараб аста кета бошлади. Шамси аввалига анграйиб туриб қолди-ю, кейин шошиб эгарга минди. Ўқдек учиб кийиклар кетидан кетди. Кийик қочса ҳеч тутқич бермайди. Мана, ҳозир ҳам улар гоҳ сўқмоқни кесиб ўтиб, гоҳ шудгорни чангитиб югуришарди. Шамси уларни то катта дўнггача қувди-ю, шу ерга келганда изни йўқотди. Анграйиб у ёқ-бу ёққа қараб турганида каттакон бир ит югуриб келаверди. Шамсининг ўтакаси ёрилгудек бўлиб, қўрқиб кетди. Қани энди мотор ўлгур ўт ола қолса. Шошганда шунақа бўлади. Ит яқинлашиб қолди. Шу пайт паст томондан аёл кишининг овози келди:
— Арстан! Арстан!..
Шамси у ёқ-бу ёққа қаради. Ит тўхтаб думини ликиллатганича ҳуриб тураверди.
Пастдан қизил рўмол ўраган қиз оқсоқланиб чиқиб келарди. Уни кўриб Шамси бир қадам олдинга босди.
— Қўрқпа, қўрқпа, жигит,— деди қиз Шамсининг эсанкираб қолганини кўриб.
Шамси хижолатликда ютиниб қўйди.
— Кийикди, сен қувдингба?
Шамсининг тилига гап келмасди. У қизиқ аҳволда қолди. Ҳали итдан қўрққани тарқамай туриб олдидан хаёлга ҳам келмаган чиройли бир қиз чиқиб, уни эсанкиратиб қўйган эди.
Шамси шу кичкинагина умрида кўп қизларни кўрган. Дунёдаги жамики қизларни кўрган, гаплашган деса бўлади. Варшавадаги Жаҳон ёшлари фестивалига қатнашганда ҳаммасини кўрган. Назарида ҳозир уларнинг бари шу қизил рўмол ўраган қозоқ қизининг олдидан айланиб ўтаверсин. Чиндан ҳам у мунақасини кўрмаган. Бирпасда юрагининг аллақаери жиз этиб кетди. Аммо Шамси ҳам унча-мунча йигитга ҳуснини қарз бер-са арзигулик хушрўй ўспиринлардан эди.
— Жигит, сени моған қудайим жеткезди,— деди қиз,— тасдан жиғилиб тусдим. Овулга жеткезиб қўймейсенбе?
Шамси боя итдан қўрққани учун қизнинг оқсоқланаётганини билмай қолган экан.
У дадил юриб унга яқинлашаётган эди, ит ҳуриб ташланиб қолди. Қиз уни ҳайдаб солди.
— Нима бўлди?— Шамси чўккалаб қизнинг лат еган оёғини ушлади.
— Қизғалдоқ тераман деп манов тасдинг усдига шиғиб эдим, айналайим, овулга жеткез.
— Хўп, хўп,— деди Шамси ва мотоциклни етаклаб қизнинг олдига келди.
— Қайси томонга борамиз?
— Журабер, иттинг ўзи жўл бастайди.
Қиз мингашгандан кейин Арслон пилдираб сўқмоқдан югуриб кетди.
Ҳамма ёқ лола. Худди қирларга қизил бахмал ёпиб қўйгандек. Шу сокин яйловда мотор товуши-ю, шамолнинг гувиллашидан бошқа нарса уларнинг қулоғига кирмасди. Қиз мотоциклга умрида мингашмаган экан шекилли, Шамсининг орқасига шундай ёпишиб, қучоқлаб олдики, унинг юрак уриши бемалол билиниб турарди. Қизнинг қўли бўлса Шамсининг кўксида. Балки у ҳам йигитнинг юрак уришини билаётгандир.
Ҳозиргина яшнаб турган осмонни булут ўради-ю, шатир-шутир қилиб ёмғир қуя бошлади. Бий дала, яширинадиган жой қаёқда дейсиз. Уларнинг иккови ҳам ивиб шалаббо бўлиб кетишди. Шамси бир дам тўхтаб курткасини ечиб қизнинг бошига ёпиб қўйди. Аввалига қиз кўнмаган эди, йигит қистайвергандан кейин, ноилож кўнди. Яна йўлга тушишди. Узоқдан пичан ғарамлари кўрина бошлади.
— Ўси жерде тўхтат,— деди қиз. Унинг гапини шовқиндан Шамси эшитмади. Аммо унинг ўзи ҳам шу жойни мўлжалга олиб келаётган эди.
Бу ғарамлар худди чўл ўртасида бодраб чиққан азамат қўзиқоринға ўхшаб кетарди. Ғарамлар тагига келган қўй-қўзилар атрофидан еявериб паст томонини ингичка қилиб қўйишган. Бу худди шаҳар паркларидаги мороженое будкаларига ҳам ўхшаб кетарди. Қиз билан йигит шу пичан соябон тагига суқилишди. Жала қуйгандан қуйиб ётибди. Ёмғир иплари шамолда чўзилиб баъзан уларнинг ҳам юз-кўзини савалаб ўтиб кетарди. Шамси юрак ютиб гап бошлади.
— Кимлигингизни билиб қўйсам, майлими? Менинг отим Шамси, бригадамиз манави ёққа пахта экяпти.
Қиз кулди. Унга бошдан-оёқ бир қараб олди-да, секин жавоб берди:
— Атим Сулув. Зоотехникмен. Қолқоздинг мал шарваси ўси жайловда.
Яна жимлик. Ёмғирнинг шарроси, шамолнинг тўполони, пичаннинг шитирлаши.
Қасир-қусур қилиб бир-икки марта момақалдироқ гумбурлади-ю, булутни шамол суриб кетди.
Ҳўл майсалар офтобда ялтиради. Пичан тагида қип-қизил тилини осилтириб ётган Арслоннинт жунларидан ҳовур кўтарилди. Шамси билан Сулув қиз ҳам ташқарига чиқишди. Қизнинг ҳўл бўлиб кетган кўйлаклари ғижимланиб, баданига ёпишиб кетган. Шамси унинг келишган қоматига бир зум маҳлиё бўлиб, туриб қолди. Қиз унинг бу қарашидан андиша қилиб, кетамизми, дегандек қараб қўйди. Шамси йўлга қаради. Ёмғир кўлоби ҳали сўқмоқларда ялтираб турарди.
— Бирпас сабр қилайлик. Шамол йўлни ялаб ўтсин. Оёғингиз қалай, ҳали ҳам оғрияптими?
Сулув бош ирғаб «ҳа» ишорасини қилди. Шамси шу топда уни, агар мотоцикл юрмаса, қўлда кўтариб кетишга ҳам тайёр. Бу қиз уни тамоман сеҳрлаб қўйганди. Мотоциклни етаклаб уни кузатиб қўйишни ҳам ўйлаб кўрди, аммо қизнинг оёғи бу хилда оғриб турса, етиб олиш қийин. Шамсининг мардлиги тутиб, уни эгарга ўтқазди-ю, рулдан ушлаб етаклади. Шу алпозда бир километрча йўл юришди. Шамол ерни ялаб анчагина қуритиб қўйибди. Охирги ғарамдан кейин Шамси ҳам эгарга минди. Яйловга яқин қолган экан, узоқдан бир неча ўтов кўринди.
Арслон олдинда елиб боради, ҳар замон тилини осилтириб орқасига қараб яна жадаллаб югуради. Шамси йўлда ёмғир кўлоби тез-тез учраб турганидан мотоциклни унчалик тез ҳайдамасди. Арслон улардан олдинлаб кетиб ғуж ўтовлар орасига кириб кўздан ғойиб бўлди.
Яйлов деганда Шамсининг кўзига дарахтсиз, сувсиз ўтлоқ кўринарди. Бу яйлов у ўйлаган ўтлоққа ўхшамасди. Ўтовлар тепасида телевизор антенналари кўриниб турибди. Автолавка олдида мой идиш кўтарган, буханка нон қўлтиқлаган хотинлар кўринади. Ўтов олдига шолча ёзиб ўтирган қариялар радио тинглашади. Манқаллардан тутун бурқсиб турибди. Пастликда «П» ҳарфига ўхшаган тирговичда арғимчоқ.
Шамси оқ кигиз ўтов олдида моторни ўчирди.
— Жетдик,— деди Сулув эгардан тушаркан. Нариги ўтовдан бир кампир чиқди. У Сулувнинг оқсоқланаётганини кўриб:
— Не бўлди, ширағим?— деб сўради.
Сулув, ҳеч гап эмас дегандек, қўл силтаб қўйди.
—    Атанг овулга кетди. Тамақ жесенг қазанда.
Шамси кетмоқчи бўлиб турган эди, Сулув қўярда-қўймай ўтовга олиб кирди. Ўтовнинг ичи озода. Тўрда телевизор, радио. Сулув оқсоқлана-оқсоқлана кўрпача тўшади, дастурхон ёзди.
— Ал, ашиқдингов, олағўй, Семси.
Бирпасда ўтов ичи йигит-ялангга, қизларга тўлиб кетди. Аллапаллагача гурунглашиб ўтиришди. Кейин кўпчилик бўлиб уни сўқмоққача кузатиб қўйишди. Шамси одамлар олдида кўнглига тугилган гапларни Сулувга айтолмай армонда йўлига қайтди.
Мана шу воқеадан кейин Шамсининг икки кўзи катта дўнг тарафда бўлиб қолди. йигитларнинг кўзини шамғалат қилиб ўша томонга ғойиб бўладиган қилиқ чиқарди.
Бундан бир ҳафтача бурун у Сулув билан очиқчасига гаплашди. Қиз унинг дардини обдан эшитиб индамай қўя қолди. Ўша куни яйлов этагидаги ялангликда катта давра бўлиб йигит-қизлар ўлан айтиб, айтишув қилиб ўтиришганда Шамси бориб қолди. Ёш-яланг Шамсини таниб қолганидан уни ҳам даврага тортишди. Шунда Сулув Шамсининг олдига бир чойнак чой билан пиёла қўйиб кетди. Бу қозоқ одати бўйича, сен билан айтишаман, сени севаман дегани бўлади. Шамси кўп жойларни кўрган, кўп ишларни қилган бўлса ҳам, байт айтишга йўқроқ эди. Нима қилишини билмай бирпас олазарак бўлиб туриб, кейин қизиқчиликка олиб бир гап айтибди.
— Мен айтисувни билмайман, аввал сизларга почча бўлиб олай, кейин Сулув билан қанақа айтишганимни кўрасизлар.
— Жўқ, жўқ, айтисувга тусесен,— деб туриб олишибди йигитлар.
— Бўлмаса, битта ўзбекча қўшиқ айтиб бера қолай, майлими?
— Майли, айтағўй, Семси,— деб охири рози бўлишибди.
Шамси ўрнидан туриб дўпписини икки буклаб «Боғ аро»ни шунақаям баланд авждан айтибдики, ҳаммаси қойил қолишибди. Ана шундан кейин «Олти бақан» — арғимчоқ айтисувига тортишибди. Шамси билан Сулувни арғимчоққа чиқазиб ўзлари атрофга тизилиб олишибди. Одамларнинг шовқини орасида уларга билдирмай Сулув Шамсига айтисувнинг байтларини ўргатиб турибди. Шамси ундан эшитганларини қаттиқ-қаттиқ айтиб ҳаммани қойил қолдирибди. Ўтов олдида уларга қараб анграйиб турган кампирлар ҳаваслари келиб:
— Ай-ҳай, ширкин жиирмабес, қайдасинг?! (Вой-вой, кечган йигирма беш ёшим қайдасан?!) — деб кулиб қўйишарди.
Шу-шу бўлди-ю, Шамси овулга пашшахўрда бўлди қўйди. Авваллари кечалари келганда овул итлари уни олдиларига солиб қувлаб қолишарди. Бора-бора улар ҳам Шамсига ўрганиб қолишди. Сулувга кўзи куйиб юрган йигитлар бир-икки марта Шамсининг йўлини пойлашди ҳам. Шамсига тенг келиб бўлармиди, уларга сўз бермади, охири улар Сулувнинг қўлдан кетганига тан бериб, индамай қолишди. Шамсининг бригадаси ер ҳайдаб чигит қадашга тушиб кетиб, бир-икки кун овулга келолмай қолди. Шунда овул қизлари Сулувдан: Семси келган жўқми, деб сўрашарди. Сулув бўлса Арслонни эргаштириб катта дўнгга келар, узоқдан келаётган трактор шовқинига қулоқ солиб, уни кутиб ўтирарди. Олисдан тун қоронғисини тешиб якка чироқ кўринса, у албатта «Семси келиб жатир» деб севинарди.
Икки республика ўртасида бориб-келавериб Шамси озиб, чўп бўлиб кетди. Куни билан трактор ҳайдайди, чигит қадайди, кечқурун, оғайнилари дам олаётганда у чўл кезиб Сулувининг олдига кетади. Қоқ ярим кечада, ҳамма ухлаганда, қайтиб келади-да, яна эл қатори вақтли туриб ишга чиқади.
Сулув ҳам ундан баттар эди. Унинг бир ўзбек йигитига айланишиб қолганини, кечалари у билан учрашганини катта дўнгга кетиб саҳар пайтида қайтиб келишини отаси пайқаб юрарди. У набирасининг бу аҳволига ачиниб, гапга солиб кўрган эди, қиз очиқ-ёруғ бир гап айтмади. Охири отга миниб ўша «мақта экиб жатқан ўзбеклар билан сўйласиб» қўйгани кетди. Борди-ю, бир суҳбатдаёқ бўлмиш куёвнинг, қудасининг кимлигини билиб қайтди. Беихтиёр: «сизди аттаб қайға борамиз, бир жердинг ўтини ўттаб, сувини сувдаб журибмиз, авулди узайтириб қайтамиз, авлиё аттаған ўнгбас, деганғўй», деб юборганини билмай қолганди. Бўлмиш қуданинг олдидан қайтиб чўпон рацияси билан Олмаотага — қизи Оқморолга: Сулув куёвга чиқаяпти, тез кел, деб хабар етказди.
Бесимбой отанинг гапи тўғри эди. Бу ернинг қозоқлари ҳам, ўзбеклари ҳам бир дарёнинг сувини ичишади, бир яйловга чорва ҳайдашади. Фарҳод чироғи ҳар икковининг ҳам уйида ёнади. Булар бир-бири билан аллақачонлароқ чатишиб кетган эди. Улар ўртасидаги дўстлик, қариндошлик аллақачонлар чегарадан ҳатлаб ўтиб кетган эди.
Бу чўлларда кўпдан буён қозоқнинг ўлани, ўзбекнинг катта ашуласи янграрди. Энди гал: «ёр-ёр»га, «айтисув»га…
Бу кунларни ҳаммадан бурун Сулув билан Шамси орзиқиб кутишарди.
Бугун Салим ота тўрт киши бўлиб қизнинг бошини бойлагани дўнг ошиб яйловга отланди. У эгар қошига тугунча қўйиб ширин хаёллар билан кетяпти. Тугунда келинга бозорлиқ — совға, қудасига «Самарханда жумурланған униди шай (ҳинд чойи)» олиб боряпти.
Келин тараф нима совға тайёрлаётганикин. Қозоқлар уч миллион олти юз олтмиш минг гектар ерни сеп қилиб қиз узатаётганидан чол ҳали бехабар эди.
Катта дўнг олдида ўн чоқли отлиқ қудаларни кутиб турарди.
Шамси билан Сулув бўлса қўзиқоринга ўхшаган ғарам тагида бир-бирларига тикилиб, бир-бирларини ялаб-юлқаб, бир-бирларига силаб-сийпашиб ўтиришарди.
Буниси Сулувим деса, униси Семсим, деб тўймасди.