Биламан, дарахтдай қуласам агар
Менинг ҳаёт боғим қолмас ҳувиллаб…
Зулфия

Чеварасининг сурати келгандан бери кампир оромини йўқотди. Тошкентга қараб талпиниб қолди. Авжи мевалари ғарқ пишиб турганда кампир шаҳарда нима қилади, деб қўни-қўшнилар ҳайрон бўлишди.
Тап-тап ерга тўкилиб ётган шафтолилар ҳам, сал холи қўйса чумчуқ талаб ташлайдиган нор бувакилар ҳам шундоққина қолди. Кампир эшикка қулф уриб йўлга чиқди.
У поездда ҳам мижжа қоқмади. Чеварасининг суратига қараб гоҳ хўрсинади, гоҳ илжаяди. Суратни кўзларига суртади. Йўловчилар ҳайрон. Бир нима дейишга ботинишолмайди. Кампир суратдан кўз олиб, деразадан лип-лип ўтаётган боғларга, чўлларга маъюс боқади. Кўзларидан шашқатор ёш оқади. Охири йўловчилардан бири чидаёлмади. Журъатсизлик билан сўради:
— Ая, нега унақа қиласиз? Тинчликми?
Кампир жавоб бермади. Поездга эргашиб гоҳ ўзиб, гоҳ ортда қолиб учаётган ўйинқароқ қалдирғочнинг пилдирлашига қараб қолди. Охири оғир хўрсиниб гап сўраган кишига қаради.
— Э, болам, достоним узоқ. Нима қиласан китобимни варақлаб, бир бенаво одамман, дардимни қўзғама!
Йўловчиларнинг бири чой тутди, бири қовун сўйиб олдига коса қилиб қўйди. Хуллас, уни гапга солишди.
— Етти бола туққанман. Ҳаммасини тупроққа бериб биргина қизим билан шўппайиб қолганман. Мен кўрган кунни ит ҳам кўрмасин, болаларим. Хотин бошим билан Пойтуқ истансасида ҳаммоллик қилганман. Одам ўлдирганман. Хотин киши бўла туриб, азбаройи тирикчилик экан, конибодомлик зўр полвон билан кураш тушганман. Йиқилганман.
Йўловчиларнинг ақли шошиб қолди. Бу қанақа хотин ўзи? Одам ўлдирган, эркак билан кураш тушган?
Паровоз кичикроқ бир разъездда анчагина туриб қолгандан кейин яна шитоб билан олдинга интилди. Ҳамманинг қулоғи кампирнинг оғзида. Кампир чойдан бир ҳўплади. Стакандаги чойнинг чайқалишига маъюс тикилиб ҳикоясини бошлади.
— Чувамада бизни етти қизлар дейишарди. Онам олти қиз туғиб ўғил дардида сиғиниб бормаган жойи қолмаган. Шоҳимардондаги Чаккатомарнинг сувини ҳам ичган, Арслонбопдан ҳасса Мусо олиб келиб бутун қишлоққа улашган. Тошкентга келиб Мўйи муборакни зиёрат қилиб, Тожихон эшонга қўл берган. Шунча сиғинишлар зое кетиб мен туғилган эканман. Онам бечора барибир ўғилдан кўнгил узолмай отимни ният қилиб Ўғилхон қўйган экан. Эсимда бор, то куёвга чиққунимча ҳам бошимда телпак, белимда қийиқ, оёғимда этик эди. Ўғил болалар билан ўйнардим. Ўртоқларим нуқул ўғил болалар эди. Маҳалланинг казо-казолари, бас, қи-зинг бўйга етди, юзини бекит, деганларида ҳам отам раҳматлик, юраверсин, уни ўғлим деганман, деб юзимни бекитмаган.
Куёвга чиқиб, олти ўғил, бир қиз кўрдим. Ота-онам кўрмаган бахтга етдим, деб ўйлагандим. Йўқ, насиб қилмаган экан… Эрим сартарошлик қиларди. Кичкинагина дўкончадан тушгани билан рўзғорни амал-тақал қилиб турардик. Етти болани бир амаллаб боқаётганимизга эр-хотин худога минг марта шукур қилардик.
Кичкинам ўшанда қўлимда эди. Эрим куни билан тикка оёқда ишлаб келиб шу кенжатойимни ўйнатиб овунарди. Шу кичкинагина бахтимизни ҳам худо кўп кўрди. Эримни мардикорга олишди. Йиғлаб-йиғлаб истансада орқасидан қараб қолдим. Тирикчилик экан, эримнинг дўконини ўзим очдим. Болани бир чеккага ётқизиб қўйиб, устачилик қила бошладим. Азалдан юзим очиқ бўлганидан ҳеч ким ҳайрон бўлмади. Бола-чақалик бўлганимдан кейин ҳам дала-тошда очиқ юравердим. Ишим тиғиз пайтларда эркаклар қатори самоварда битта чой чақириб ичиб кетаверардим. Сал кунда қўлим келишиб қолди. Билмадим, юзи очиқ хотиннинг сартарошлик қи-лиши ғалати кўринганиданми, ё аёл кишининг қўли тегишига ишқибозлик қилибми, ҳар қалай бошқа усталардан кўра менга одам кўпроқ келарди. Мижозларимдан биттаси бир гап айтиб қолди. Элликбоши ўзининг ўғли ўрнига менинг эримни жўнатган экан ноинсоф. Бу гапдан кейин сира чидамадим. Неча бор йўлини пойла-дим. Йўлиқмади. Бир куни Андижондан ҳоким тўранинг ўзи Чувамага келармиш, деган гап тарқалди. Қўчаларга сув сепилди. Самоварларга одам сиғмай кетди. Элликбоши аллақайси гўрда экан, от чоптириб келиб қолди. Унинг соч-соқоли ўсиб кетган, отдан тушибоқ дўконимга ўзини урди.
— Қани, бўл, соч-соқолни тарашлаб қўй!
Бўйнига лунги боғлаб юзига совун сурдим, устарани қайишга ишқаб турганимда икки елкамга шайтон миниб йўлдан урди. Калламга келган ўйдан қўрқиб кетдим. Қалтирадим. Элликбоши пишқириб бақирди:
— Мунча имиллайсан. Бўл тез!
У, курси суянчиғига бошини қўйиб, шипга қараб ўтирибди. Кўзимга ҳа деб, бўртиб чиқиб турган кекиртаги кўринаверди. Ундан кўзимни олиб қочаман дейман, эплаёлмайман. Иягини чап қўлим билан юқорига кўтариб туриб, шартта кекиртагига устарани ботирганимни биламан. Элликбоши хириллади. Тўғрида турган ойнага қон отилиб сачради. Навбат кутиб турганлар гур этиб кўчага қочишди. Элликбоши ўрнидан туриб кетди, хириллаб-хириллаб остонага етганда йиқилди.
Кампирнинг юзлари бужмайиб кетди. Нурсиз кўзлари бир дам ялт этди-ю, яна боягича хиралашиб қолди.
— Шу тўполоннинг устига қўш отли извошда ҳоким тўра келиб қолди. Миршаблар қўл-оёғимни боғлаб авахтага олиб кетишди. Пойтуқда суд қилиб кесиб юборишди. Сибирга қараб кетяпман, кўзимга болаларим кўринади.
Кампир деразадан ташқарига қаради.
— Ўшандан бери энди поездга тушишим. Мана шу ерлардан ўтгандим. Қаранг, бошқача бўлиб кетибди. Дашти-биёбон эди ўшанда. Қамоққа тушганимга бир йилдан ошганда суд қилишган эди. Инқилоб бўлганини поездда эшитгандик. Поезд Тошкентда бир ҳафта туриб қолганди. Оқ пошшо тахтдан тушиб, узоқ-яқинда тўс-тўполон бўлаётган экан. Рабочийлар ҳамма вагонларнинг эшигини очиб юборишди. Тўрт киши бўлиб ўн саккиз кун деганда гоҳ аравада, гоҳ пиёда юриб Пойтуққа етиб келганмиз.
Келсам уйим кул тепа бўлиб ётибди. Болаларим ҳар тарафга тарқаб кетишибди. Дунё кўзимга қоронғи бўлиб кетди. У ёққа югурдим, бу ёққа югурдим, тўрттасини топиб келдим, уч болам ўлиб кетган экан. Йиғладим-сиқтадим. Қандоқ қиламан, одам боласи ҳар балога кўнаверар экан. Қолганларининг умрини берсин, деб шукур қилдим. Ўзим лой қориб бир кулбани тикладим. Дўкон очсам, қўрқиб ҳеч ким соқол олдиргани келмади. Дўконни ёпиб Пойтуққа қатнаб ҳаммоллик қилдим. Иш бўлмаган кунларда тўнка кавлаб ўтин қилиб сотдим. Ўша кезлари қишлоқда ҳар кун босқин. Элликбошининг куёви босмачига чиқиб кетган экан, менинг пайимга тушиб қолди. Кечалари мижжа қоқмай тиқ этса эшикка қараб ётаман. Бир куни қизимни ёнимга олиб, Пойтуққа тушиб кетган эдим; келаётиб Чувамани босмачи босди, деб эшитиб қолдим. Қизимни етаклаганимча ҳаллослаб югурдим. Узоқдан, дарахтлар орасида тутун бурқсияпти. Қўрқиб кетдим. Келсам уйим ёняпти. Жиннига ўхшаб қопман. Ўзимни ҳовлига урдим. Катта ўғлим айвонда, ўртанчам ариқ бўйида қонга беланиб ётибди. Турган жойимда қотиб қолибман. Кенжам тутга чиқиб олган экан, йиғлашини ҳам билмайди, гапиришини ҳам. Фақат ияги қимирлайди, холос.
Кампирнинг кўзидан ёш думалайверди, думалайверди. Ҳамманинг дили вайрон бўлиб кетди. Уни юпатишга ҳеч ким сўз тополмасди. Унинг дардини енгиллатадиган сўзни инсон боласи ҳали ярата олгани йўқ. Ҳеч кимдан садо чиқмасди. Фақат вагоннинг бир мақомда тебранишидан чиқаётган тарақ-туруқ ҳоким эди. Бу ўнғайсиз ҳолдан яна кампирнинг ўзи қутқарди. У бошидан ўтган мудҳиш кунларни эслайвериб кўникиб кетганидан бўлса керак, ортиқча ҳаяжонланмай ҳикоясини давом эттирди.
— Сабр қилмай иложим қанча. Чидадим. Қолганларининг умрини берсин деб яна яшаб кетдим. Икки болам катта бўлиб бўйга етиб қолишди. Тирикчилик бошқача бўлиб кетди… Тўрт йил сельсоветга, уч йил колхозга раислик қилдим. Қизимни куёвга бердим. Невара кўрдим. Ўғлим ҳам кап-катта йигит бўлиб қолган эди. Юрт қатори урушга жўнатдим.
Кампир энтикди. Стакандан чой ҳўплади. Қўли титраётганидан дарров ҳўплаёлмади. Кўзидан оққан ёш чойга томди. Қуюқ жигар ранг чой юзида унинг тиниқ кўз ёши бир доира ясади-да, кейин аралашиб кетди.
— Келмади. Кенжагинам келмади. Тупроғини кўзларимга суролмай қолдим. Шунча бола туғиб, қум қисимлагандек қуруқ қўл билан қолавердим.
Забунликда қолдим, телбаман, телбаман, болаларим. Гоҳида гапдан адашиб кетаман. Тушларимда ўрнимдан туриб кетиб кўчага чиққанда уйғониб қолиб қўрқиб кетаман. Неварам куёвга чиққанида нотоб эдим, тўйига боролмадим. Ўғил кўрди ҳам, борганим йўқ. Мана суратини юборди. Шу суратни кўрдиму, оромим йўқолди. Эски яраларимнинг кўзи очилиб кетди. Яна телбаликка тушиб қолдим.
Кампир суратни қўлига олиб тикилиб қолди.
— Худдиўзи, Кенжагинамнинг ўзи. Биртуки ўзгамас… Сурат қўлдан-қўлга ўтди. Унда уч ёшлардаги жингалаксоч, бурни ялпоқроқ бола ўйинчоқ от миниб турарди.
— Шу суратни кўрдиму, назаримда Кенжагинам урушда ўлмай шу атрофларда юрганга ўхшай берди. Ҳозир чевара кўргани эмас, урушда йўқ бўлган боламни кўргани кетаётганга ўхшайман. Келдик, шекилли. Бу қайси истанса?
Кампир деразадан ташқарига қаради. Поезд ҳаллослаб Тошкентга кириб келаётган эди.
Поезд хотинни Тошкентда қолдириб яна пишқирганича олдинга интилди. Йўловчилар деразадан бош чиқариб бу ажойиб кампирга эҳтиром билан қўл силкиб ўтиб кетишди. Уларнинг ҳар бири ўтда куймас, сувда чўкмас хотиннинг қон ва шон билан ёзилган дафтарини варақлаб кетишарди.
Сокин, осойишта оқаётган дарёларга шўнғиган киши унинг тубида тўфонлар борлигини, қудратли оқим тошларни қулатаётганини билади. Қолган умрини писандасиз, шовқинсиз ўтказаётган бу азамат хотиннинг қалбига қулоқ солган киши ҳам суронли йилларнинг бўронларини эшитади.
Кампир катта шаҳар кўчасидан энтикиб-энтикиб чеварасини тезроқ кўришга шошиб кетяпти. Чевараси бўлса велосипед минган боланинг кетидан чангга беланиб чопиб юрибди. Кампир кела солиб болани бағрига босди-ю, ётсираб йиғлашига қарамай у юзидан, бу юзидан чўпиллатиб ўпаверди.
Овқат вақтида ҳам кампир боладан бўшамади. Икки кўзи унда. Ўзи овқат едириб ўзи ювинтиради. Бола ҳам дарров унга элакиша қолди. Болалар шунақа бўлади: яхши гапирганга ёпишади. Кечаси бола бувиси билан ётди. Кампир ухламади. Ёстиққа тирсагини қўйиб, унга тикилганича тонг оттирди.
Уйқусиз бу кечада унинг кўнглидан не гаплар ўтди экан? Ким билади, у тупроққа берган олти боласининг гўдаклик йилларини эслагандир. Уларнинг бешиги тепасида тонг оттирган уйқусиз тунларини кўргандир. Кекса қалбда нималар борлигини ўзгалар не билсин!
Не бўлса бўлди. Ўтганлар ўтиб кетди. Улар қачонлардир бошқа одам бўлиб, қайта бош кўтарсалар ажаб эмас! Бугун кампир йўқотган Кенжавойи қайта тирилганини кўриб турибди. Демак, бу мунис хотин дунёда мевасиз дарахтдек яшагани йўқ. Шу мурғак бола унинг ҳам ўғли, ҳам невараси, ҳам чевараси.
Кампир болага тикилади. Кўзларида нимадир йилтирайди. Бу аламли кўз ёшимикин? Ўлимларга сўз бермаган, бўронларда букилмаган кекса она қалбидан тошиб чиқаётган шаффоф ёлқинмикин?! Ё нури ўча бошлаган кўзларига кўчган бола истиқболининг ёрқин шуъласимикин?!
Тонг ота бошлаган субҳисодиқда кампир чеварасининг жингалак сочларига термилиб нималарнидир пичирлайди.
Яқинроқ кел, ўқувчим! Унинг лабларига қулоғингнн тут!
Табаррук онанинг дуосини олиб қол!