Тонгги ғира-ширада шаҳарга тушиб кетган келинини Солиҳабиби бу гал қандайдир умид ва сабрсизлик билан кутди. Аммо кун ўтиши қийин бўлди. Пешингача ҳовлида ғимирлаб юрди: оғилхона олдида ғужанак бўлиб ётган помидорни тиргович қўйиб таради, бўйи келиб турсин деб, айвонга яқин экилган бўйрадек жойдаги ошрайҳоннинг тагини чопди. Чорсигина, уч сотих ерда яна нима қилиш мумкин эди?
Молга қарай деса, йўқ, сотилиб кетган. Неварасининг тўйига атаб боқиб қўйилган думбаси ҳали тахтакачдек қўчқорни ҳам бир ой бўлди колхозга олинган қарзлар ҳисобига топшириб юборишди, тирик мол-ҳолдан қолгани битта калоннур товуқ. Унинг нимасига қарайди? Ўзи сув, ўзи дон топса?.. Пешиндан кейин қўшнисининг беқасам кўрпасини қавишга ўтирди. Яхши ҳам шу ҳунари бор экан, корига яраб турибди. Кўрпанинг баҳоси бир челак картошка бўлди. Сўрагани йўқ. Қўшнисининг ўзи ташлаб кетди. Шу картошка билан кун ўтиб турибди. Эртага битади кўрпа, бир бурчаги қолди холос. Кейин нима қилади? Қавиғи маъқул келса, талабгорлар чиқиб қолар. Қавиғи маъқул келиши турган гап. Солихабиби кўрпага бу гал палак нусхасини берди. Ўртасида офтоб, тўрттала бурчагида тўртта қўқонгули. Тўғри қавиганида уч кундаёқ битарди. Майли, бахтли бўлсин қиз. Ўғли қайтса, келинига ҳам шундай кўрпа қилиб беради. Ҳозиргиси титилиб, пахтаси копток-копток бўлиб қолибди. Бир қаричда камида элликта қавиқ бўлиши керак. Ана ўшанда қанча тутма, теп-текис тураверади, пахтаси силжимайди.
Товуқнинг қа-қолагани эшитилди. Солиҳабиби беихтиёр ҳовлига назар ташлади. Кун ботди. Нега келинидан дарак йўқ? Ҳеч маҳал у шаҳарда бунчалик қолиб кетмас эди. Яхшиликкамикан? Ажаб эмас, тузук хабар билан келса! Қишлоққа охирги автобус кун ботганда келади. Шунга улгурармикан? Улгурмаса қўлидаги эмизуклик боласи билан қийналиб кетади, болабояқиш.
Солиҳабиби эҳтиётлик билан кўрпани тиззасидан олиб қўйди-да, ҳовлига тушди. Невараси мактабига китоб алмаштиргани кетган эди. Ҳализамон келади. Нима едирса экан унга? Яна товуқ қа-қолади, бир-икки қанот қоқиб, бошини сарак-сарак қилди-да, оғилхонага кириб кетди. Солиҳабибининг яхши кўрган овқати эсига тушди. Оғилхонага кириб, ҳувиллаб турган охурнинг бурчагидаги товуқнинг инидан моякни олиб чиқди. «Ўрнига пиёз қўйиб қўйса ҳам бўлади. Бола бояқиш бир ҳафтадан бери гўшт кўргани йўқ, ранги кетиб қолди. Дадаси қамалди-ю, илгариги шўхлиги йўқолди, кўчага чиқмайди, қачон қараманг, уйнинг у ёки бу бурчагида хаёл суриб ўтиради, китоб варақлайди. Тўққиз ёшлик бола ҳам шунчалик эзиладими?!»
Солиҳабиби қозон тагига ўт ёқиб, озгина пиёз, битта помидор тўғради, сопол товоқнинг юқидаги ёғни қозонга солиб, нон олиб келгани айвонга ўтди. Раҳматли онаси рамазон ойларида саҳарликка кўпинча шундай қовурдоқ қиларди, помидор билан ҳали қотмай хил-хиллаб турган тухумнинг мазаси нонга ўтиб жуда ширин бўлиб кетарди. Дадаси ҳам иштаҳа билан ерди, у ҳам. Шу-шу ўрганиб қолган, вақт тиғиз бўлса, ё уйда бошқа нарса бўлмаса, дарров шундай қовурдоқ қилади.
Тухум чақиб турган пайти ҳовлидан неварасининг тапир-тупир оёқ товушлари келди:
— Ойи?!
— Келавермайсанми, буёқдаман!..
Солиҳабиби шошилиб қовурдоқни бир-икки ағдарди, тухум нон бурдаларига ёпишиб, оқ-сариққа ажради.
— Овқат қилиб турибман, сенга, келавер!.. Турсунбой!
Ўчоқбошининг эшиги олдида Турсун пайдо бўлди.
— Мунча ичикмасанг? — сўради Солиҳабиби сопол товоққа қовурдоқни оларкан.
Турсун жавоб бермади. Унинг кўзлари ўйнар, тер босган юзлари қип-қизариб кетган эди.
— Ойи! Тўлаган… Тўлаганнинг дадасини олиб кетишди. Солиҳабибининг қўлидан капгири тушиб кетди.
— Нега олиб кетишади? Қачон?
Тўлаган невараси тенгги бола эди, у билан бир синфда ўқирди. Отаси колхоз бухгалтери эди.
— Нега олиб кетишади? Қачон? — қайта сўради Солиҳабиби.
— Ҳозир! — деди Турсун. — Мактабдан келаётгандим. Бундай қарасам, дарвозалари олдида милициянинг машинаси турибди. Югуриб бордим. Шундоқ олдимда олиб чиқиб кетишди Мирвали акани. Ойи! Биласизми?! Қўлларини… қўлларини орқасига қайириб олиб кетишди!
Турсуннинг овозида ҳам қандайдир хурсандлик бор эди. Солиҳабиби ичида зил кетди, аммо ҳеч нарса демади. Неварасининг ўзи хурсандчилигининг сабабини ҳаяжон билан айтиб берди:
— Дадам қамалганларидан кейин Тўлаган бошқа партага ўтиб олган эди, айтмовдим сизга. Иннайкейин мен билан ўйнамай қўйган эди. Энди баравар бўлдик!..
— Нима қилган экан Мирвали? — хаёлчан сўради Солиҳабиби.
Турсун елкасини қисди.
— Прписка қилган бўлса керак, — ўзича хулоса қилди Солиҳабиби.— Уйидан бирон нарса чиқибдими?
— Билмадим, — деди Турсун.
— Ишқилиб чиқмасин. — Солиҳабиби тинтувдан қўрқиб қолган эди. — Чиқса кўпга кесиб юборишади. Юр, овқатингни еб ол.
— Кейин!
Турсун яна югуриб кўчага чиқиб кетди.
Солиҳабиби: «Ҳой! Тўхта!» деганича қолди. Товоқни қозонга қўйиб, тувоғини ёпди-да, ҳовлига чиқди. Тўлаганларникига бориб келиш кўнглидан ўтди, йўлак томон юра-бошлади ҳам, аммо ўзини тўхтатиб қолди. Ўғлини олиб кетишаётган кун эсига тушди. Милиционерлар ҳайдамаганда эшикнинг олди уёқда турсин, ҳовли ҳам одамга тўлиб кетарди. Ҳамма нарса одамнинг юзида ёзуғлик бўлар экан. Буни Солиҳабиби алам, азоб, уятдан ичини ит тимдалаётган бўлса ҳам ўша куни яққол кўрди. Тинтув бошланиши билан ўз уйига бегона бўлиб қолиб, тинтувчиларнинг ёнида соядек юрар экан, ер остидан одамларга — қўни-қўшнилари, аллақаёқдан пайдо бўлиб қолган нотаниш башараларга ер остидан қараб қўярди. Шунда билди, ачинганлар бор. Аммо томошага келганлар кўпроқ эди. Улар учун тинтув қанча чўзилса, қанча кўп нарса чиқса, шунча яхши эди. Бу истак, бу ният шундай юз, кўзларига ёзиб қўйилган эди. Бу ҳам майли, ҳаракатларида ҳам, шивир-шивирларининг оҳангида ҳам ниятлари аниқ эди. Милиционерлар ҳайдайди, нари туринглар, ҳалақит берманглар, дейди, зум ўтмай аввалги жойларига қайтиб келишади, ундан ҳам яқинроққа ўтишга интилишади.
Шунинг учун ўзини ушлаб қолди, бормади. Аммо бориши керак эди. Дардман одамгина бировнинг дардини тушунади, ачинади. Бориб, уйдагилардан ҳол-аҳвол сўраши керак эди. Майли, келини қайтсин, қоронғи тушсин, шунда ўтиб келади. Турғун қамалганидан бери, ўзи сезиб-сезмай қоронғини яхши кўрадиган бўлиб қолган эди. Тонг саҳарда туриб, тезроқ кун ботишини тилайди, заруратдан кўчага чиқмаса, ўзича чиқмайди, уй ичида, ҳовлида ғимирлаб кунни кеч қилади. Келини, неваралари ухлаши билан ўрнидан туради, ҳовлига тушиб ўғли юрган йўлларга тикилади, кўчага чиқади, қоп-қоронғи онда-сонда фонарлари милтиллаб турган қишлоқ кўчасида йўл пойлайди, яна ҳовлига қайтиб, айвон зинапоясига омонатгина ўтиради-да, осмонга қарайди, юлдузларга, ойга тикилиб кун санайди. Етмишга етиб, у шундай кулфат бошига тушишини билмаган эди. Баъзи-баъзида Худодан ўлим тилаб, қўлларини чўзади, аммо кексалик ақл-идроки билан ниятидан қайтиб, қўлларини юзига суртмайди, аксинча, ўғли эсон-омон қайтгунича, невараларини йўлга солиб олгунча, соғлик, қувват тилайди. Ун уч ойдан бери шундай қоронғи кеча унинг маслаҳатчиси, овунчи. Кечаларигина у ўзини одамдек ҳис қилади, режалар режалаб чиқади. Кун туғиши билан яна тунни кутади.
Келини намозшом пайти Турсун билан бирга кириб келди.
Солиҳабиби унинг авзойидан бу галги сафари ҳам натижасиз бўлганини сезди. Бунинг устига Турсун Мирвали воқеасини айтиб берган бўлса керак, келини унинг қўлига боласини ташлади-ю, эшикларни тарс-турс очиб, ичкарига кириб кетди. Турсун орқасидан бормоқчи эди, Солиҳабиби тўхтатди:
— Опанг чарчаган, ўзига келсин.
Иккалови иссиқда пишиб кетган, олис йўл элитиб ухлаб қолган чақалоқни ечинтириб, қуруқ чойшабига ўрашди. Отаси қамалгандан кейин туғилган, эндигина саккиз ойлик бўлган болага улар отасисиз, ўзлари исм қўйишган эди. Кичкина Тўлқин қош-кўзлари, бурнининг кичкина бугри билан отасига, бувасига ўхшар эди. Солиҳабиби унинг туғилганидан қанчалик қувонмасин, дилида унга ачинар, отаси қамоқдалигида туғилган, шум қадам, деган гап умр бўйи унга ёпишиб қолишидан қўрқар, кечалари ухламай ўтирган пайтлари Худога ёлбориб, ўғлининг тезроқ қайтишини, шўр пешона невараларига бахт, узоқ умр тиларди.
Кўп ўтмай Раҳима айвонга чиқди. Шишган қовоқлари, чимирилган қошларидан ҳали асабидан тушмаганлиги билиниб турарди. Солиҳабиби неварасига қилган овқатни олиб келди, чой қўйди. Турсуннинг иккала кўзи опасида эди.
— Мунча тикиласан?! Овқатингни есанг-чи! — жеркиб берди Раҳима. — Эртага шуям борми — Худо билади!
У товоққа қўл узатди. Бир бурда ёғлиқ нонни қотиб қолган тухумдан ажратди, тухумни ўғлининг олдига суриб, нонни оғзига солди. Аммо ютолмай чайналиб ўтирар экан, қайинонасига қаради:
— Ҳақиқат йўқ дунёда ойи. Ўғлингиз ҳеч кимга керакмас. Биз ҳам. Биров кимсан, одаммисан демайди. Нега туғдим буларни, ойи? Нега эрга тегдим?!
Раҳиманинг кўзларига ёш келди. Зўрға ютиниб, ёнида ёстиқ устида ухлаб ётган Тўлқинни қўлига олди, бағрига босиб, нам кўзларини чойшабга суртди.
— Йиғламанг опа, — ялинди Турсун.
— Ўзингни бос, болам, — Солиҳабиби уни юпатди. — Ҳечкимга керак бўлмасаларинг ўзларингга кераксизлар, менга кераксизлар. Кўйворишмаса қўйворишмас. Саккиз йил хаш-
паш дегунча ўтиб кетади. Турсунинг ўн бешга тўлади, туппа-туззук йигит бўлади. Эринг қайтади. Ана ўшанда иккаламиз тўрт қават кўрпанинг устида ўтирамиз. Ташвишимиз бўлмайди.
— Овқатларниям ўзим қиламан! — деди Турсун.
Раҳима лабининг четида жилмайди.
— Тоғангга учрашдингми?! — унинг бироз тинчиганини кўриб сўради Солиҳабиби.
— Ҳа, — деди Раҳима. — У кишига ҳам биззи керагимиз йўқ. У кишигаям биз ўғримиз, порахўрмиз. Биздан жирканади у киши. Иложи бўлса бизни кўрмаса!
— Уришиб қолдингми? — Солиҳабиби хавотир олди.
— Уришадиган ҳолим борми, ойи? — истеҳзо билан жавоб қилди Раҳима. — Нимамга ишониб уришаман у киши билан? Тиланчиман-ку ман, ойи!
— Унақа дема, болам, — Авваламбор жигаринг. Қолаверса, буванг кўп қарашган унга. Менам… Менам қараб турмаганман. Уйланганда бир сидра кўрпа-ястиғини ман қилиб берганман. Нима бўлди ўзи?
— Биринчи облсудга бордим, — ўзига келган Раҳима оҳиста гапира бошлади. — Ёзилиб қўйганимни билишаркан, иккинчи эканман раиснинг қабулига. Биринчи ғазалкентлик чол-кампирларакан. Хўп дедим. Фақат раис бугун ҳар галгидек ўн бирда эмас, иккидан кейин қабул қиларкан. Шошилинч юқорига, мажлисга чақириб қолишибди. Майли, дедим, ишқилиб қабул қиларкан-ку, дедим ичимда. Пастга тушиб, облсуднинг олдидаги боққа ўтдим. Шўтта кутай, дедим-да.
— Тоғангникига борсанг бўлмасмиди, иссиқда кўчада ўтирмай? — сўради Солиҳабиби.
Раҳима бир чимирилди-ю, лекин ўзини тутиб олди:
— Шу пайтда у киши ишда бўладилар. Ишхоналарига боргани уялдим. Қўлимда бола, қандай бораман? Боғда скамейка кўп, биттасида ўтириб кутдим. Ҳалиги чол-кампир ҳам келиб ёнимда ўтиришди. Бир жойга иш тушгандан кейин яқин бўлиб қоларкансан одам. Бечораларга юрагим ачиди. Ўғиллари тўрт ярим йилдан бери қамоқда экан. Учта боласи, хотини бор экан. Эси пас одам гапга қўшилиб қолган экан. Навбати келиб гап берибди. Хотини яхши дастурхон ёзибди. Қуюқ-суюқ тортибди. Ошналари кетгандан кейин, кайф баланд, бечорани тутволиб урибди, ўртоқларимни яхши кутмадинг, деб. Кўр бўласиз мени билмасайиз, деб йиғлабди хотини. Билмайман, талоқсан, дебди эри. Учта бола билан қаёққа бораман, ундан кўра, ўлдириб қўяқолинг, деб хотин бояқиш маст эрининг қўлига пичоқ узатибди. Эр ўлгур ўйлаб-нетиб ўтирмасдан, маст-да, қорнига пичоқ солиб юборибди.
— Вой яшшамагур! — Солиҳабиби ҳайрон бўлиб кели-нига тикилиб қолди. — Ўлдириб қўйибдими?
— Йўқ, қўлини тутиб қолган экан, юрагига тегмабди.
— Вой яшшамагур!
Солиҳабибининг ҳайрат ва ғазабдан юзлари чўзилиб кетди.
Турсун ҳам опасига хайрон қараб қолган эди. Ичида адаси қамоқда ётган бўлса ҳам бундай одам эмаслигидан, ҳечмаҳал у бундай қилмаслигидан, опасини яхши кўришидан хурсанд эди. Унинг кўз олдида опаси қамоқхонага олиб борган кун пайдо бўлди. Адаси озиб, ранги кетиб қолган, илгариги қошларигача тушиб турадиган қуюқ қора сочлари олинган эди. Аммо ўша-ўша, ўзи билган, ўзи кўрган адаси. Учрашув хонасига кириши билан уни кўтариб олди, юз-кўзларидан, бошидан ўпди. Кейин Тўлқинни қўлига олди. Ана ўшанда адаси опаси билан қандай яхши гаплашганини кўрди. Опасини ҳам қучоқлади, секин ўпди, қўлларини қўлларига олиб юзига суртди. Йўқ, адаси яхши одам, ҳечмаҳал бундай қилмайди, ҳечкимга пичоқ урмайди.
— Қанчага кесилибди?
Бувисининг саволи унинг хаёлини бўлди.
— Тўққиз йилга. Чол-кампир илгари келишмаган экан. Ярми ўтгани учун келишибди. Чол жуда доно одам экан. Менга шундай ёқди, шундай ёқди! Кампир ҳам ёмон эмас. Аммо анча кўнгли бўш экан. Салга йиғлайди. Рўмолини иккала учи жиққа ҳўл. Айб ўғлимизда, дейди чол, ўлдириб қўйиши мумкин эди. Учта боласи етим қоларди. Қамалгани бир ҳисобда ёмон бўлмади. Эсини йиғиб олди. Хотин нималигини, бола-чақа, ота-эна нималигини ўша ерда билди. Тавбасига таяниб ўтирибди ҳозир. Энди кечиришсин, айтинг, дермиш. Энди қўлига пичоқ олган одам номард, дермиш. Ҳикоятнинг соясига салом бериб ўтаман энди, дермиш. Ҳикоят келинлари, — тушунтирди қайинонасига Раҳима. — Йигит кишининг тавбаси янгитдан дунёга келгани билан баравар, дейди чол, инобатга олмаслиги гуноҳ. Келин барака топкур кечирди уни, ҳукумат ҳам кечирсин, деб келдик, дейди. Кампир нима дейди денг? — Раҳима беихтиёр кулиб юборди. — Ўғлимнинг қўлига келинни ўзи пичоқ тутқазди, гуноҳҳи ярми уни бўйнида, маст одамми қўлига пичоқ бериб бўлами? — дейди. Тўрт ярим йил иккалови — бири қамоқда, бири уйда баравар азоб чекди. Қўшса тўққиз йил бўлади. Етади шу, — дейди. Мундоқ қараганда тўғримасми, ойи?
Раҳима қандайдир умид ва ўзини юпатиш истаги билан қайинонасига қаради. Солиҳабиби унинг ниятини сезди.
— Тўғри, болам. Кампир тўғри гапирибди. Эр-хотиннинг орасида нима ўтмайди? Эрнинг азоби — хотиннинг азоби. Келин эрининг гуноҳидан ўтиб яхши қилибди. Яхши жувон экан. Сенам кўп эзилаверма. Ажаб эмас Турғунбоям тез қайтса!
— Кошкийди?.. — Раҳима яна жиддийлашди, қуюқ қора қошлари чимирилиб, лаблари титрай бошлади.
— Суд нима деди? — унинг хаёлини бўлди Солиҳабиби.
— Нима дерди?! Яна ўша гап. — Раҳима хаёлчан жавоб берди. — Чол-кампир кириб чиққандан кейин кирдим. Қовоқ-тумшуғи осилиб ўтирибди раисни. Билади нимага келганимни. Кўришиминан ўзи гапириб кетди. Пахта бўйича қамалганларни бошқатдан кўриб чиқишаяпти. Эрингизга ҳам навбат келади. Сабр қилинг. Лекин ҳеч нарса ваъда беролмайман, деди. Айбини бўйнига олган, деди. Шуни инобатга олишсин, иккинчи қилмайди, болаларига, менга раҳмингиз келсин, дедим. Йиғладим. Парвойи палак. Без бўлиб ўтираверди. Шу тоб Тўлқин биғиллаб йиғлаб берди. Овитай дейман, бағримга босаман, қани энди тинса! Ўзимми босолмай сўрадим. Қандай бағритош одамсиз, айтинг, нима қилай? Қўлидаги қаламини ўйнаб манга тикилиб турди-да, кейин ўрнидан туриб ёнимга келди. Хафа бўлманг, деди, ростини айтай. Эрингизнинг ишида ўзгариш бўлмайди, деди. Муз бўб кетдим. Билардим шундоқ дейишини. Аммо шундоқ дейди, деб ўйламаган эдим. Ойи! Бу қандоқ кўргилик?! Саккиз йил саккиз кун эмас, чидолмайман ойи, чидолмайман!…
Раҳима йиғлаб юборди. Унга қўшилиб, аллақачон уйғониб кетган, кўзларини шифтга қадаб ётган чақалоқ ҳам йиғлай бошлади, Раҳима беихтиёр уни бағрига босди, аллалаб тебрана бошлади, лекин анчагача ўзи ҳам, бола ҳам йиғидан тинишмади. Солиҳабибининг юпатишлари, Турсуннинг ялинишлари кор қилмади.
Тун кирди. Юлдузлар чарақлай бошлади. Ҳалигина оқариб турган ой сариқ хандалақдек тўлишиб қўшни том устига келди. Шаббода айвонни айланиб эса бошлади. Тунги салқин таъсир қилдими, ё чарчадими, Тўлқин онасининг қўлида ухлаб қолди. Раҳима ҳам ўзига келгандек бўлди. Боласини ёнига ётқизиб ўрин солгани турди. Турсун хонтахтага бошини қўйганича мудраб ўтирар эди. Уни жойига ётқизди. Кийимларини ечар экан, юз-кўзларидан ўпди. Кейин тоғасини кўрганини айтиб берди. Уни ҳам тасодифан учратибди. Уйга овқатлангани келган экан. Келинойисининг энсаси қотса ҳам индамай гаплаштирибди. Тоғаси янаги ҳафтага бир келиб кет, суриштириб кўраман, дебди.
Солиҳабиби келинининг бирмунча тинчиганидан хурсанд бўлиб, ҳовлига тушди. Эшикдан хабар олиб, водопровод тагида таҳорат қилди. Айвонга кўтарилар экан, бир пас қулоқ солди, уй жимжит эди. Келинини ётибди деб ўйлади у. «Бечора, қандай қувноқ эди, хаёлидан ўтди унинг, кулгисидан дил яшнарди, бир йилда тўкилди-қўйди, сочигаям оқ тушибди. Кўрдимикан ўзи? Кўрса яна эзилади».
Раҳима у қайтгунча айвоннинг биқинига ўрнини солиб қўйибди. Кўрпа устига чузилди. Шу тоб ичкаридан ички оқ кўйлагини кийган Раҳима чиқди.
— Ҳа, болам? — сўради Солиҳабиби.
— Ювинмоқчиман, — деди Раҳима. — Ичим ёниб кетаяпти.
— Қарашворайми? — Солиҳабиби бошини кўтарди.
— Йўқ, ўзим. Шундай, водопроводнинг тагига ўтираман.
Раҳима оёқ яланг ҳовлига тушиб кетди.
Кўп ўтмай Солиҳабиби сувнинг шарқираб очилганини, келинининг аввал сесканиб, кейин ҳузур қилиб, ҳаммаёққа сув сачратиб ювинаётганини эшитди. «Нимани кўрди бечора, — хаёлидан ўтди унинг. — Шундоқ қувнаб-яшнаб яшаши ўрнига, боши ташвишдан чиқмай қолди».
Раҳима қайинонасини безовта қилгиси келмадими, ё уялдими, оёқ учида айвонга чиқди. Солиҳабиби беихтиёр унга тикилиб қолди, келинини хушбичимлигини биларди, аммо анчагина кўҳлик экан. Бўйи баланд, сарвдек тикка экан. Сочлари ҳам узун экан. Шундай ёйилиб белигача тушиб турибди. Нозик баданига тарам-тарам бўлиб ёпишган жиққа ҳўл кўйлагидан чак-чак томаётган сув томчиларидан бир томчиси сачраб Солиҳабибининг лабига тушди. Баҳор нафаси, бинафшанингми, ялпизнингми ёқимли иси димоғига урилгандек бўлиб кетди. «Ишқилиб бахти очилиб кетсин», — яшин тезлигида хаёлидан ўтказди Солиҳабиби.
Раҳима ичкарига кириб кетди.
«Ишқилиб бахти очилиб кетсин», — деди яна ичида Сдлиҳабиби. Кейинги пайтларда у ўғлидан ҳам кўра кўпроқ келинини ўйлайдиган бўлиб қолган эди. Бировнинг боласи, якка ёлғиз қизи. Уникига келиб, келин тушиб, нима кўрди? Энди бири икки бўлай деганда ёш боши билан ташвишга қолди. Тағин ҳам фил экан, касал-пасал бўлиб, ётиб қолса нима бўлади? Болаларининг ҳоли нима кечади?
Солиҳабиби шундай оғир хаёллар билан ётар экан, тун яримлаб қолганини сезмади. Аммо унинг ҳамон уйқуси келмасди. Ҳаммаёқ жимжит. Осмон тинч, юлдузлар тинч. Том орқалаб юрган ой тиккага кўтарилган. Фақат олисда, қишлоқнинг олдидаги катта йўл томондан итларнинг вовуллагани, пахса деворларнинг ковакларидан чигирткаларнинг чирқиллагани онда-сонда қулоққа чалинарди. Бошқа ҳамма нарса, бор тирик жон тин олаяпти, уйқуда. Ҳаммамикан? Бугундан бошлаб қишлоқнинг яна бир уйида тинчлик йўқолди. Мирвалиларникида. Келини оғиз очмади бу ҳақда. Унинг ҳам гапиргиси келмади. Ярага туз сепиб нима қилади? Беайб парвардигор. Лекин наҳотки шунча одам айбдор бўлса? Шунча одам ҳаром яшаса? Саид оқсоқол ўн саккиз минг, деди. Наҳотки ўн саккиз минг кишидан инсоф, диёнат кетган бўлса?
Ичкари уйнинг эшиги секин очилиб, Раҳима пайдо бўлди.
— Ойи? — чақирди у бўғиқ овозда.
Солиҳабиби нима қилишини билмай қолди. Ҳа деса, яна ухламаяпсизми, деб хафа бўлади. Индамаса, дардини ёзолмай тонггача эзилиб чиқади. Яхшиси, индамагани маъқул. Ётсин, бирпас болабояқиш дам олсин. Шундай қилди, овоз бермади.
Раҳима оёқ учида ҳовлига тушди. Солиҳабиби кўзларини очди. Шаҳарга кийиб тушган товар кўйлагини кийиб олган келини оғилхона томон юриб борарди. Кечаси ҳовлига чиқиб юрадиган одати йўқ эди унинг, қўрқарди. Қорни очдимикан? Қозонда ҳеч вақо йўқ-ку?! Солиҳабиби бошини кўтарди. Раҳима ўчоқбошига кирмади, бирпас эшик олдида турди-да, девордаги қозикда осиғлиқ турган арқонни олди. Кейин қаёққадир ғойиб бўлди. Шафтоли шохлари тўсиб турган оғилхона эшиги «ғийқ» этиб очилиб-ёпилгани эшитилди. Солиҳабибининг юраги орқасига тортиб кетди. Даҳшатли гумон хаёлидан ўтди. «Раҳима!» деб қичқирди. Лекин қўрқув ва ҳаяжондан овози чиқмади. Шошиб ўрнидан турди-да, айвондан қандай тушганини билмай оғилхонага югурди. Эшикни очганда, Раҳима ғишт охурнинг устига чиқиб, бўйнига сиртмоқ солаётган эди.
Солиҳабиби «Ҳой!» деди-ю, югуриб бориб, қўлларига чанг солди.
— Нима қилаяпсан, аҳмоқ?!
Раҳима бўшашиб охурга ўтирди.
— Жинни бўлдингми? — қичқирди яна уни елкаларидан силкитиб Солиҳабиби. — Болларни ўйламадингми? Манда нима касдинг бор? Шарманда қилмоқчимисан ҳаммамиззи?!
— Тўйдим, — Раҳиманинг овозида на алам бор эди, на ғазаб. — Тўйдим, ойи. Ҳамма мендан юз ўгирди. Эртага болага нима бераман? Ишга чиқай десам, Тўлқинни қаёққа қўяман? Ўғлиз ҳали-вери қайтмайди. Нима қилай? Ўзимми бозорга солайми?
Солиҳабиби унинг ёнига ўтирди. Елкаларидан қучоқлаб, бағрига тортди.
— Болажоним! Шўрпешонам! Қўй, ўзийни бос. Иккита кап-катта хотин жўжадек болларни боқолмаймизми? Боқамиз. Қўғирчоқдек ясатиб ҳам қўямиз. Сабр қил, болам, сабр қил. Ойнинг ўн беши қоронғи бўлса, ўн беши ёруғ. Одам бошидан нималар ўтмайди? Отилиб кетганларнинг ҳам бола-чақаси юрибди. Иннайкейин санда нима гуноҳ? Нимангдан уяласан? Париштанинг ўзисан. Эринг қайтади. Ундан уялаётган бўлсанг, мен онасиман, билиб қўй. Унда гуноҳ йўқ. Унинг бошини айлантиришган. Бир балоларни ваъда қилишган, ё қўрқитишган. Очилади бу ҳали. Тинч бўл, болам. Иккинчи бунақа иш қилма. Қани, манга қара-чи? Манга қара!
Солиҳабиби келиннинг бошидан, юзларидан силаб, ўзига қаратди.
— Оппоғим! Беғуборгинам!..
Шу алпозда улар бир-бирларига суяниб охур устида ўтиришганича тонг ота бошлаганини сезишмади. Раҳима кампирни аяса, Солиҳабиби уни уйдами, шу ердами, ёлғиз қолдиришдан қўрқди.
Тонг отиб, қишлоқдан чиқаверишдаги бозорчадан Солиҳабиби бир товоқ қаймоқ ва иккита иссиқ нон олиб келган-да, Раҳима гўё ҳеч нарса бўлмагандек кўйлагининг этагини липпасига қистириб, ҳовли супурарди.
— Мунча эрта турмасанг, болам? Ҳовлиям чиннидек эди!
Раҳима бошини кўтармади:
— Кун исийдиганга ўхшайди. Уйнинг ичи ёнаяпти. Ухлолмадим. Қалин қилиб сув сепмоқчиман.
У ниманидир хиргойи қилабошлади. Кейин бирдан тўхтади:
— Ойи! Тоғам ҳаракат қилармиканлар?
— Нега ҳаракат қилмасакан? Жигаринг-ку! Қилади, — айвонда дастурхон ёзабошлаган Солиҳабиби келинига ўгирилди. — Турғунни у яхши кўрарди. Иши чиқиб қолса ҳовлисида, чақириб турарди. Ҳаракат қилади.
У шундай деди-ю, ўз гапига ўзи ишонмаётганини сезди. Турғунни олиб кетишган куни ўзи бориб келди жияниникига. Кейин икки марта Раҳима борди, кеча мана, яна кириб келибди. Аммо Тошкентда каттакон ишдаги жиянидан аниқ гап эшитгани йўқ. Наҳотки шунчалик бемеҳр бўлса? Ё у ҳам қўрқаётганмикан? Нимадан қўрқади? Турғунда айб йўқ. Айби бошлиғининг айтганини қилгани. Ўзига нима олибди? Тинтувда чиқарди олган бўлса? Иннайкейин у, ё бўлмаса келини биларди олган нарсасини. Бунинг устига, уйига ҳаром нарса, ўғирлик нарса келтирармиди?! Ўзи боради, ўзи бориб, гаплашади. Солиҳабиби миннат қиладиган одамлардан эмас. Иннайкейин, туғишган акаси, қони бир одамнинг боласидан миннат қилармиди?! Адҳамбек урушда бедарак кетгандан кейин эр-хотин топишганини укасининг оиласи билан бўлиб ейишди. Равшанбек буни яхши билади. Ўзи гапирган неча марта. Наҳотки, бошларига шундай оғир ташвиш тушганда, ўзини четга олса?
Бугуноқ боради, нонушта қилади-ю, жўнайди.
Шу фикр миясига келиб, Солиҳабиби анча енгил тортди, тунги даҳшатли воқеани унутди. Келини олдига нон ушатиб қўяр экан, яна уни ўзича юпатди:
— Худо пошшо, болам. Ҳеч маҳал бандасини зор қилиб қўймайди. Чойингни ичиб бўлиб, манга кичкина челакда помидор териб бер. Турсунбойни ясантир.
— Нима қилмоқчисиз?
Раҳима ҳайрон бўлди.
— Шаҳарга тушиб чиқаман, — Солиҳабиби гап қайтариб бўлмайдиган, қатъий оҳангда гапирди. — Равшанбекка ўзим учрашиб келаман…
Қорақишлоқ Янгийўлнинг шундай биқинида. Эллик йил муқаддам Андижоннинг Найманчасидан қулоқ қилинганлар шу, Тошкентнинг юқорисидаги, Сариоғочга туташ ташландиқ жойга кўчиб келишган. Улар орасида Солиҳабибининг отаси Ҳамробек ака ҳам бор эди. Солиҳа ўшанда худди Турсундек ёш, эндигина тўққизга кирган, Равшанбек ҳали туғилмаган эди. Уруш бошланишидан бир ой бурун уни узатишди. Эри Обиджон урушга кетди. Солиҳабиби у йилларни эслашни ёмон кўрарди. Кетма-кет отасини, онасини кўмди. Бунинг устига ҳали таниб-билиб улгурмаган эрининг хонадонига кулфат тушди. Қайинотаси ҳам урушга кетиб, йил ўтмай ҳалок бўлди. Икки оиланинг ташвиши унинг елкасига тушди. Ўқишни ташлаб, фермага ишга кирди. Қоронғида кетиб, қоронғуда қайтади. Қайтганида ҳам тинчлик йўқ, кечаси билан кийим тикади. Енгсиз пахталик нимчани ўша йиллари у ўйлаб топди. Қўшни қишлоқлардан келиб буюриб кетишади, Қорақишлоқнинг ярми қишни унинг шу пахталик нимчаларида ўтказадиган бўлди.
Обиджон бир қўлидан ажраб урушдан қайтган йили Калинин ўлди-ю, Қорақишлоққа унинг номи берилди. Лекин ҳалигача қари ҳам, ёш ҳам бу номга кўниккани йўқ. Расмий қоғозлардагина ёзилади, холос. Оғизда ҳамма Қорақишлоқ дейди. Бутун водийга донғи кетган Найманчанинг қора анжири бу ерда ҳам битадиган бўлганиданми, ё қулоқ қилинган қора кунлардан хотирами, ё уруш йиллари қора хат кўп келганданми, ҳечким аниқ билмайди, бу ташландиқ жой Қорақишлоқ бўлиб кетди, ҳамма шунга ўрганиб ҳам кетди.
Обиджон колхозга ишга кирди, хотини билан фермада ишлай бошлади, кейин мудирлик қилди. Учинчи фарзандлари, Турғунбой туғилганда (олдинги иккитаси турмади, қизамиқдан ўлиб кетишди) Обиджон фермада эди. Хушхабарни эшитиши билан отга миниб, уйга жўнади. Қаттиқ ҳаяжонга тушиб кўрмай қолдими ёки от ҳуркдими, темир йўлдан ўтаётганда поезд уриб юборди. От омон қолди, тўрт йиллик даҳшатли урушдан ўтиб келган одам эса уйининг олдида жон берди. Солиҳабибининг энг катта алами шу эди. Отаси сингари, кўпчилик тенгқурлари сингари урушда ҳалок бўлганида бунчалик алам қилмасди. Омон қайтса-да, пишқириб келаётган поездни кўрмай, унинг тагида қолиб ўлса?! Бундан ҳам қаттиқ алам, дард бўлиши мумкинми?
Отасининг еттиси куни, чақалоққа Турғун деб исм қўйишди. Ўшанда Солиҳабиби ўттиз уч ёшда эди. Турмуш қурмади, не-не жойлардан совчилар келди, йўқ деди. Битта бола билан қолди. Мана энди шу болани деб, шаҳарга кетаяпти. Акасининг ўғли Равшанбек шаҳарда ўқиб, шаҳарда қолиб кетди. Уч-тўрт йилдан бери министр ўринбосари бўлиб ишлайди. Нимжон, касалманд бола эди, отасига иккита келадиган бўлиб кетган. Солиҳабиби уни яхши кўрарди, болалигида кўтарарди, катта ариқда оёқларидан, қўлларидан ушлаб, чўмилтирарди. Обиджон ҳам «годовой» чиққанида, бир арава-бир арава сабзи, пиёз қилиб ташлаб келарди. Наҳотки шуларни унутган бўлса? Аммо одам боласини билиш қийин. Ичига кириб бўлмаса! Давлат келиб, ақли кетганлар, босар-тусарини билолмай, бу дунёга омонат эканларини унутганлар оз эмас. Келинига жуда қатъий гапирса ҳам, Солиҳабибининг дилида шундай шубҳа ғимирлаб турарди. Турғун кесилганидан бери Равшанбек тайинли бир гапни уларга ваъда қилгани йўқ.
Шаҳарга тушишидан, тағин бувиси билан тушишидан Турсун ҳам хурсанд эди.
— Ойи, адамларниям кўрамизми?
— Кўрсатса, — деди Солиҳабиби. — Кўрсатмаса, опанг билан тушганингда кўрасан.
— Ойи! Тўлаганниям адаси порахўрми? — сўради Турсун.
— Қайдам? — иккиланиб жавоб қилди Солиҳабиби. — Пора олганми, пора берганми, билмайман. Иккаловиям бир гўр. Гуноҳ. Тўхта! — ҳушёр тортди бирдан у. — Тўлаганниям адаси, деганинг нимаси? Адангни порахўр деб ўйлаяпсанми?
Турсун уялиб бошини қимирлатди.
— Йўқ, аданг порахўр эмас. Порахўрларни пичоғи мой устида бўлади. Аданг лабарант эди. Лабарантда нима бўларди? Адангни алдашган. Манавини хўжайинизга бериб қўйинг, дейишган. Адангам бу газетага ўроғлиқ нарса нима экан, деб суриштирмай-нетмай олиб қолган. Хўжайинига бергунча милиса босган. Адангни гуноҳи шу. Аданг порахўрмас, ўғрияммас.
Солиҳабиби ишонч билан гапирди. Неварасини ҳам, ўзини ҳам у алдашни истамасди. Агар ўғли чиндан пора олганида бундай демасди. Ёлғон ҳам порахўрлиқдан баттар гуноҳ. Ростини айтарди, неварасини бошқа гаплар билан овутарди, бошқача насиҳат берарди. Аммо ўғли фақат унга эмас, судда ҳам шундай деди, қоғозга ўроғлик нарса пуллигини билганимда, поралигини билганимда олмас эдим, деди. Суд ишонмади. Нега у, она, ўз боласига ишонмас экан? Иннайкейин шундай оғир пайтда бола онасини алдармиди?!
— Катта бўлсам, ман ҳечам бухгалтер бўлмайман, лаборантам бўлмайман.
Унинг хаёлини бўлди Турсун.
— Тўғри қиласан, — маъқуллади Солиҳабиби. — Олим бўгин, ё дўхтир бўгин. Олимлар ҳар хил китоблар ёзишади, одамларни яхшиликка ўргатишади. Дўхтирлар шифо келтиради. Ёшу қарининг дуосини олади. Пора нималигини билмайди. Ким бўласан? Дўхтир бўласанми?
— Майли, дўхтир бўламан, — бувисини хафа қилгиси келмай рози бўлди Турсун. — Тиш дўхтири бўламан. Анави ғит-ғит машина билан Тўлаганни адабини бераман.
— Ундоғ дема, қўй, — Солиҳабиби неварасини ёмон ниятидан қайтарди. — Бечора бола адабини еб ўтирибди отаси қамалиб. Сени мазах қилмайди энди.
Улар шундай гаплар билан катта кўчага чиқаверишдаги толзорга етишди. Автобуснинг сўнгги бекати шу ерда, чойхона рўпарасида эди.
Солиҳабиби қўлидаги усти дока билан ёпилган челакни ерга қўйиб, қаддини ростлади. У ҳам невараси каби бирдан қарор қилиб, шаҳарга тушаётганидан хурсанд эди. Ҳар ҳолда бир гап топиб келади, хотири жам бўлади. Келинидан ҳам кўнгли тинч эди. Ёмон фикр одамнинг хаёлига кечаси келади, қоронғида келади. У эса қоронғи тушгунча қайтади.
Чойхона томонда ёз бўлишига қарамай, кўк мовут чакмон кийиб олган бир чол кўринди. У ҳассага таяниб битта-битта юриб келади. Солиҳабиби таниди. Қишлоқ мутаввалиси Саидоқсоқол эди. Айтишларича, динга қарши юриш авжига чиққан йиллари Ширинсойдаги мачитни бузишга қарор қилишибди. Аммо ҳеч кимнинг юраги дов бермабди. Шунда яқинда комсомолга ўтган Саид мачитнинг томига чиқиб биринчи кетмон урган экан. Ўшандан кўп ўтмай ўнг тарафи, юзидан оёғигача қотиб қолган. Не-не докторлар кўрмади. Қўли, оёғи ҳаракатга келди-ю, аммо юзи қотганича қолди. Шундан бўлса керак, халқ уни орқасидан Саидқийшиқ ҳам дейди. Анчагина ўқимишли бўлганидан, ваъзхонлигидан узоқ йил қишлоқ кенгашида ишлади. Уруш йиллари халқ унинг гуноҳидан ўтиб мутаввали қилиб қўйди. Шу-шу бирон маърака усиз ўтмайди, катталар қатори уйнинг тўри уники. Обид аканинг йилигача ҳамма маъракаларида ўзи бош бўлиб турди, Турғун қамалгандан кейин ҳам бир неча марта келиб ҳол сўраб кетди.
— Ҳа, чевар, йўл бўлсин? Шаҳаргами? — сўради яқинлашганда.
— Шундоқ, — Солиҳабиби ийманиб жавоб қилди, хайрли ишга кетаётиб биринчи кўрган одами Саидоқсоқол бўлганидан, яхшиликкамикан, ёмонликкамикан, билолмай хавотирланди. — Айланиб келайлик она-бола.
— Тўғри қиласиз, чевар, — Саидоқсоқол тўхтади. — Кўрган эшитгандан маъқул. Турғунбойга салом айтинг. Сабр қилсин. Яхши ишласин. Яхши ишлаганга бир кун уч кунга ўтармиш.
— Кўрсатадими, кўрсатмайдими, билмайман, — жавоб қилди Солиҳабиби. — Бугун кўрсатадиган кунимас.
— Кўрсатади! Шундай паҳлавон билан борасиз-ку, кўрсатмайдими?!
Саидоқсоқол Турсуннинг бошидан силади. Автобус келди. Солиҳабиби челакни қўлига олди.
— Саломни унутманг, чевар! — бир юзи билан жилмайиб қичқирди Саидоқсоқол. Солиҳабиби неварасини машинага чиқариш билан овора эди, индамади.
Бир ярим соат чамаси ҳар ер-ҳар ерда тўхтаб, автобус уларни Олой бозорига олиб келди. Шу ердан у орқага қайтарди. Солиҳабиби бир кўлида челак, бир қўли билан неварасини маҳкам ушлаганича автобусдан тушди. Жиянига учрашиш зарурлигини тушунса ҳам аввал турмага боришга қарор қилди. Бозор дарвозасидан сал нарида трамвай тўхтарди. Шу ёққа юрди. Турсун унинг ниятини сезди.
— Адамларни кўрамизми олдин? — сўради у қувониб.
— Борайликчи, болам. Зора кўрсатса!.. Солиҳабиби буёғига йўлни яхши биларди.
Турғунни суддан кейин тўғри шу ёққа олиб келишганда, орқама-орқа у ҳам келган эди. Суд ҳукмини яхши эшитган бўлса ҳам, ўғлининг қамалганига ишонмай, уч кун турма олдида қолиб кетди. Гўё хато тузалади-ю, Турғун мана, ҳозир бўшаб чиқади! Қорни оч чиқади ҳойнаҳой. У шу фикр билан уч кун турмадан бозорга, бозордан турмага қатнаб иссиқ-иссиқ нарсалар олиб келиб ўтирди. Аммо турманинг бесўнақай темир дарвозаси унинг ўғлига очилмади.
Трамвай тез келди. Одам кам эди. Иккаловлари юмшоқ курсиларда ўтириб турмага етиб боришди. Аммо орзулари ушалмади. Солиҳабиби қанча илтимос қилмасин, ичкарига киритишмади. Погонига қўш юлдуз таққан ўғли тенги ёш милиционер чиқиб, ҳатто койиб берди. Мумкин эмас, деди. Якшанба куни келинглар, деди. Турсун йиғлаб жон амаки, деб ялинса ҳам кўнмади, ҳаққим йўқ, деди.
Суви қуриган ариқ лабида, қовжираган ўт устида кетолмай ўтиришар экан, Турсун баланд темир дарвозага сим-симдек тарақ-туриқ қилиб ҳар очилганда қизарган кўзларини мўлтиратиб қарар, ичкарига кириб кетаётган усти берк машиналар ортидан югургиси, дадасининг бўйнига ёпишиб: «Ада! Сизни жудаям соғиндим, тезроқ уйга қайтинг!» дегиси келарди. Эрталаб онаси кийинтираётганда ҳам, автобусда келишаётганида ҳам дадасига айтадиган кўп гапларни ўйлаб қўйган эди, арифметикадан охирги чоракка беш олганини, синф раҳбари уни мақтаб, ҳаммага ўрнак қилиб кўрсатганини айтмоқчи эди, яна анча ўйлаган гаплари бор эди, ҳаммаси ичида қолди.
— Хафа бўлма, болам, — юпатди уни Солиҳабиби. — Отдих куни опанг билан келасан, кўрасан адангни. Буларга ҳам қийин, ҳар ким хоҳлаган куни келаверса, турма турма бўладими? Тартиб бўлиши керак, айниқса шунақа жойда. Келасанми отдих куни?
Турсун ёшга тўлиб турган кўзларини муштлари билан артиб, бошини қимирлатди.
— Хафа бўлма. Ўзим четларига гул солиб патир нон ёпиб бераман. Аданг патир нонни яхши кўради. Санам яхши кўрасан-а? — Турсун яна бошини силкитди. — Ўргулай сандан, қоқиндиғим. Чанқамадингми? Чанқаган бўлсанг, газ сув обераман. Қанақасини оберай? Қизил сувми, ё сариқ сувми?
— Қизил, — деди ўпкаси тўлиб Турсун ва бирдан ўзини тутолмай йиғлаб юборди.
Солиҳабиби уни ўзига тортиб, бағрига босди. Елкаларидан, бош-кўзидан силаб, ўпди. Турсун анчагача ўзига келолмай, бўғилиб-бўғилиб йиғлади-да, чарчадими, ё бувисининг эркалагани элитдими, ухлаб қолди…
Кун тиккага келганда, улар қариндошлариникига етиб боришди. Ҳайвонот боғига яқин сокин ва салқин кўчадаги эшиклари ҳам ҳовлига, ҳам кўчага чиқадиган тўрт қаватли ғишт уйнинг кенг зиналаридан кўтарилишар экан, Турсун хавотир олиб, сўради:
— Уйда ҳеч ким бўлмаса-я, ойи?
— Унда ҳайвонот боғига олиб кираман сани, — деди Солиҳабиби юраги ғулғулага тушиб. — Узоқмас, ҳов ана, кўчанинг охирида.
— Биламан, опам олиб тушганлар. Тоғамми кўрганимиз яхши.
Турсун югуриб учинчи қаватга кўтарилди ва таниш эшикнинг қўнғироғини босди. Алламбало музика чалиниб бўлиши билан эшик очилди.
— Вой, Турсунмисан?
— Ассаломалайкум!
Турсун узун гулли халат кийиб олган хуш табиат аёлга қўлини узатди. Аёл уни қучоқлаб, пешонасидан ўпди.
— Ким билан келдинг? Опанг қани?
Турсун жавоб бериб улгурмади, пастдан бувисининг овози келди:
— Зумрадхон! Ман келдим, болам!..
Улар қуюқ кўришишди. Ичкарига киришганда, Турсун келинойисига яхши кўрингиси келдими, ё очиқ чеҳра билан кутиб олганидан хурсанд бўлиб кетдими, шошиб бувисининг қўлидаги челакни кўрсатди:
— Биз сизга помилдори олиб келдик. Дориси йўқ. Ойим ўзлари экканлар! Қаранг!
— Вой, ойингдан айланай! Овора бўлиб нима қилардинглар шу иссиқда?
Зумрадхон шундай деди-ю, Турсун билан бирга Солиҳабибининг қўлидан челакни олиб, устини ечди.
— Мунча чиройлик?!
— Мазасини айтинг, болам, мазасини! — Солиҳабиби ҳам келиннинг чеҳраси ёришиб турганидан енгил тортиб гапга аралашди. — Шакар, шакар!..
Зумрадхон бир хил, қип-қизил олма нав помидордан биттасини олиб ҳидлади.
— Ҳидиям бошқача! — мақтади у ва ичкари хоналардан бирига кириб, бир ҳовуч зар қоғозли конфет олиб чиқди-да, Турсуннинг қўлларига солди. — Катта йигит бўлиб кетибсан-ку, Турсун?!
Турсун уялиб жилмайди.
Фотиҳадан сўнг Зумрадхон дастурхон ёзаётган эди, Солиҳабиби тўхтатмоқчи бўлди.
— Бирров кўргани келдик. Овора бўлманг, болам. Равшанбек яхши юрибдими?
— Яхшилар, раҳмат. — Келин барибир дастурхон тузади, нон, қанд-қурс олиб келиб қўйди. — Э, опа, уззу кун ишдалар. Шанба йўқ, отдих йўқ, узилиб қоласиз бунақада, сал ўзингизга қаранг, дейман. У кишини биласиз-ку, оналари ишга туққан. Ҳамманинг иши, ташвиши у кишининг бошида. Министр бор, бошқа ўринбосарлар ҳам бор-ку, дейман жаҳлим чиқиб. Йўқ, ўз билганларидан қолмайдилар. Кошки одамлар қадрига етса, етмайди.
Солиҳабиби Зумрадхоннинг гап орасида гап қистириб кетиш одатларини биларди, ҳозир ҳам унинг нима демоқчилигини сезди, лекин бошқа иложи йўқ эди, шунинг учун мақсадга ўтақолди.
— Барака топсин Равшанбек. Ҳожат чиқариш ота касби. Бировлар қадрига етмаса етмас. Ўзи хурсанд бўлса бўлди. Болам, манам Турғунбойни гаплашиб келай, деб келдим. Нима деркин, нима ёрдам бераркин… Йилдан ошди, ҳеч ўзгариш йўқ.
— Турғунни яхши кўрадилар жияниз. Қўлларидан келганини қиладилар.
Зумрадхон шундай деб, бурчакда, телевизор устида турган телефонни олди.
— Раҳмат, барака топинг, болам.
Солиҳабиби рўмоли учи билан намланган кўзларини артди.
— Равшан ака? Менман, ҳа, — Зумрадхон унга эътибор бермай, трубкага гапирди. — Тинчлик. Солхапам келганлар. Гаплари бор экан сизда. Келасизми? Ош қилиб тураман.
Лаббай?
Солиҳабиби унга илтижо билан тикилди. Зумрадхон телефонни жойига қўйди.
— Обедга келадилар. Хурсанд бўлиб кетдилар келганингизни эшитиб.
— Барака топсин Равшанбек. — Солиҳабиби дуо қилиб, қўлларини юзига суртди ва келиннинг ўрнидан турганини кўриб, қўшиб қўйди. — Бизани ўйлаётган бўлсангиз овора бўлманг, болам.
— Овораси бор эканми! Иннайкейин тузукроқ овқат едирмасам бўлмайди жиянизга. Оч қолиб кетадилар, ҳеч ўзларини ўйламайдилар.
Зумрадхон ошхонага йўл олди, нимадир эсига тушиб қайтди-да, телевизорни қўйди.
— Зерикманглар. Мен дарров.
Турсун ўзида йўқ шод эди. Ейишга уялиб, зарҳал қоғозларга ўралган конфетларни стол устига гоҳ ундай, гоҳ бундай тахлаб ўйнар экан, севинчини яширолмай бувисига қаради. Унинг бу қарашида ҳам ҳавас, ҳам шундай қариндошлари, шундай чиройли, келишган, мулойим келинойиси борлигига ғурур ёзуғлик эди. Солиҳабиби жилмайиб қўйди. Телевизорда қандайдир фильм кетаётган эди. Кўзлари экранда бўлса ҳам, аммо ҳеч нарса кўришмади, иккалови ўз хаёллари билан банд эди. Турсуннинг бояги, қамоқхона олдидаги аламларидан асар қолмаган, келинойисининг муомаласидан семириб, тоғаси келади-ю, битта телефон қилиши билан адасини қўйиб юборишадигандек яшириб бўлмайдиган сабрсиз ҳаяжон ичида ўтирарди. Солиҳабиби ҳам бирдан-бир умиди Равшанбек билан учрашишга муяссар бўлганидан анча ўзига келган, невараси олдида жуда бўлмаганда битта иши амалга ошганидан кўнгли таскин топган эди. «Ҳарҳолда қариндош-ку, — ўйларди у жиянини. — Ҳаракат қилар. Келин тушмагур ҳеч ким қадрига етмайди, дейди. Йўқ, яхши одам кўп дунёда. Қадрига етади. Ҳаракат қилса, Турғуни чиқса, бошига кўтаради иккаловини, соясига салом бериб ўтади».
Дам еяётган гурунчнинг ёқимли иси димоққа урилди.
— Хурсандмисан, болам? — сўради Солиҳабиби неварасидан.
Турсун оғзи қулоғига етиб жилмайди.
Равшанбек келиб, иккалови билан қуюқ кўришди, Турсунни ҳатто даст кўтариб, пешонасидан ўпди. Ош келгунча гап бермай, ҳаммани бир-бир сўраб чиқди. Солиҳабиби унинг кўнглини олиш учун ичини ит тимдалаётган бўлса ҳам ниятига ўтмай, ҳамма саволларига тоқат билан, ҳатто керагидан ҳам зиёд, бафуржа жавоб берди, Зумрадхон қип-қизил, ҳар битта гурунчи дона-дона бўлиб ялтираб турган ош олиб келганида ҳам ўз гапига ўтмади.
— Ачичувни қаранг, Солхапам олиб келган помидордан. Бирам ширин, — мақтади Зумрадхон.
— Дори солинмаган, тоға, — қўшиб қўйди Турсун.
Равшанбек аччиқ-чучукни ҳам, ошни ҳам иштаҳа билан еди. Солиҳабиби чайналиб ўтирди. Кўз олдига ўғли, тунги қилиғи билан юрагини тилка-пора қилган келини келди-да, томоғидан ўтмади, неварасини ундади. Аммо Турсун ҳам чайналиб ўтирди. Ҳашаматли уй, тоғаси, икки гапнинг бирида олинглар, деб қистаган келинойисининг салобати босди.
Овқатдан сўнг, Равшанбекнинг ўзи гап очди, Раҳимага кеча яна бир суриштиришни ваъда қилганини айтди. «Турғунда айб йўқ. Албатта қонун нуқтаи назаридан пора олган ҳам, пора берган ҳам жазога тортилиши керак», — деди у. Турғун ўртада турган, холос. Пахта пунктининг бошлиқлари билан порахўрга чиқариб қўйишганига у ҳам қўшилмайди. Бир нарса қилиш керак. Маслаҳатлашиб кўради, таниш-билиш қидиради.
Шу тоб ошхонада юрган Зумрадхон эрини чақирди. Равшанбек анчагача йўқ бўлиб кетди. Улар нимани гаплашишди, Солиҳабиби эшитмади. Аммо жияни ўзгариб қайтди.
— Танишларни суриштираман, — деди у гапга хулоса қилгандек. — Лекин биласиз-ку, опа, ҳозир қанақа давр, қамалибдими, демак бирон пап бўлса керак, деб ўйлайди ҳамма. Нима қилиш керак, билолмадим. Қуруқ гапдан бошқа бирон исбот йўқ.
— Исбот унинг рост гапи, — эътироз билдирган бўлди Солиҳабиби. — Йўқ дема, болам. Бир уннаб кўр. Обис қилишди, обисда ҳеч нарса чиқмади, шу исботмасми?
— Ҳаракат қиладилар. — Янги чой кўтариб қелган Зумрадхон гапга аралашди. — Таниш-билишлари суд идораларида йўқ-ку, лекин ҳаракат қиладилар. — У эрига мурожаат қилди. — Солхапамми гаплари тўғри. Рост гап исботамасми, Равшан ака?
— Исбот-ку, аммо… — Равшанбек ўйланиб қолди. Соатига бир қараб қўйиб, Солиҳабибига ўгирилди. — Ҳаракат қиламан.
— Шундай қил, болам. Қачон хабар олай? — сўради Солиҳабиби.
Эри учун Зумрадхон жавоб берди.
— Вой, сиз овора бўлиб нима қиласиз? Тагларида машина. Ўзлари хабар берадилар. Иложлари бўлмаса, машина бериб турадилар, мен ғир этиб бориб келаман.
— Ҳа, сиз овора бўлманг, — уни қувватлади Равшанбек ўрнидан турар экан. — Мен энди борай. Турсунбой, хайр, жиян. Келиб тургин, хайр, опа. Ўзимиз хабар берамиз.
У шошилиб, орқасидан биров қуваётгандек, эшикка отилди.
«Ҳаракат қилмайди», — хаёлидан ўтказди Солиҳабиби.
У жиянининг ҳечмаҳал суд идораларига иши тушмаганини, бундай ишлардан мутлақо четда эканлигини билмасди. Гап жиянимнинг ўзида, деб ўйларди.
Шу мулоҳаза билан ноумид шайтон, юзига табассум юргизиб, эрини кузатиб келган келинига мурожаат килди:
— Зумрадхон, манави диванизга кўрпача ёзиб қўйса бўлар экан. Беқасамдан. Қавиб берайми? Ёш нарса қийналманг, айтиб туринг шунақа ишла бўса.
Зумрадхон суюниб кетиб:
— Вой раҳмат, опа! Жияниз кўрпачани яхши кўрадилар. Ўзимам битта хонани шунақа, ўзбекча қилиб қўймоқчиман. Хонтахтада, атропида кўрпачала.
— Ўзим қилиб бераман. Майда қавиқ қилиб, енгил қилиб!..
Солиҳабиби гапи маъқул тушганини кўриб мақсадга ўтди.
— Жон болам, айтинг! Равшанбек ҳаракат қилсин, битта-ю битта ўғлим-а!
Зумрадҳоннинг ўзи сезмаган ҳолда қошлари чимирилди.
— Ваъда қилдилар-ку, опа! Майли, яна айтаман.
— Айтинг. Умр бўйи дуойилани қилиб ўтаман!
* * *
…Автобус қишлоққа кириб келганда, кун ҳали ёруғ эди, иссиқнинг тафти тушмаган, машинанинг кўкиш тутуни чангга қўшилиб ҳавода жимирларди.
— Ойи, қорним очди, — деди Турсун ерга тушишганда.
— Уйга келдик, болам, — юпатди уни Солиҳабиби. — Опанг ҳойнаҳой бирон овқат қилаётгандир. Тўхта-чи! — унинг эсига қўлидаги челак тушди. — Қарайлик, келинпошша нима солиб қўйдийкин…
У шундай деб, йўл ёқасида ётган харсанг тош устига ўтирди.
— Чарчадим-а жиндак.
У челак устидаги докани кўтарди. Зумрадхон икки қути печенье, ҳар хил конфет солиб қўйибди. Битта қутини йиртиб, неварасига узатди.
— Ол. Яхшига ўхшайди.
Турсун юпқа, чети гуллик сап-сариқ печеньедан олиб, биттасини тишлади. Қарс-қурс қилиб чайнар экан, ҳайрон бўлди:
— Булани печеннийсиям бошқача-я, ойи? Ширинмас. Еб кўринг.
Солиҳабиби невараси узатган печеньенинг бир четини синдириб оғзига солди.
— Улани ҳамма нарсаси бошқача. Ула ширинлик ейишмайди.
— Нега? — қизикди Турсун.
— Ширинлик семиртиради, дейишади. Аччиқ нарсаям ейишмайди. Туз кам ишлатишади. Боя ачичувдан едингми?
Турсун йўқ, деб бошини қимирлатди.
— Яхши қипсан. Тузсизиди. Келинпошша майли, пигурасидан қўрқади. Равшанбекни нима жин урди? Ачичувни тузсиз еб бўларканми?! Ўз номиминам аччиқ-чучук.
Солиҳабиби жиянини тилга олиб ўйланиб кетди. «Наҳотки ҳаракат қилмаса? Нима қиларкан, шундай телефонни олиб, бир йилдан буён қамалиб ётган Турғунбой жияним бўлади, бошқатдан текширинглар, уни жуда катта айби йўқ, деса? Айби ўртада тургани. Майли, шунгаям жазо керак бўлса, жазосини тортди. Бир йилдан буён қамалиб ётибди. Уйида иккита боласи қолган. Иккаловиям ёш. Биттаси, қамалгандан кейин туғилган. Хотини, онасини боришмаган жойи қолмади, яхшилаб бошқатдан текширинглар, деса? Ё ўзидан қўрқаяптимикан?
Солиҳабиби шундай ўйлаб, нима учун ҳаракат қилмаслигининг сабабини топгандек бўлди. Зумрадхонга ўхшаганлар бировга ёрдам қўлини чўзмайди. Гап билан авраб, ўзини олиб қочади, улар ўзини ўйлайди. Равшанбек ҳам бошини оғритиб, тинчлигини бузиб нима қилади?
Нимадир гувиллагандек бўлди. Солиҳабиби ҳушёр тортиб, атрофига қаради. Ҳаммаёқ тинч эди. Бекатга бирин-кетин йиғилган одамлар хотиржам автобус кутишарди, чойхона томонда, толзорнинг тагида тизгини шохларига ўраб қўйилган тарғил сигир эриниб кавшанарди. Нима гувиллади? Солиҳабиби тошга қўлини қўйди. Тош ёнарди. Яна гувиллаган товуш қулоғига чалинди. У таниди бу товушни. Найманчадан кўчишаётган пайти яқин қўшнилардан бири уйига ўт қўйиб юборган эди. Қий-чув бўлгани йўқ, ҳеч ким тўпалон қилгани йўқ ўшанда. Ёшу-қари индамай уйнинг ёнишига тикилиб туришди. Қамиш ёпилган лой том, ёғоч устунлар ана шундай, товуш чиқариб, гувиллаб ёнган эди.
Солиҳабиби хавотирланиб яна атрофига қаради, қимир этмай турган дарахтларнинг учига, осмонга тикилди. Ҳеч қаерда ёнғин нишонаси йўқ, ҳаммаёқ тинч эди.
— Ер ёнаяпти, — хулоса қилди ўзича у. — Бу ернинг ёнгани.
— Нима дедиз, ойи? — сўради Турсун.
— Ер ёняпти, — қайтарди Солиҳабиби.
— Қани?
Турсун қизиқиб атрофига қарай бошлади. Аммо ҳеч нарса кўрмади.
— Ҳеч нарса йўқ-ку? — ҳайрон бўлди у.
Солиҳабиби болани қўрқитиб қўяётганини сезди.
— Иссиқ бўлганда шунақа дейишади, болам. Ҳеч нарса ёнаётгани йўқ. Қани, кетдик!
— Челакни манга беринг, оғирмас.
Солиҳабиби йўқ демади. Иккалови яна йўлга тушишди. Йўллари энди яқин эди. Уйларигача бир қадам. Ҳали замон етишади. Солиҳабиби келинини тинчитади. Тоғанг Равшан астойдил ваъда қилди, дейди. Кейин қолган-қутган нарсаларни йиғиштириб, бир коса бўлса ҳам иссиқ овқат қилади. Болаларга иссиқ овқат керак. Ёш болалик келинига ҳам. У шундай ўйлаб, битта-битта юриб борар экан, ичи ёниб кетаётганини сезди, томоғи, оғзини куйдириб юрагидан олов гуриллаб чиқаётгандек бўлди. Ярим кечада ўғлини олиб кетишганда ҳам, суднинг ҳукми ўқилганда ҳам у бундай аҳволга тушмаган эди. Нима бугун уни бунчалик қийноққа солди? Ўғлини кўрсатишмаганими, ё жиянининг сохта муомаласими? Ҳаммаси қўшилган, бугунги азоблари ҳам, келинининг тунги қўрқитишлари ҳам, ҳаммаси юрагига тугилиб қолган эди. Унинг назарида иссиқдан ҳаво жимирлаб, ер ёнаётгандек бўлса, йиғилиб-йиғилиб, ёрилай деб турган дардларидан ўзи ёнаётгандек эди.
Уйга киришганда, Раҳима айвон зихида боласини эмизиб ўтирарди. Турсун югуриб бориб челакни тутқазди.
— Қаранг!
Солиҳабиби жилмайди.
— Эрингни кўролмадик. Қўйишмади. Аммо тоғанг барака топсин, ваъда қилди. Катта-катта одамламинам зуд гаплашаман, деди.
Турсун оғзи қулоғига етиб, келинойиси ош қилиб келганини, тоғаси қўлига кўтариб, пешонасидан ўпганини гапириб берди.
— Олдинроқ борсангиз бўлар экан, — жиндек ўпкаланди Раҳима.
— Шуни айт, болам! — қўшилди унга Солиҳабиби ва келини бошқа гапга тутмаслиги учун ўчоқбошига йўл олди.
Раҳима ҳеч нарсага уннамаган эди. Ким билади, балки кечаги воқеадан кейин бу томонга келишга чўчиган ҳамдир?
Солиҳабиби қозоннинг тувоғини кўтарди. Нима қилса экан?
У тандирнинг ёнида қоғоз қопда картошка борлигини биларди. Яна нима бор экан? Сабзи бор. Битта товокда оқ ёғнинг жиззаси бўлиши керак. Шу жиззага картошкани паррак-паррак қилиб тўғраб, помидор билан қовурсамикан?
Солиҳабиби супанинг бурчагида турган хумларни қарамоқчи бўлди. Бир пайтлар шу катта-кичик хумларда ун, ёғ, дон турарди. Нимадир балки қолгандир? Анчадан бери қарамаган эди. У супага кўтарилиб биринчи хумга қўл солди. Бўм-бўш. Битта-иккита гуруч доналари қўлига ботди. Иккинчи хумга қўл солди. У ҳам бўш эди. Ёғ турган экан унда, панжалари ялтираб чиқди. Учинчи хумда нимадир бор эди. Унми, кепакми, билолмади. Қўлини суғурмасдан ковлаб кўрди. Кепак бўлса керак, панжаларига тикан ботгандек бўлди. Умид билан яна ковлади. Қаттиқ бир нарса қўлига тегди. Нима бўлди экан? У яна ковлади. Хамиртуруш бўлса керак. Лекин ким солиб қўйди уни? У эслолмади. Ўзи солмагани аниқ эди. Раҳима солдимикан? Кепакка ҳам хамиртуруш соладими, тентак? Хамиртуруш кафтига зўрға сиғди.
Қўлини суғурганда кўрди, бу хамиртуруш эмас, целлофанга ўралиб устидан каноп билан танғиб ташланган бир нарса эди. Нима бўлди экан?
Солиҳабиби канопни ечиб, целлофанни очабошлади. Очди-ю, ҳанг-манг бўлиб қолди. Целлофаннинг ичи бир ҳовуч Николай подшонинг суврати солинган тилла танга эди. Санади. Ўнта экан. Юз сўмдан бўлса минг сўм. Бундан ҳам қимматдир балки? Қаердан келиб қолди бу тилла пуллар? Ким беркитиб қўйди бу ерга?
Солиҳабиби ўйлади-ю, юраги оркасига тортиб кетди. «Турғунжон болам! Нима қилиб қўйдинг?! — деди ичида тиззаларига таяниб чўккалар экан. — Нима қилиб қўйдинг, бола тушмагур?!»
Турғундан бошқа бу ишни ҳеч ким қилмасди. Бир кўнгли келинидан сўрамоқчи бўлди. Лекин ўзини тутди. У бу ишни қилмайди. Тийинга зор ўтирибди-ю, шу ишни қиладими? У фариштанинг ўзи. Бу ишни қилиш у ёқда турсин, эшитса, ўзини бир бало қилиб қўяди. Бу Турғун. Демак, хўжайинларининг қинғир ишларига у шерик. Улар билан бирга. Тинтув бўлишини билиб, буёққа яширган. Милициянинг хаёлиға келмаган бу ёқни кўриш. Нега айтмади, ойисига, Хотинига? Улардан ҳам яширдими? Ё омонатмикан? Омонатлиги учун айтмадимикан? Барибир, омонат бўлса ҳам ўғирлик бу. Унинг Турғуни, яккаю ягона, гард юқтирмасдан, етимликни сезмасин, деб, тул ўтиб ўстирган боласи ўғри. Нима қилиш керак? Келинига қандай айтади? Одамларнинг кўзига, Равшанбекка қандай қарайди энди? Турсунга нима дейди?
Солиҳабиби миясини чулғаб олган шундай ўй, хаёллар билан анча ўтирда. Кейин тангаларни битта-битта тахлаб, қоғозига ўради. Йўқ, айтолмайди келинига, тили бормайди, айтишга ор қилади. У шу қарорга келиб қоғозни хумга солди, негадир устидан яна кепак ҳам сочиб қўйди. Пастга тушиб бутун вужуди бўшашиб кетган бўлса ҳам бир амаллаб овқатга уннади. Картошка қовурди. Иш билан овора фикрини жамлаб олгандек бўлди шекилли, бир-икки келиб хабар олиб кетган Раҳима ҳам, невараси ҳам ундаги ўзгаришни сезишмади.
— Эрталаб, сизлардан кейин исполкомга бориб келдим, — деди овқат маҳали Раҳима. — Раис боракан, колхоз билан гаплашиб сигирни қайтариб берадиган бўлишди.
—Яхши қипсан, — маъқуллади Солиҳабиби ва ичида: «Сигир энди жудаям керак буларга», — деб кўйди. Шундай деди-ю, чўчиб кетди. Тўсатдан, ҳеч ўйламай у ўзини улардан ажратиб гапирган эди. Нега шундай деди, у ҳали аниқ билмасди. Бошида ғувиллаб турган минг хил фикрлар ичида шу қарор ҳам пайдо бўлган эди, қариганида гуноҳга ботган одамдан ўзи сезмаган ҳолда, оналик, аёллик ҳисси билан покиза келинини, норасида, ғуборсиз невараларини ажратиб олган эди.
Раҳима жой солиб болаларини ичкарига олиб кириб кетганда, у одатдагидек таҳорат қилиб келди-да, жойига ётди. Аммо уйқу йўқ эди. Шундай бўлса ҳам ухлаб қолишдан қўрқиб, ўрнидан турди. Ҳовлига тушиб тунги енгил шабададан силкиниб турган шафтоли шохларига, нимранг ой нурида дам ялтираб, дам қорайиб шитирлаган баргларга, толёғочларга ўзи бир текисда кеча териб чиққан помидорларга суқ билан тикилди. Водопровод ёнидаги ошрайҳондан бир шох синдириб олиб, кафтига урди. Ёқимли ҳид димоғини қитиқлади. Кўчага чйкди. Кўча жимжит, ҳамма ётган эди. У ер-бу ерда худди юлдузлардек фонарлар милтиллаб турибди. Эрталаб улар ўчади, юлдузлар ҳам ўчади. Кун ёрийди, офтоб чиқиб ер юзини қиздиради. Ҳамма уй-уйидан чиқиб ўз насибасини тергани кетади. У ҳам яқин-яқингача шу одамларнинг бири эди. Умид билан турарди, умид билан кунни кеч қилиб, яна тонгни кутарди. Энди унга тонг керакмас, тонг одамларнинг назари, виждони, одамларга қаролмайди энди.
Ичкаридан товуқнинг безовта қа-қолагани эшитилди. Солиҳабиби эшикни тамбалаб, орқасига қайтди. Оғилхонадан катта қора мушук чиқди, пахса деворни тимдалаб-тимдалаб томга кўтарилди. Чўғдек кўзларини айвон томонга бирпас тикиб турди-да, ғойиб бўлди. «Бекорга овора бўлдинг, жонивор, — хаёлидан ўтказди Солиҳабиби. — Тухум бўлганда овқатга солардим. Пиёз турибди тухум ўрнида».
У айвон зихига ўтирди.
— Худоей! Манда нима қасдинг бор эди!
У овозини чиқариб шундай деб юборганини ўзи билмай қолди. Ҳавотирланиб ичкарига қулоқ солди. Йўқ, ҳеч ким эшитмади уни. Эшитмагани маъқул. Уйқулари безовта бўлади эшитишса. Ордона қолгурни нега яна хумга солиб қўйди? Кўз кўрадиган жойда тургани яхши эмасми? Тезроқ топишади. У ўзи айтолмайди. Ожизлик қилади айтишга. Ўз оғзи билан ўз боласини ўғри, дейдими? Ё олиб, уёқ-буёққа ташлаб юборсинми? Ҳеч ким билмагани маъқулми? Шундай ўйлади-ю, кафтлари ёнгандек бўлиб кетди. «Турғунбой, болам, нима қилиб қўйдинг? Нега қари онангга раҳминг келмади?»
Солиҳабиби ошхонага борди, тимискиланиб, хумдан целофанни олди-да, ўчоқ ёнига қўйиб қўйди. Шу жой маъқул. Раҳимадан бошқа ҳеч ким кўрмайди. У ҳам дарров кўрмайди, анчадан кейин кўради.
Ошхонадан чиқиб осмонга қаради. Ой тиккага келган эди. «Ҳали вақт бор, — хаёлидан ўтди унинг. — Ғира-ширага яқин туззук».
У айвонга қайтди. Ичкари хонада қатор ётишган неваралари, келини устига келди. Турсун исиб кетибди шекилли, устини очиб ташлабди. Раҳима Тўлқиннинг бошини билагига қўйганича, ёнбошида ухлаб қолибди. Ҳеч ким унинг кирганини сезмади.
Солиҳабиби энгашиб, Турсуннинг пешонасидан ўпди. Келинига теккани чўчиди, уйғониб кетади деб. Бир пас меҳр билан тикилиб турди-да, ҳовлига тушди. Назарида кун ёришаётгандек бўдци.
— Вақт бўпти, — деди ўзича у ва ошхона томон йўл олди.
Керосин солиғлиқ темир канистрнинг қаердалигини у яхши биларди. Дарров топди. Тандир тагида эди. Ҳовлига олиб чиқди. Қўлида қаердан гугурт қути пайдо бўлиб қолди, билмайди. Демак, бўлди. Шундай чақса тамом, гувиллаб, ўша, болалигида кўрган Найманчадаги уйдек ёнади-кетади. Дардлари, ташвишлари шу билан тугайди. Ўзининг, ўғлининг гуноҳларини шу билан ювади, неваралари, келинининг юзи ёруғ бўлади.
У қанча ўйламасин, тўғри иш қилаётганига ишончи комил эди, боя, ўчоқбошида чарсиллаб ёнаётган ғўзапояга тикилиб турганида шу қарорга келдими, ё тилла тангаларни кўрганидами, бунинг энди аҳамияти йўқ эди. Бу дунёда энди у бош кўтариб юролмайдиган бўлиб қолган эди.
Ер бекорга ёнмаган экан, унга хабар берган экан, чақирган экан ўз бағрига…
Шу пайт: «Ойи!» деган овоз қулоғига чалингандек бўлди.
Таниди, бу Турғуннинг овози эди, «Ойи! Нима қилаяпсиз? Тўхтанг!» дегандек бўлди ўғли яна.
Солиҳабиби умид билан эшик томонга қаради. У ўғлининг келиб қўлидан тортишини, ниятидан қайтаришини истаган эди.
Аммо қоронғи ҳовлининг бошида ҳеч ким кўринмади. Олов аввал «гуп» этиб, юзига урди. У беихтиёр кўзларини юмди, бошини орқага тортди. Шу заҳоти жизғанак, куюнди ҳиди димоғига урилди, сочлари чирсиллай бошлади. Бир амаллаб кўзларини очганда, олов гувиллаб, ошхонанинг қамиш томига ўтаётгандек бўлди. У хавотир олиб, ўзини помидор ичига отди.
— Худо ўзинг кечир! Кечир мани Худо!
Унинг охирги гаплари шу бўлди.
* * *
Саидоқсоқол тупроқ тортилиб, гўрков бир-икки кетмон уриб қўйгунча кутиб турди. Кейин сўради:
— Халойиқ! Марҳума қандай одам эди?
Ҳозиргина ғала-ғовур бўлиб турган қабристонга сукунат чўкди. Ҳеч кимдан садо чиқмади. Саидоқсоқол яна сўради:
— Марҳума қандай одам эди, халойиқ?
Кетмон сопига қўлларини тираб, хомуш турган гўрков бошини кўтарди.
— Яхши одам эди! — деди у тиниқ овоз билан.
— Яхши одам эди! — қичқирди орқа қатордан яна кимдир.
Саидоқсоқол қўлларини ёзди:
— Омин! Жойи жаннатда бўлсин!
Иш куни, бошни ёрадиган иссиқ бўлишига қарамай, қабристонда одам кўп эди.
Январь, 1989 йил.