Набижон БОҚИЙ

ҚАТЛНОМА

Ҳужжатли қисса

АБДУЛЛА ҚОДИРИЙНИ
кимлар,
қандай йўсинда,
қаерда,
қачон ва
нима учун
ҚАТЛ ҚИЛГАН ЭДИЛАР?..

Тошкент
Ғафур Ғулом номидаги
Нашриёт-матбаа бирлашмаси
1992

Набижон Боқий «ҚАТЛНОМА» ҳужжатли қиссасида «мавзуни мозийдан, яқин ўткан кунлардан, тарихимизнинг энг кир, қора кунлари бўлган кейинги «хон замонлари»дан (А. Қодирий ибораси), яъни 37-йиллардаги қатлиом йилларидан — ер юзининг олтидан бир қисмида, жумладан, Ўзбекистонда Иосиф Сталин ва унинг каллакесарлари томонидан амалга оширилган «қизил қирғин» давридан белгилаган. Давлат Хавфсизлиги Қўмитасида сақланаётган ҳужжатлар асосида «Абдулла Қодирийни кимлар, қандай йўсинда, қаерда, қачон ва нима учун қатл қилган эдилар?..» каби саволларга тарихий манбалардан жавоб изланади; ошкоралик баҳори бошланганига қарамасдан ҳамон илондек «кулча» бўлиб ётган махфий ҳужжатлар — «тилсиз гувоҳлар» жамоатчилик ҳукмига ҳавола этилади.

ЭСКАРТИШ

Ўзбек Нозирлар Кенгаши ҳузуридаги Давлат Хавфсизлиги қўмитаси, хусусан, унинг Матбуот гуруҳи (бошлиғи А.И.Благородов) ошкоралик шарофати туфайли бизга ҳужжатгоҳда сақланаётган «мутлақо махфий» жиноятномалар билан бевосита танишишга ижозат берди. Жумладан, дилбар адибимиз Абдулла Қодирийнинг аччиқ қисмати акс эттирилган 976525-сонли «Қатлнома»ни кўзимиз билан кўрдик, ўз қўлимиз билан ундан бир нечта умумий дафтарга нусха кўчирдик ва диққатга лойиқ баъзи саҳифаларидан фотонусха олинди.

Тергов, судга оид барча расмий қоғозлар ўрис тилида тўлдирилган экан. Баъзи бир «ашёвий далил»лар асл нусхада — араб имлосида (ўзбекча) илова қилинган, холос. Қатли ом даврида судланувчи на таржимон билан, на оқловчи билан таъминланган. Шунинг учун камина ҳужжатларга «тилмоч» бўлдим; оқловчи эса — ўзингиз, азиз ўқувчи. Лекин, қиличини яланғочлаб турган «ҳакам» мисоли бетўхтов ҳукм чиқаршига шошилманг: авваламбор, етти марта ўлчаб кўринг; бирни кўриб фикр қилинг, бирни кўриб — зикр…

Муаллиф

Бу ҳаёт ўрмон экан,
Жон борки, қасди жон экан,
Бунда қатл осон экан,
Сиртлон ўзинг, жайрон ўзинг.
Эркин Воҳидов

Осмондан офат ёғди — қаҳратон фасл бошланди. Туфлаш учун оғиз очилса — бас, тил ҳам тўнгиб қолади. Қошлару киприкларни, мўйловлару соқолларни оппоқ қиров босади. Қабоқлару дудоқлар, сақоқлару буқоқлар музлади. Бурунлару ёноқларни ушук уради.

Одамлар умумий ётоқхоналарда, казармаларда ғуж-ғуж бўлишиб яшар эдилар, умумий қозондан овқат ердилар ва худди қизил карвондек, умумий ҳожатхоналарга турнақатор навбат кутиб туришарди; ора-орада «сабр косаси» тўлиб-тошган кимсалар дала-туз томон чопардилар, сўнг «Қўммунистча фирқа мапифести»ни мутолаа қилар эдилар… Ғусл не — унутилди, тайай-юм не — унутилди; одамлар бетаҳорат юришарди, улар умумий ҳаммомга покланиш учун киришарди-ю, аммо у ёқдан ҳаром бўлиб чиқишарди. Чунки ходимлар қўшмачи эди: тарихимизнинг энг кир, қора кунлари бўлган кейинги «хон замонлари»даги жамики қўшмачилар Шўро ҳаммомларига ходим этиб тайинланган эдилар.

Казармани бесўроқ тарк этган кимсалар бедарак йўқоларди (орадан ўттиз йилми, қирқ йилми, эллик йилми ўтгач, бедарак кетган кимсаларнинг оила аъзоларига ёки қариндош-уруғларига бир парча оқлов қоғози— «қорахат» келарди ва ғамхўр Ҳукумат томонидан «30,0,4 50-йилларда ноҳақ қатл этилган шахсларни оқлаш» тўғрисида махсус қарор чиқариларди). Одамлар бедарак йўқолиб кетишни асло истамасдилар, шунинг учун бир-бирининг қўлларидан ушлашиб, тўдалашиб юришарди, кечалари ҳам битта кўрпанинг остида тўдалашиб ётишарди; хуррак отаётган кимсанинг бурнига пайтава ёки патак ёпиб қўйишарди — ҳазил-мутойиба қилишарди, бир-бирига тегишарди. Тонгда бошлари хумдек шишиб уйғонишардию казарма тўрида осиғлиқ турган бир жуфт серсоқол, яна бир жуфт камсоқол ШАХСларнинг суратларига юзланишганча чўқиниб олишарди. Чўқинишни билмайдиганларга биладиган кишилар ўргатишарди ва ўргатганлари учун маош ҳам олишарди. Кейин «Байналмилал»ни баралла айтишганча «ўқишга, ишга, зўр қурилишга» отланишарди: қўшиқ айтишиб таълим олардилар, қўшиқ айтишиб ишлардилар, қўшиқ айтишиб яшардилар. Қўшиқ — тарбия воситаси эди. Баъзан ўқишдан, ишдан, зўр қурилишдан сафлари хийла сийраклашиб қайтишарди — кимларнидир кимлардир қаёққадир оёғини ерга теккизмасдан олиб кетишарди. Нега? «П-с-с!» Нима учун? «Пс-с-с! Сўз — кумуш, сукунат эса олтин, ўртоқ!» Орадан бирмунча вақт ўтгач: «Халқ душманлари қўлга тушибди! Халқ душманлари отилибди!» деган «хушхабар» тарқалардию ҳамма бирдан енгил тин оларди.

Жумҳурият ОҚСОҚОЛИнинг ташаббуси билан оломон пойтахтдаги энг улкан ўйингоҳга — «ўрис адабиётининг отаси» номидаги майдонга йиғиларди. Намойиш бўларди, намойиш тантанали митинг билан якунланарди: дунёдаги энг адолатли ШЎРО суди ҳукми якдиллик билан маъқулланарди, «лаънати Акмал Икромов билан лаънати Файзулла Хўжаевнинг думларини ҳам зудлик билан фош этиш ва тўхтовсиз отиб ўлдириш жонажон ишчи-деҳқон Ҳукуматидан, жонажон ленинчи-сталинчи Фирқадан» илтимос қилинарди. Милён-милён ишчи-хизматчилар, калхўзчи-деҳқонлар, жамики Ўзбекистон меҳнаткашлари имзо чеккан илтимоснома Масковга, бутун дунё йўқсулларининг нажот қалъаси бўлмиш Кремлга, «шахсан улуғ йўлбошчимиз, дохиймиз, падари бузрукворимиз ўртоқ И. Сталинга» жўнатиларди… Шошилинч «дилгиром» қўлига теккан доҳий теран ўйга толарди ва шу ҳолатда, яъна теран ўйга толган ҳолатда мўйловини қимирлатиб, сураткашни ҳузурига чорларди: суратга тушарди, Сиёсий Бюро бу суратни жамики рўзномаю ойномаларда эълон қилдирарди. «Ана, доҳиймиз яшин тезлигида КОММУНИЗМ қуриш ҳақида бош қотиряпти», деб бир-биридан суюнчи оларди фуқаро. Янгиликни кечикиб эшитган киши ҳам қуруқ қолмасди; ўз навбатида у ҳам ўлим тўшагида ётган битта «худобехабар»дан суюнчи оларди… Ва ўлим тўшагида ётган фирқасиз чақимчини ҳазиллашиб «худобехабар» дегани учун уни кимлардир ярим кечаси қаёққадир олиб кетишарди. Бояқиш қайтиб келмасди. Шундай қилиб, ўлим билан олишиб ётган фирқасиз ҳам битта халқ душманини фош этарди…

Большовойлар каҳкашонида қаҳратон фасл ҳукм сурарди. Фасл ҳукмдор эди, хону хоқону қоғону қоплон эди, оғзи қону кўланкаси ҚАТЛ МАЙДОНИ эди.

Қаҳратон қачон бошланди? Турналар жануб томон учиб кетгандан кейинми? Балки, файласуфлар кемаси мамлақат сарҳадини тарк этгач бошлангандир? Суоми кўрфазига омонат чайла тикилган кундан бошланган: бўлса-чи?

Халқ сеҳрландию ғафлат босиб ухлади-қолди. Уйғониб, мундоқ атрофига қараса… мурдалар ўроқ ва болға ушлаб туришарди: бошини кўтарган кимсанинг бўйни узиб олинарди ё миясига чунонам туширилардики, шўрлик белигача ерга кириб кетарди. Уйғоқ кишилар дарҳол кўзларини чирт юмишарди, жўрттага ўзларини уйқуга солишарди, хуррак отишарди. Анавилар эса…

Ниҳоят, қаҳратоннинг қаҳри кесилди. Аммо унинг заҳри қолди.

«Улуғ йўлбошчимиз, доҳиймиз, падари бузрукворимиз, лашкарбошимиз… балою баттаримиз, қонхўримиз ва ҳоказо ўртоғимиз» айни баҳор айёмида: «Дадажо-он!» дедию шилқ этиб тушди. Ўлди. Ҳаром ўлди, итвачча!

Боғданми, тоғданми, илиқ шабада эса бошлади: шабадаки, олислардан қон ҳидини олиб келарди, кўнгилларни ағдар-тўнтар қиларди…

 

* * *

Сўсалистик Шўро Жумҳуриятлари Иттифоқининг Бош прокурорига

Тошкент шаҳар, Сталин депараси,

Самарқанд дарвозаси мавзеи, Термиз кучасидаги 19-уйда

истиқомат қилувчи Масъуд АБДУЛЛАЕВдан

Назорат тартиби бўйича шикоят

Менинг отам Абдулла Қодирий, Абдулла ҚОДИРОВ ҳам ўша киши (адабий тахаллуси ЖУЛҚУНБОЙ) Ўзбекистон Шўро Сўсалистчи Жумҳурияти Жиноят Мажмуасининг 57-моддаси, 66-моддасининг 1-банди бўйича Ўрта Осиё Ҳарбий ўлкасининг Ҳарбий трибунали ёки Шўро Сўсалистчи Жумҳуриятлари Иттифоқи Олий суди Ҳарбий Ҳайъатининг ҳукми билан ўн йил муддатга озодликдан маҳрум этилган эди.

Ҳозир мен отамнинг тақдири тўғрисида ҳеч нима билмайман. Чунки мана шу ўтган йиллар мобайнида биз бирор марта ҳам хат беришиб-хат олишганимиз йўқ.

Отамнинг ҳаётидан билганларим, таниш-билишларидан эшитганларим асосида ушбу ариза билан Сизга мурожаат этишни лозим топдим.

Мен отамга қандай айб қўйилганини, унга қандай жазо берилганини аниқ билмайман. Шунинг учун унинг ҳаёти, жамоатчилик фаолияти ҳақида билганларимни баён этиш билан чекланаман.

Отам 1897 йил (ёки 1895 йилда) Тошкент шаҳрида (собиқ чакана савдогар) боғбон оиласида туғилган. Оиласи ниҳоятда камбағал эди. Маҳаллий ўрис мактабини битириш имконияти бўлмагани туфайли, отам ўн уч ёшида рўзғор тирикчилигига кўмаклашиш мақсадида хизматга ёлланади.

Қобилиятли бўлган Абдулла Қодирий ёшлигидан адабий асарлар ёзишни машқ қила бошлайди.

Ўктабр инқилоби ғалаба қозонгач, отам ҳеч иккиланмасдан Шўро ҳокимиятини кутиб олади. Касаба уюшмасида, шунингдек, «Муштум» жаридасида ишлайди. Маълумоти камлиги учун отам инқилобдан сўнг ўз билимини ошириш мақсадида мустақил ўқийди. Ўша даврда руҳонийларга қарши йўналтирилган «Калвак махзумнинг хотира дафтаридан» ҳажвий асари, «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён» романлари нашр этилади. Отам адабий асарларида руҳонийлар устидан кулади, хотин-қизлар жабрланишига қарши чиқади, феодал хонликнн савалайди.

Отамнинг бутун жамоатчилик фаолияти оддий меҳнаткашни ҳимоя қилишга қаратилган эди.

У 1926 йилда «Муштум» жаридасида Икромовга қарши ҳажвий мақола эълон қилгани сабабли халқ душмани Акмал Икромовнинг топшириғига кўра қамоққа олинади. Ана шу воқеадан сўнг отам то 1932 йилга қадар адабий фаолият билан шуғулланиш имкониятидан маҳрум этилади, оилани боқиш учун хўжалик ишлари билан машғул бўлади.

1933—34 йилларда жамоа хўжаликлари қурилиши хақида Абдулла Қодирий «Обид кетмон» деган катта қисса ёзади.

Асарларининг маълум қисми ўрис тилига таржима қилинган эди.

Кези келганда эътироф этиш лозимки, отамнинг асарлари адабий қусурдан холи эмасди, айрим ўринларда у хато қилган, адашган. Бироқ, шак-шубҳасиз, отам Шўро ҳокимиятига содиқ эди. Мен отамнинг халқ душмани бўлганига мутлақо ишонмайман.

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг ўша пайтлардаги собиқ раҳбарлари отамни шикастлантирдилар, уни таъқиб қилдилар: менимча, ўшаларнинг касофати туфайли охир-оқибат отам қамалди. Отам қамоққа олинишидан аввал узоқ вақт бетоб бўлиб ётган эди: шундай фурсатдан фойдаланган ғаламис кимсалар отам ҳақида бўлмағур миш-мишлар тарқатишди, фитна тайёрлашди.

Абдулла Қодирий Шўро ҳокимиятига ҳамиша хайрихоҳ бўлган, уни яхши кўрарди. Қолаверса, у ўз табиатига кўра, ҳеч қачон Ватанига қарши сиёсий жиноят қилолмасди. У ниҳоятда ҳалол, тўғрисўз инсон эди. Шунинг учун Икромов ва бошқа халқ душманларининг ғазабига учради.

Айни пайтда мен бир нарсани диққат марказида тутишингизни илтимос қиламан: тўғри, отам ҳаётда рўй бераётган барча ҳодисаларни бирдек қабул қилолмасди, уларни баҳолашда янглишарди. Биз—Шўро ҳокимияти тарбиялаган кишилар барча янгиликни тўғри баҳолаймиз. Эски замон одамларида эса маълумот, тажриба, маданият етишмасди.

Менинг билишимча, отам билан биргаликда — битта иш бўйича Сулаймонов, Сиддиқов, Ғози Юнусовлар жиноий жавобгарликка тортилганлар. Аммо улар отамдан анча илгари ҳибсга олинганлар. Отам эса орадан беш-олти ой ўтгач, 1937 йил 31 декабр куни қамалади ва унинг иши ҳам сунъий равишда юқорида номлари зикр этилган шахслар билан боғлиқ ҳолда кўрилади.

Абдулла Қодирийнинг рафиқаси — онам 1943 йилда вафот этган. Биз ота-онадан икки ўғил ва уч қиз қолганмиз. Қизларининг иккитаси турмушга чиққанлар; куёвларимиздан биттаси ўқитувчи, бошқаси темир йўлда ишлайди. Қатта қизларида бешта, ўртанчасида иккита фарзанд бор.

Узим Тошкент шаҳрининг Арис бекатидаги Темир йўл касалхонасида дўхтир бўлиб ишлайман.

Фақат отам учун эмас, “биз — унинг фарзандлари учун ҳам Абдулла Қодирийнииг ноҳақ қамалиши шаънимизга доғ туширди; отамнинг оқланиши — айни пайтда, бизнинг оқланишимиздир.

Бу ишни назорат тартиби бўйича текшириб кўришингизни, ШЖСЙ Олий суди Ҳарбий Ҳайъатига эътироз билан мурожаат этишннгизни, ноҳақ ҳукмни бекор қилдириб, жиноий ишни ҳаракатдан тўхтатишингизни сўрайман.

Қарорингиз. тўғрисида юқорида кўрсатилган унвон бўйича каминани хабардор этишни илтимос қиламан.

Абдуллаев (имзо)

 

Англатма

Мен отамнинг ким томонидан жавобгарликка тортилганини, унинг жиноятномаси ҳозир қаерда сақланаётганини аниқ билмаганим учун Сиздан ана шуларни аниқлаб беришингизни сўрайман.

 Абдуллаев (имзо) 1956 й. 9 январ.

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, «Тафтиш ашёлари» бўлими, 1—3-бетлар)

 

* * *

Эл-юрт оғалари, амиру амалдорлар уй-уйларида бекинишиб, хотин-халажларнинг этаклари остига, дали-ғули хотинларнинг иштонларининг ичига яширинишиб ўтиришарди ва худди безгак тутаётгандек дағ-дағ титрашарди, холос. Зеро, қаҳратон фасл қариган эди-ю, аммо унинг қаҳри аримаган эди: фасл мавҳум тусга бўялди, сўнгра мавҳумлик қораланди, «шахсга сиғиниш даври» деб, бадном этилди. Яъни, очиқ гўрдан олиндию ер остига кўмилди. Аслида, жасад ерга кўмилиши лозим эди — жасад аслига қайтди. Жасад ойна остида ётди нимаю қора ер остида ётди нима — бунинг марҳум учун ҳеч қандай фарқи йўқ, лекин бунинг тириклар учун осмон билан ерча фарқи бор. Фарқи шундаки, Ленин ёнидаги жой бўшатиб қўйилди. «Талабгорлар борми?..» Сукунат.

— Никита Сергеевич, агар Сиз от устида жон берсангиз, ўлигингизни Лениннинг ёнига қўямиз, — дейишарди хушомадгўйлар.

«Илиқ кунлар», деб таърифлади ўша палланн Илья Эренбург. Бироқ, ҳали ғишт қолипдан кўчмаган эди. Ғишт қолипда музлаб қолган эди. Қорбобо эса аҳолига совға-салом улашарди: унинг совғаси ҳам, саломи ҳам «Оқлов қоғози» эди; даста-даста қоғозлар, қуртлаган туршакчалик қадри йўқ бўлган қоғозлар… Сирасини айтганда, бу — ҚОРАХАТ бўлиб, хат кирган хонадонда мотам бошланарди. Мотамки, на марҳумдан, на тобутдан дарак бор!

— Кимки қасддан битта мўмин бандани ўлдирса, унинг жазоси жаҳаннам бўлади ва ўша жойда абадий қолади! — дерди бир четда тасбеҳ ўгириб ўтирган Юсуфбек ҳожи.

— Иншооллоҳ!!!

 

* * *

Шикоят мазмунидан кўриниб турибдики, Масъуд Абдуллаевга кимдир (тегишли идора ходими ёки ҒОЯДОР ё давр ва даврадош) айтиб туриб шикоят ёздирганга ўхшайди. Айтиб турган кимса (эҳтимол, нарсадир?) ҳаммасини биларди: чамаси, у ҳам Қодирийнинг қатлномаси билан яхши таниш эди, Жиноят Мажмуасининг моддаларидан хабардор эди. Масалан, 57-модда бўйича жиноят қилган шахс «Ўзбекистондан бадарға қилинади ёки энг камида уч йил муддат билан озодликдан маҳрум этилади», дейилганини, 66-модданинг 1-банди бўйича жавобгарликка тортилган киши эса «энг камида беш ой муҳлатга озодликдан маҳрум» этилишини биларди. Акс ҳолда… Балки, М. Абдуллаев тасодифан: «Отам ЎзСШЖ ЖМнинг 57-моддаси, 66-модданинг 1-банди бўйича ўн йил озодликдан маҳрум этилган», деб ёзгандир? Агар бу ҳол тасодиф бўлса, нега шикоятчи «ўн йил муддатга озодликдан маҳрум этилган инсон ўн саккиз йилдан бери дом-дараксиз?» деб сўрамаяпти? Чунки унга айтиб турган кимса тахминан қоғозга туширилган моддага, бандга атиги битта сон қўшилса ва жиноятлар эллик саккизинчи модда билан олтмиш олтинчи модданинг иккинчн банди бўйича баҳоланса, ҳар қандай инсон жар ёқасига борнб қолишини — ОТУБта ҳукм қилинажагини ич-ичидан сезиб, билиб турарди. Фақат ўзини гўлликка соларди, гўё ҳеч гапдан хабари йўқдек. Ваҳоланки, «сценарий» олдиндан тайёрланган бўлиб, бир неча марта Урдасаҳнасида ўйналган, кўрикдан ўтказилган эди. Томошани бошқариб, йўриққа солиб турган кишилар халқдан олқиш олишни, ишонч қозонишни ва оломонни яна-тағин «ёрқин истиқбол сари» ўз орқаларидан эргаштириб кетишни истардилар.

«— Ҳақсиз жазо! — деб Отабек кулимсираб қўйди…

Қутидор бўлса чин ўлик тусига кирган эди».

Албатта, Масъуд ака бизни маъзур кўрсинлар, асло у кишига маломат қилмоқчи эмасмиз. Биз оқловжараёни расмии курсатма асосида амалга оширилганини ва шикоят ҳам расмий андоза қолипида ёзилганини эътироф этмоқчимиз, холос. Йўқса, фарзанд ўз отасининг камчилик ва хатосини бегоналар олдида айтиши ҳам ножоиз ҳисобланади. Модомики, шикоят ана шундай мазмунда ёзилган экан — бас, биз унинг суратинигина эмас, сийратинида кўришимиз, жумлалар остидан чиқаётган ҳайқириқни эшитишимиз даркор.

Шундай қилиб, Абдулла Қодирийнинг жиноятномаси хусусида дастлабки шикоят 1956 йилнинг тўққизинчи январ куни ёзилади. Уша йилнинг ўн олтинчи январида, яъни орадан бир ҳафта ўтгач, Қодирийнинг иши юзасидан Ғафур Ғулом гувоҳ сифатида сўроқ қилинади. Бор-йўғи саккиз кундан кейин. Бу бизнинг жамиятимизда мисли кўрилмаган суръат эмасми? Боз устига, ҳатто Қодирийнинг жигарбандлари ҳам ўн саккиз ёшидан буён нафақат оталари қаерда эканини, ҳатто оталарининг жиноятномалари қаердалигни билишмасди-ку!

Ўн саккиз йил мобайнида Қодирий тўғрисида бир оғиз янги маълумот эшитилмаган эди, ахир!!!

Демак,Қодирийнинг жиноятномаси Давлат Хавфсизлик Қўмитасида олдиндан ҳозирлаб қўйилган экан; фақат ҳаракат бошланиши учун биргина туртки — шикоят керак бўлган, холос. Мана, шикоят ҳам бошлиқ қўлига келиб тушади. Қизиғи шундаки, М. Абдуллаев шикоятни СШЖИнинг Бош прокурори номига — Масковга жўнатади. Уша пайтлари хат-хабарлар Масковга учоқда ташилармиди ёки оташаравадами — билмадим-у, лекин камина яқинда, 1990 йилнинг ўн иккинчи октябр куни Тожикистондан — Неъмат Иброҳимдан бир хат олдим; почта муҳрига қарасам, хат Душанбедан бешинчи октябр куни жўнатилган экан: шу кунларда Душанбедан Тошкентга хат саккиз кунда келади. Масковга-чи? Энг камида ўн кунда борса керак. Аммо, 1956 йилда шикоят хати Масковга боришга, у ерда Бош прокурор қабулхонасида мунтазир бўлиб туришга ва Тошкентга келиб, Туркистон Ҳарбий ўлка прокуратурасининг муншийлари назаридан ўтиб, терговчи қўлига тушгунча ва терговчи шикоятда кўтарилган масала бўйича тегишли гувоҳни топишга, уни сўроқ қилгунча бор-йўғи саккиз кун кифоя қилади, холос. Албатта, бу ўтакетган хаёлпарастлик, ҳатто дунёдаги энг машҳур хаёлпараст ёзувчи Айзек Азимов ҳам етти ухлаб тушида кўрмайдиган хаёлпарастликдир! Биз бўлсак, асло хаёлпараст эмасмиз: «Биз реалистлармиз, шунчаки реалистлар эмасмиз, сўсалистчи реалистлармиз!» Шунинг учун Абдулла Қодирийнинг оқланиш жараённ усталик билан уюштирилганини эътироф этишга мажбурмиз. Майли, ҳозирча кўнглимизда муштдек тугунча ҳосил бўлди, дейлик. Уни суғуриб ташлашга шошмайлик, ҳали борадиган манзилимиз олис.

 

* * *

1956 йили жабрдийдалардан узр сўраш ўрнига, улардан: «Агар ёлғон кўргазма берсам, ЎзСШЖ ЖМнинг 224-, 225-моддалари бўйича жиноий жавобгарликка тортилажагим тўғрисида огоҳлантирилдим», дейилган тилхат олинади. Жумладан, Қодирийнинг тўнғич ўғли — Ҳабибулла Абдуллаев ўша йилнинг ўттиз биринчи март куни отасининг иши юзасидан гувоҳ сифатида сўроқ қилинади; у ҳам гувоҳни сўроқ қилиш учун тузилган расмий тасдиқноманинг ўн олтинчи (16) бандига имзо чекади — тилхат беради. Ваҳоланки, Ҳабибулла Абдуллаев ҳақиқий жабрдийда эди: СШЖП Давлат Хавфсизлиги Нозирлиги Ҳарбий Кенгашининг қарорига кўра, 1946 йилнинг ўттиз биринчи декабр куни ўн йил муд-датга Ахлоқ тузатиш Меҳнат Тутқунгоҳига ҳукм қилинади ва жазо муддатини тўла ўтаб қайтади. Унинг айби аниқ айтилмаган, исботланмаган. Чамаси: «Узинг билмайсанми?» деб сўрашган. «Билмайман, тақсир», деб жавоб берган бўлса керак, айбланувчи пичинг аралаш «Ҳс-о, шунақами?» «Билсангиз, айтинг-да!» «Йў-ўқ, ўзинг айтасан!.. Қани, айт-чи, кимнинг ўғлисан?» деб сўрашган ўрмоқчилаб. «Абдулла Қодирийнинг ўғлиман, тақсир…»

— Ўчир товушингни, враг народа!

«Отабек кулимсираб қўйди…»

— Ма, манави қоғозга: «Мен халқ душманининг ўғли бўлмайман. Менинг ундай отам йўқ!» деб ёзиб бер!.. Уни эртагаёқ «Қизил Ўзбекистон» рўзномасининг биринчи саҳифасида эълон қилдирамиз, суратингни ҳам босиб чиқаришади. Ёз, йигит!.. Езмайсанми?.. Ёзмасанг, мана, биз ёзамиз: сен ўн йил озодликдан маҳрум этилдинг!!!

«Қутидор бўлса чин ўлик тусига кирган эди», депди ўзича Ҳабибулла Абдуллаев.

Умуман, Шўро тузумининг ўша даврида фарзанднинг отадан, хотиннинг эрдан расман намойишкорона воз кечиши кундалик тарғибот турларидан ҳисобланарди. Чунки кишилик жамияти тарихида оқпадар тузум ҳукмронлик қила бошлаган эди: кашшофлар, ёш камоллар, фирқалар, қаҳрамонлар оқпадар эди. Хотинлар эрларига «талоқ» беришарди…

Хуллас, эндигина тутқунликдан озод бўлган Ҳ. Абдуллаевни 1956 йил 31 март куни ТуркҲЎ прокурорининг ёрдамчиси «мулойимлик билан» тергов қилади.

— Сиз айбланувчи эмас, гувоҳсиз, демак, гувоҳ сифатида кўргазма берасиз…

 

Тергов тасдиқномасида Ҳ. Абдуллаевнинг ушбу кўргазмаси қайд этилган:

«Менинг отам Абдулла Қодирий 1892 ёки 1893 йилда туғилган. У ёзувчи эди, адабий фаолият билан шуғулланарди. Адабий тахаллуси «Жулқунбой». Отам Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмасига аъзо бўлган, М. Горький имзо чеккан гувоҳномаси бор эди. У ёзувчи Алексей Толстой билан дўст тутинади: ўша дўсти икки марта (1932 ва 1934 йилларда) бизникига, Тошкентга меҳмон бўлиб келган эди. Отам Масков борган пайтлари Алексей Толстой хонадонига ташриф буюрарди. 1935 йили отам Шўро ёзувчиларининг биринчи Бутун-иттифоқ қурултонига делегат булиб борганлар.

Отам Тошкент шаҳрида (собиқ савдогар) боғбон оиласида дунёга келади. Маҳаллий ўрис мактабида ўқишни давом эттириш имконияти бўлмагани туфайли ўн уч ёшида рўзғор тирикчилигига кўмак бериш учун хизматга ёлланади.

Абдулла Қодирий қобилиятли бола бўлган эди, ёшлигидан адабий асарлар ёзишни машқ қилади.

Ўктабр инқилобидан сўнг отам Касаба уюшмасида ишлайди, шунингдек, «Муштум» жаридасида ҳамкорлик қилади. Тахминан, 1923—1924 йилларда руҳонийларга қарши йўналтирилган «Калвак махзумнинг хотира дафтаридан» ҳажвий асари чоп этилади. Бу асар «Муштум»да сонма-сон бериб борилади. 1926 йилгача «Муштум» идорасида ишлайди. Сўнг, жарида саҳифасида Икромов шаънига тегадиган ҳажвия эълон қилгани учун ҳибсга олинади. Ушанда отам олти ой қамоқда ётиб чиқади. Мана шу воқеадан кейин отам то 1932 йилга қадар адабий фаолият билан шуғулланиш имконидан маҳрум этилади ва ўз томорқасида хўжалик ишлари билан машғул бўлади.

Бундан ташқари, отам 1924—1925 йиллари «Ўткан кунлар» романини ёзади, 1926—1928 йилларда эса «Меҳробдан чаён» романини чоп этади. Отам бу асарларида руҳонийлар устидан кулади, хотин-қизлар жабрланишига қарши чиқади. феодал хонликни савалайди.

Отам 1933—1934 йилларда жамоа хўжаликлари қурилиши ҳақида «Обид кетмон» номли катта қисса ёзади. Бу қисса 1936 йили ўрис тилида нашр этилган.

Қолаверса, отам ўрис мумтоз адабиёти намуналаридан таржима қилиб турарди. Масалан, 1933—36 йилларда Гоголнинг «Уйланиш», Чеховнинг «Олчазор» асарларини ўзбек тилига таржима қилади. 1934—35 йилларда Гоголпипг «Уйланиш» пьесаси Тошкентдаги Ҳамза номидаги театри саҳнасида ўзбек тилида ўйналган эди. Эсимда, отам ўшанда театридан икки фоиз миқдорда қалам ҳаққи олган. 1933—34 йиллари отамни ўрисча-ўзбекча луғат тузишда ҳамкорлик қилишга таклиф этадилар.

Отамнинг бутун жамоатчилик, адабий фаолияти оддий меҳнаткашга ғамхўрлик қилиш учун сафарбар этилган эди. У бир умр Шўро ҳокимияти манфаатига содиқ бўлиб қолди. Шунинг учун отам халқ душмани бўлганига асло ишонмайман.

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг собиқ раҳбарлари отамга шикаст етказдилар, уни таъқиб этдилар, охир-оқибатда ўшалар отамни қаматишди.

Абдулла Қодирийнинг рафиқаси — менинг онам 1943 йил учинчи март куни вафот этган. Биз ота-онадан бешта фарзанд қолганмиз. Опа-сингилларим Нафиза Абдуллаева 1916 йилда туғилган, оилали, уй бекаси; Адиба Абдуллаева 1924 йилда туғилган, оилали, уй бекаси; Аниса Абдуллаева 1931 йилда туғилган, ишламайди. Укам Масъуд Абдуллаев 1927 йилда туғилган, дўхтир бўлиб ишлайди.

Отамни тумандаги шахслар яхши билишарди, улар отамга таъриф беришлари мумкин: ёзувчи Абдулла Қаҳҳор, ёзувчи Ойбек, ёзувчи Уйғун, шоир ва драматург Собир Абдулла, ёзувчи Шайхзода. Ҳаммаси Тошкент шаҳрида яшайди.

Менимча, отам қонунга хилоф равишда жазоланган. Шунинг учун унинг ишини текшириб кўришингизни сўрайман.

Отам ҳибсга олинган кундан бери биз у билан бирор марта ҳам хат ёзишмаганмиз, у ҳақда ҳеч қандай маълумотга эга эмасмиз. У нима учун, ким томондан жазолангани ҳам бизга қоронғи.

Ушбу иш юзасидан бундан бошқа ҳеч қандай кўргазма бера олмайман.

Ўқидим, сўзларим тўғри ёзилган. Ўзим ўқиб кўрдим.

Абдуллаев (имзо)

Терговчи: ТуркҲЎ Ҳарбий прокурорининг ёрдамчиси,

адлия подполковниги Гришченко (имзо)»

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, «Тафтиш ашёлари» бўлими, 57—59-саҳифалар.)

 

Эсингизда бўлса, Масъуд Абдуллаев Бош прокурор номига йўллаган шикоятида: «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён» романларида отам руҳонийлар устидан кулади, хотин-қизлар жабрланишига қарши чиқади, феодал хонликни савалайди», деган эди ва «Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг собиқ раҳбарлари» отамга шикаст етказдилар, уни таъқиб этдилар, охир-оқибатда қаматишди, деб эътироф этади. Ҳ. Абдуллаев ҳам муҳим нуқталарда укасининг гапларини айнан такрорлаяпти: бу ҳол табиийми, аслига тўғрими? Романларга «синфий нуқтаи назардан» баҳо берилаётгани, терговчига айнан шунақа жавоб керак бўлгани учун бадиий асарларга Ленинча ёндошилаётгани ссзилиб турибди. Чунки «Ўткан кунлар» ҳам, «Меҳробдан чаён» ҳам «Марксча-Ленинча танқид назарияси»дан юксак бўлиб, сўз санъатининг нодир намунаси ҳисобланади: эгизакларнинг иккови ҳам бири-биридан гўзалдир. Асар қаҳрамонлари эса… сўсалистик реализм методининг тешик тоғораси билан тубанликларини хаспўшлаб, яшириб юрадиган пиёнисталарга асло ўхшамайдилар. Бироқ, ҒОЯДОР ҳукмини ижро этаётган терговчига… йўлка четида дўмалаб ётган бўлса-да, «эзувчилар устидан куладиган», оғзидан кўпик сачратиб нутқ сўзлайдиган ва гандираклаб бориб деворга бошини урадиган курашчан қаҳрамонлар керак эди. Шунинг учун манфаатдор томон айтиб туриб шикоят ёздиради ва айтиб туриб кўргазма олади — бу масаланинг бир томони. Иккинчи томони эса, Абдулла Қодирий кимларнинг қутқуси билан қамоққа олингани масаласидир. Шикоятда ҳам, кўргазмада ҳам барча айб «Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг собиқ раҳбарлари» бўйнига юкланяпти. Бу даъво тўғрими? Тўғри бўлса, 1937—38 йилларда носранг «кўйлак-иштон кийган ходимлар Ёзувчилар уюшмаси «Кадрлар бўлими»ни ичидан қулфлаб олишиб, эртадан-кечгача жавонлардаги шахсий йиғмажилдлардан нималарни қидиришар эдию нималарни қўлтиқларига қисиб кетишарди ва нима учун ёзувчилар кун-сайин ўзларндан-ўзлари йўқ бўлиб қолишарди? Ёзувчилар уюш-маси жамоат ташкилоти эмасми? Давлат Хавфсизлиги Бошқармаси қонунни ижро этадиган, жазолайдиган ташкилот эмасми? Демак, ўз-ўзидан равшан бўляпти-ки, Ёзувчилар уюшмаси жазоловчи ташкилот — ДХБ қўлида қўғирчоқ бўлган, холос. Ёзувчилар уюшмасининг собиқ раҳбарлари нечоғлик қонсираган бўлсалар-да, аммо улар қатли ом ўтказиш ваколатига эга эмасдилар. Ҳарҳолда, айтиб турган кимса шикоятчи билан гувоҳнинг асосий диққат-эътиборини иккиламчи баҳона томон буриб юборишга эришган. Мудҳиш ҳодисанинг илдизи очилмаган. Аниқроғи, Абдулла Қодирийнинг оқланиш жараёни аввал-бошдан юзаки олиб борилади, хитойлик донишманд таъбири билан айтганда, «Бутун куч қоп-қоронғи уйда қора мушукни тутишга сафарбар этиладию, бироқ ўша уйда мушукнинг ўзи бўлмайди — у аллақачон жуфтакни ростлаган бўлади».

Худди шу маънода (яъни диққат-эътиборни чалғи-тиш маъносида) 1956 йил 16 апрел куни гувоҳ сифатида сўроқ қилинган Тўлаган ЗОКИРОВ кўргазмаси ҳам қимматли, албатта.

 

АНГЛАТМА

«Тўлаган ЗОКИРОВ. 1907 йили Тошкент шаҳрида туғилган. Оилали. Тошкент шаҳар, Сталин депарасидаги ўрта мактабда математика фанидан дарс беради. Олий маълумотли. Илгари судланмаган. 1953 йилдан бери кўммунистик фирқа аъзоси. Тошкент шаҳар, Сталин депараси, Қубирариқ маҳалласи, Мурманск торкўчасидаги 32-уйда яшайди.

 У киши ҳам: «Ёлғон кўргазма берсам, ҳар нарса бўлай!» деган мазмундаги тилхатдан сўнг қуйидагича кўргазма беради:

«Мен ёзувчи Абдулла Қодирийни болалигимдан билардим. У киши қўшнимиз эди. Абдулла Қодирийнинг отаси — Қодир бобо боғбон эдилар, ўз оиласини кичик узумзордан келадиган даромад эвазига боқарди. Қодир ота юз йилдан узоқ умр кўрди ва 1924 йили вафот этди.

Отамнинг айтишича, Абдулла Қодирий ёшлигида битта амалдор қўлида мирзалик қилган экан. Назаримда, Абдулла Қодирий 1890 йилдан кейин туғилган бўлса керак.

Ўктабр сўсалистик инқилобидан сўнг, то 1926 йилга қадар Абдулла Қодирий «Муштум» жаридасида мухбир бўлиб ишлади. «Муштум»да «Калвак махдумнинг хотира дафтаридан» ҳангомаси чоп этилган. Ёзувчи бу асарида эски руҳонийларни танқид қилади, камситади, мазахлайди.

1926 йили Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романи, 1928 йилда «Меҳробдан чаён» романи, тахминан, 1933 йилда «Обид кетмон» асари нашр қилинади. Мен бу асарлардан дастлабки иккитасини ўқиганман. Ана шу асарларда Қодирий ўзбекларнинг ўтмиш ҳаётини тасвирлайди. Ниҳоятда содда, оммабоп ўзбек адабий тилида ёзилган. Айниқса, «Меҳробдан чаён» романи диққатга сазовар, унда Қодирий Худоёрхонга, эски руҳонийларга, амалдорларга қарши чиқади. Худоёрхон кўп хотинли эканини, у ўз хотинларини қандай жабрлаганини фош этади. Айни пайтда ўзбек хотин-қизлари оилада тинч-тотув яшаши лозим, деган фикрни олға суради.

Ўша даврда Абдулла Қодирий ўзбек ёзувчилари ўртасида энг машҳур, истеъдодли ёзувчи эди.

Мен Қодирий асарларини мутолаа қилганман, математика муаллими бўлишимдан қатъи назар, унинг асарлари адабий жиҳатдан тўғри деб ҳисоблайман. Аммо адабий, ғоявий мазмуни ҳақида узил-кесил ҳукм чиқара олмайман. Менимча, бу асарларда давлатга қарши йўналтирилган миллатчилик ғояси учрамайди.

Қодирий асар ёзишдан ташқари, ўрис мумтоз адабиётидан таржима қилиб турарди. Масалан, у Гоголнинг «Уйланиш», Чеховнинг «Олчазор» пьесаларини ўрисчадан ўзбекчага ўгирган. Бундан ташқари, Абдулла Қодирий ўрта мактаблар учун мўлжалланган «Физика дарслиги»ни татарчадан ўзбекчага таржима қилган. У ўрисча-ўзбекча луғат тузишда ҳам иштирок этади. Менга бу ҳақда Қодирийнинг ўзи гапирган эди. Баъзан Абдулла Қодирий билан суҳбатлашиб турардим. Бир гал: «Мен Шўро даврида тинимсиз меҳнат қилишим, ўқишим зарур. Ҳамма таълим олиши лозим. Эсингизда бўлсин, агар олий маълумотли мутахассис бўлсангиз, давлатга кўпроқ фойда келтирасиз» деган эди.

Шахсан мен Қодирийдан ҳеч қачон ўрисларга, Шўро ҳокимиятига қарши бир оғиз ҳам ёмон сўз эшитганим йўқ. Эсимда, 1936 йилги суҳбатларимиздан бирида Абдулла Қодирий хонадонига Шўро ёзувчиси Алексей Толстой меҳмон бўлиб келгани тўғрисида гапирган эди. Ушанда Қодирий айнан бундай деган: «Бизникига улуғ ўрис Шўро ёзувчиси Алексей Толстой ташриф буюрди. Мен у билан суҳбатлашдим. У киши ниҳоятда кўнгилчан экан. Лекин жуда қудратли, қўлидан ҳамма нарса келади. Билимдон. Хушмуомала. У ҳатто мен эн-ди ёза бошлаган асарим мазмуни билан ҳам қизиқиб қолди, хийла кўнглимни кўтарди».

Суҳбатимиз пайтида Қодирий қатъий режимга бўйсуниб яшаши ҳақида сўзлаб берган эди: у ўзи тузиб қўйган жадвал бўйича жисмоний иш билан шуғулланар, асар ёзар, дам олар, овқатланар, сайр қилар ва ухлар экан.

Қодирий фақат ёзувчилик билан шуғулланмасди, айни пайтда у миришкор боғбон эди. Шунингдек, асаларичилик билан шуғулланарди. Хуллас, ниҳоятда меҳнаткаш инсон эди.

Абдулла Қодирий ҳақида мен билган нарсалар ана шулардан иборат.

Тасдиқномага сўзларим тўғри ёзилган, мен уни ўз она тилимда ўкиб кўрдим.

Зокиров (имзо)

таржимон: ЗВЕРЕВ (имзо)

Терговчи: ТуркҲЎ Ҳарбий прокурорининг ёрдамчиси, адлия подполковниги ГРИШЧЕНКО (имзо)».

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, «Тафтиш ашёлари» бўлими, 67—68-саҳифалар.)

 

* * *

Узоқ йиллар мобайнида улоқ-кўпкарида қатнашиб юрган (айтмоқчи, устоз-Қодирийнинг илк ҳикояларидан бири «УЛОҚДА» деб номланади) тажрибали чавандоз отини дарров майдонга солмайди: дастлаб совутади — қизғин кураш кетаётган майдон атрофида айланиб юради, отни кураш нафсига, шарт-шароитга кўниктиради ва аччиқ устида отга бир-икки қамчи тушириб ҳам қўяди. Шунингдек, агар биз гапни хийла чийлаб, боз устига, этак томонидан бошлаб қўйган бўлсак, бунинг сабаби — Сизни, азиз ўқувчи, ҚАТЛГОҲда рўй бераётган ҳийла-найранглардан хабардор этиб қўйиш ниятидамиз, холос.

Гувоҳларнинг кўргазмаларига, улар Абдулла Қодирийга ким бўлишидан қатъи назар, «танқидий» ёндошмоқ лозим. Чунки улар Қодирийни чин дилдан оқлашини истардилар ва айни чоқда Қодирийнинг ҒОЯДОРГА маъқул келадиган йўсинда оқланишига ҳам рози эдилар, жавобларини беихтиёр расмий кўрсатмалар андозасига солиб қўярдилар. Албатта, салтанат осмонида (1956 й.) ёлғондакам… «эшак ўлдирар» қуёш йилт этган дамларда эски-туски жулдурвоқи кийим-бошни бирданига ечиб отиш мумкин эмасди: шундан қилинганда борми, тузумнинг, тартиботнинг айби очилиб қоларди— Қодирий оқланарди-ю, лекин ноҳақлик — адолатсиз тузум қораланарди. Афсуски, эллигинчи йилларда барча бузуқликлар Сталин жасади билан маташтириладию қора ерга кўмилади…

1956 йилда ҳалиёв қочмаган эди. Мана, энди ёв қочдию ботир кўпайди: ошкоралик туфайли кўнглимиздаги ҳамма гапни бемалол айтяпмиз. Ҳатто 1956 йилда Шўро адабиётининг яловбардори ҳисобланган марҳум Алексей ТОЛСТОЙ тўғрисида ҳозир кўҳна ҳақиқат очиқ-ойдин айтиляпти; ўша ёзувчи Сталин даврида Ленин ордени билан тақдирланган бўлса, ҳозир «Ишчи-деҳқон графи» деган «унвон»га сазовор бўлди. Бизнинг-ча, Қодирийнинг А. Толстой билан «дўстона алоқада бўлганн» хусусидаги кўргазмалар ҳам омонат, асоси пуч бўлса керак. Негаки, А. Толстой гувоҳлар талқин этаётган даражада дўстга вафодор — «чин ўртоқ» бўлмаган. Акс ҳолда, у Қодирийни бобовларга талатиб қўймасди. Гувоҳларнинг битта гапида жон бор: А. Толстой ҳақиқатан ҳам ҚУДРАТЛИ киши эди, у деярли ҳамма нарсага қодир эди. Бироқ, у ўз қудратини «ўтин ёришга» сарфлайди — СТАЛИН билан жонажон дўст тутинади, «доҳий»га хушомад қилади… Қодирийдек зийрак, зукко инсон А. Толстой табиатидаги қўнимсизликни пайқамай қолиши мумкин эмас. Яхшиси, келинг, Шўро адабиётининг байроқдори таржимаи ҳолидан «бир шингил» татиб кўрайлик.

«20-йилларнинг иккинчи ярмида А. Толстой Шўро Урисиясида энг оммалашган, суюкли ёзувчилардан бирига айланиб қолди. Хавотирли Сталин замони бошланиши биланоқ Толстой дарҳол қизғин ижодий фаолиятини жиловладию усталик билан қаламини хийла бехавотир тарихий мавзуга йўналтирди. «Биринчи Пётр» пьесасини яратди, ўрис подшоси қиёфасини қоп-қора бўёқларда тасвирлади… Толстой ўша пайтда, чиндан ҳам Урисия бошига тушажак барча кулфатларга буюк ислоҳотчи амалга оширган тадбирлар сабаб бўлди, деб ҳисобларди. Лекин «Биринчи Пётр» пьесаси дастлабки ҳолатда дунё юзини кўрмайди. Бошқарма ходими уни саҳнага яқин йўлатмайди. Муаллиф эса тез орада нега бундай бўлганини билиб олади. 1929 йилдаёқ Сталин Биринчи Пётр шахсияти билан қизиқиб қолгани маълум бўладию Шўро тарихчилари зудлик билан Биринчи Пётрдан ижобий хислатлар қидира бошлайдилар… Шахсан Сталинга Биринчи Пётр табиатидаги изчиллик, жўшқинлик, асосий мақсад йўлидаги қаттиққўллик маъқул келарди.

Ақл-идрокли Алексей Толстой нима учун асари «муваффақиятсиз» чиққанини дарров англади. Англайдию зудлик бнлан қанча ишлайди ва нишонга бехато уради. Пьесаиинг янги нусхаси Иккинчи Бадиий театр саҳнасида қўйилади. беқиёс шуҳрат қозонади… Сталин бағоят мамнун бўлади: шахсан унинг ўзи Толстойга мана шу мавзуда лирик роман ёзишни маслаҳат беради. Урда (Кпемль) подшоси билан ўрис зодагони — граф Толстой илк бора 30-йилларнинг бошларида Максим Горький уйида учрашадилар. Шу вақтдан эътиборан Толстой ҳукумат ва фирқа раҳбарлари даврасида расмий обрў қозона бошлайди. Албатта, қисқа муддатда «Биринчи Пётр» романи ҳам ёзилади. Шубҳасиз, асар завқ билан, қизиқарли ёзилган. Фақат баъзи ўрниларда тарихий ҳақиқат сохталаштирилади.

Ўша пайтлари Толстой Ленинград яқинидаги Шоҳчорбода, шахсий боғида яшарди… «Биринчи Пётр» романи тилга тушгач, Толстойга Масковга — Урдага яқинроқ манзилга кўчиб ўтиш таклиф қилинади. Бу дамларда унинг китоблари мисли кўрилмаган нусхаларда нашр этиларди, муаллифнинг ҳукумат наздидаги эътибори юксалиб кетади ва Давлат банкасида унга махсус «Очиқ ҳисоб» ажратилади. Ўттизинчи йилларнинг ўрталарида «Очиқ ҳисоб» мамлакат бўйича фақат икки кишида, Максим Горький билан машҳур мухандис, тайёралар ижодкори А. Н. Туполевда бор эди, холос. «Очиқ ҳисоб» моҳияти шундан иборатки, унинг эгаси ўзи хоҳлаган пайтда Давлат банкасидан хоҳлаган миқдорда пул олиш ҳуқуқига эга эди: юз мингми, милёнми, миллиардми — аҳамияти йўқ. Билмадим. «Очиқ ҳисоб»нинг бахтли соҳиби жамғармадан милён ёки миллиард сўм пул олишн мумкин эдими ё йўқми? Менимча, ололмасди. Шўро Иттифоқида яшаётган одамга, айтайлик, миллиард сўмнинг нима кераги бор? Ахир мамлакатда юз минг сўмлик мол-мулк харид қилиш амримаҳол бўлган пайтда миллиард сўмга войвояк олармиди!

Максим Горький 1936 йилда вафот этади, А. Н. Туполев эса 1937 йилда қамоққа олинади. Натижада Толстой мамлакатдаги энг пулдор инсон бўлиб қолади.

Алексей Толстой Масковда ҳам тўкин-сочин, фаровон ҳаёт кечира бошлайди. «Пётр» ёзувчига беқиёс шуҳрат келтиради-ю, энди янги асар ёзишнингда унчалик қизиғи қолмайди. Боз устига тағин хавотирли давр бошланади… Толстойга эса «Шўро адабиётидаги буюк ютуқлари учун» Ленин ордени берилади, сўнгра СШЖИ Олий Кенгашига депутат қиладилар. Муҳими, у расмий, чаларасмий маросимлару зиёфатлар пайтида доимо Ўрдага таклиф этиларди. Сталин унга марҳамат кўрсатарди, ёзувчи билан тез-тез суҳбатлашиб турарди…

Толстой «Биринчи Пётр» романини тамомлагач, ошна-оғайнилари даврасида, Масков қаҳвахоналарида, Ўрда зиёфатларида бурнидан чиққунча арақ ичиб, маст-аласт ҳолда вақтини хушлаб юраверади — беш йилгача ҳеч нарса ёзмайди. Аммо ҳадеб сукут сақлайверса, беодобчилик бўларди. Олижаноб бирор нарса ёзиб, шу орқали тўкин-сочин, фаровон турмуш учун улуғ йўлбошчига миннатдорлик изҳор этиб қўйиш лозим эди. Шундай қилиб, 1938 йилда бирдан шов-шув тарқалди: капиталчи давлатлар Урисияга тажовуз қилган кезларда босқинчиларнинг бартараф этилишига ўртоқ Сталин буюк ҳисса қўшган экан, мана шу — фуқаролар уруши мавзусида Толстой «Ғалаба йўлида» ёки «Ўн тўрт давлат юриши» деган пьеса ёзаётганмиш!.. (Шунингдек, Толстой сал кейинроқ ёзган «Нон» романида ҳикоя қилинишича, 1919 йили Сарисин остоналарида оқгвардиячилар бевосита доҳиймиз Сталиннинг оқилона тадбиркорлиги шарофати билан тор-мор этилади.) Афсус ки, пьеса шу қадар бемаъни, тутуриқсиз, зерикарли эдики, ҳатто уни қўйдек ювош Шўро томошабинлари ҳам кўришни истамадилар — пьеса бир неча марта саҳнага қўйилади-ю, кейин ундан ба-тамом воз кечилди. Тахминан, ўша йилларда нашр қилинган «Нон» романини ҳам бўш-баёв Шўро китобхонлари ўқишмади. Бир замонлар истеъдодли бўлган Шўро ёзувчиси Алексей Толстой ичкиликка муккасидан кетади, ярамас роман ёзади.

Толстойни ичкиликбозликка ўргатадилар, маънавий жиҳатдан тубанлаштириб юборадилар, уни ёлғон сўзлашга мажбур этадилар. Отувга, сургунга ҳукм қилинган ёзувчилар каби Толстойнинг ёзувчилик иқтидори ҳам таназзулга юз тутади. Лекин у узоқ яшайди, 1945 йилда вафот этади. Шўро ҳукумати доим уни кўз-кўзларди рўзномалару ойномаларда, кнноларда, тантаналн расмий маросимларда, зиёфатларда: «Мана, кўриб қўйинглар — бизнинг улуғ ёзувчимиз, Шўро адабиётининг фахри! У собиқ зодагон, граф, ҳозир эса Сталин даврини тўлиб-тошиб куйлаяпти — садоқатли маддоҳ, сўсализмнинг тенгсиз қасиданависи!» денишиб айюҳаннос солардилар… Афсуски, кўпчилик бундай бақир-чақирлар ҳам Шўро ҳокимиятииинг навбатдаги ҳийла-найранги эканини билмасди».

(«Огонёк» жаридаси, 1990 й. 41-сон, «Ишчи-деҳқон графи» мақоласи, муаллиф — Юрий Елагин.)

 

Хуллас, мана шунақа гаплар. Ҳозир жамиятимиз маънавий инқирозга юз тутди. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки йўқсуллар ниқоби остида қарор топган ҳокимият дунёга келган кундан бошлаб инсоний қадр-қимматни топташ билан машғул бўлди, ижтимоий тафаккурни Маркс — Ленин — Сталин таълимоти билан чеклашга интилди; оғзи қийшиқ бўлса ҳам, ғоявий маддоҳлар гапиртирилди ва охир-оқибатда эллик, юз жилдлаб «чучук ёлғонлар» вужудга келди: жисмоний хунрезлик маънавий қашшоқлик шаклида моддийлашди….

 

* * *

Билмадим, 1938 йилда ҳам Наврўз байрами «эскилик сарқити» сифатида бартараф этилганмиди ёки бундай «инқилобни» тадбирни амалга ошириш келажакка — Марказқўм котибаси Р. Ҳ. Абдуллаевага «фирқа топшириғи» тарзида мерос қолдирилганмиди? Ҳартугул, ўша йилнинг 21 март куни (дошқозонда сумалак қайнаётган кезларда) 1905 йили (?) туғилган, Тошкент шаҳрининг Киров депараси, Учқун кўчасидаги 52-уйда истиқомат қиладиган СШЖИ фуқароси бўлмиш жаридачи ёзувчи Ғафур Ғуломни ЎзСШЖ Ички Ишлар халқ Комиссарлиги Давлат Хавфсизлиги бошқармаси IV бўлимининг ходими, давлат хавфсизлиги сержанти ТРИМАСОВ гувоҳ тарзида сўроқ қилади. Сўроқ тасдиқномасида қайд этилишича, Ғафур Ғулом ўрта маълумотли, фирқасиз киши бўлиб, қизил қўшин сафида ҳам, оқларнинг аксил инқилобий аскарлари орасида ҳам… қорасини кўрсатмаган экан. Гувоҳ ёлғон кўргазма берса, жиноий жавобгарликка тортилажаги тўғрисида огоҳлантириладию тергов бошланади.

«Савол. Абдулла Қодирийни яхши танийсизми?

Жавоб. Абдулла Қодирий чинакам миллатчи ҳисобланади. Илгарн у савдогар, муштумзўр эди, ўз хўжалигида одамларни мажбуран ишлатарди. Бундан ташқари, Зоҳириддин Аълам, Шоҳидов каби аксилин-қилобий кайфиятдаги мусулмон руҳонийлари билан доим апоқ-чапоқ бўлиб юрарди. Ошна-оғайнилари аксил инқилобий фаолияти учун жиноий жавобгарликка тортилган.

Савол. Қодирийнинг Шўрога қарши аксилинқилобий фаолиятига оид нималарни биласиз? Батафсил гапириб беролмайсизми?

Жавоб. А.Қодирий чинакам аксилинқилобчи, миллатчи. У доим аксилинқилобий, миллатчилик ишлари билан машғул бўларди. Масалан, ўзининг «Калвак махзум», «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён», «Обид кетмон» сингари асарларида аксилинқилобий, миллатчи-лик ғояларини тараннум этади, ҳозирги замон ўзбек халқига туҳмат қилади, ўрисларнинг устидан кулади. Шунингдек, жамоа хўжалиги қурилишига қарши чиқади, айни чоқда яккахўжалик турмушини улуғлайди.

Эсимда, 1935-36 йилларда Шўро Иттифоқи билан савдо-сотиқ қиладиган битта тижоратчи Қошғардан Тошкентга келди. Уша тижоратчи Қодирий уйида меҳмон бўлди ва «Ўткан кунлар» романини араб имлосида нашр этиш ва уни Қошғарга жўнатиш тўғрисида Додирий билан маслахатлашди. Бироқ, уларнинг қандай хулосага келгани менга қоронғи. Шу ҳақда Қодирийнинг ўзи менга гапириб берган эди. Бундан ташқари, аксилинқилобчи, миллатчи деб эълон қилинган Вадуд Маҳмуд, Чўлпон, Ғози Юнусовлар билан Қодирий жуда иноқ эди. Бу кимсалар Ички Ишлар Халқ, Комиссарлиги томонидан жавобгарликка тортилган.

1936 йили мен Қодирий билан биргаликда Наби Шариповнинг уйига таклиф этилдим (у аксилинқилобчи, миллатчи эди, ҳозирги пайтда жиноий жавобгарликка тортилган); ўша хонадонга Зоҳириддин Аълам, Шоҳидов, Чўлпон (аксилинқилобий мусулмон руҳонийлари, ҳозир жавобгарликка тортилганлар) ва менга нотаниш кимсалар ҳам таклиф этилган эканлар. Утириш давомида фақат сиёсий мавзуда суҳбатлашдилар, ҳамма Шўро ҳокимиятини қоралади, Шўроларга қарши гапиришди. Қодирий: «Шўро ҳукумати заём чиқарди, энди уни мажбурий тартибда одамларга тарқатмоқда», деди. Утириш қатнашчиларининг бари Қодирийнинг фикр-мулоҳазасини қўллаб-қувватлашди ва шу ердаёқ заёмга обуна бўлмасликка қарор қилишди ҳамда диндорлар ўртасида заёмга обуна бўлмаслик ҳақида тарғибот юритишга келишиб қўйдилар. Ундан сўнг Шоҳидов бундай деди: «Хотин-қизлар юзини очиб ташлаш мумкин эмас, бу Қуръонда ман этилган. Крлаверса, паранжисини ташлаган аёллар раҳбарлик лавозимларини эгаллайдилар, кейин эрлар хотинларга бўйсунишга мажбур бўлишади — бу ҳол ҳам Қуръонга хилофдир». Бу масалада ҳам диндорлар ўртасида, аёллар юзини очилишига қарши тарғибот ишлари олиб боришга келишдилар.

1936 йилда бир гуруҳ ўзбек ёзувчилари Қозон шаҳрига сафар қилди. Қозон шаҳридаги «Шўро» меҳмонхонасида яшаб турган пайтимизда (Амин Умарий билан Шокир Сулаймонов ҳам биз билан бирга эдилар) Қодирий менга бундай деди: «Татаристонда ва олмонларнинг Эдилбўйи мухториятида озиқ-овқат маҳсулотлари атайлаб тахчил этиб қўйилган; Шўро ҳукумати аҳоли ўртасида норозилик уйғотиш учун жўрттага шундай қиляпти. Олмонияда эса хайр-эҳсон тўпланяпти, йиғимдан тушган маблағ, маҳсулот Татаристон билан олмонларнинг Эдилбўйи мухториятига жўнатиляпти». Сўнгра Қодирий бундай деди: «Ҳарбий жиҳатдан Шўро Иттифоқи Олмониядан кучсиз. Агар уруш бошланиб кетса, Шўро ҳукумати мағлубиятга учрайди».. Ушбу сўзларни эшитишимиз билан Умарий, Сулаймонов ва мен дарҳол Қодирийга эътироз билдирдик. Аммо Қодирий ўз фикридан қайтмади.

Умарий адабиёт билан шуғулланади. Сулаймонов Ўзбекистон Давлат нашриётида ишлайди. Иккови ҳам Тошкент шаҳрида яшайди.

Шундан бошқа айтадиган гапим йўқ.

Менинг сўзларим тўғри ёзиб олинган, ўзим ўқиб кўрдим. Ғ. Ғулом (имзо).

Терговчи: ТРИМАСОВ (имзо).

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, 32—34-саҳифалар)

 

АНГЛАТМА

«Аризагўй Ҳ. Қодирий билан суҳбатлашганимиз тўғрисида.

1988 йилнинг 27 январ куни мен — ЎзСШЖ Давлат Хавфсизлиги Қўмитаси бўлим бошлиғининг ўринбосари, подполковник В. А. Петлин, қўмита шошилинч вазифалар ходими Б. И. Тошпўлатов билан биргаликда арзгўй Ҳабибулла Қодирий билан унинг хонадонида суҳбатлашдик. Арзгўй бетоб экан, қиш пайтида хонадонидан ташқарига чиқа олмайди.

Аризада ўртага қўйилган масала юзасидан тушунтирилдики, ДХҚ томонидан тергов қилинган кишиларнинг жиноятномалари танишиб кўриш учун шахсий арзгўйлар қўлига берилмайди. Кейинги саволларга бундай жавоб берилди: арзгўйнинг отаси — Абдулла Қодирий 1938 йилда гўё Ф. Хўжаев раҳбарлик қилган аксилинқилобий, аксилшўравий ташкилотга аъзо бўлгани учун жиноий жавобгарликка тортилган ва олий жазога ҳукм қилинган, ҳукм ижро этилган. Шундай шахсларнинг кўмилган жойлари ўша даврда расмий ҳужжатларда қайд этилмасди; шунинг учун ҳозир унинг қаерга дафн этилганини аниқлаш имконияти йўқ. 1956 йили у оқланган. Чунки унинг хатти ҳаракатида жиноят таркиби йўқлиги тан олинган.

Суҳбат пайтида Ҳабибулла Қодирий, отасининг ноҳақ жазоланишида Ғафур Ғулом асосий айбдор ҳисобланадими, деган масалага ойдинлик киритмоқчи бўлди. Унга, биз бундай маълумотга эга эмасмиз, деб жавоб берилди. Арзгўй отаси ҳақида ўзи ёзаётган китобда Ғафур Ғуломни қоралаб акс эттиришим мумкинми, деб сўради. Биз унга тушунтирдикки, агар қоралаш учун тўла исботланган, ҳаққоний далил бўлса, ёзиш мумкин, албатта. Акс ҳолда, муаллиф бировга туҳмат қилгани учун жиноий жавобгарликка тортилади. Суҳбат пайтида Ҳабибулла Қодирий айтдики, унинг яқин бир таниши (бундан йигирма йиллар муқаддам) мутлақо тасодифан Абдулла Қрдирийнинг жиноятномаси билан танишиб, унга баъзи тафсилотларни сўзлаб берган экан. Хусусан, арзгўй отасини тергов қилган собиқ тер-говчи Триғуловнинг кўргазмаси тўғрисида ҳақиқатга яқин тафсилотларни айтди. Бундан ташқари, Абдулла Қодирийнинг иши қайта кўрилаётган вақтда терговга чақирилган арзгўй ўша пайтда баъзи тафсилотни ўзи билиб олган экан.

Суҳбат охирида арзгўй Хабибулла Қодирий, агар отасининг жиноятномаси билан танишиб кўришнинг имконияти йўқ бўлса, ДХҚга ёзган аризаси бўйича унга берилган жавобдан қониққанини эътироф этди; бу масала юзасидан эътирози йўқ экан.

ЎзСШЖ ДХҚ бўлим бошлиғининг ўринбосари, подполковник В. ПЕТЛИН (имзо). ЎзСШЖ ДХҚ шошилинч вазифалар ходими, капитан

Б. ТОШПУЛАТОВ (имзо).

1988 й. 27 январ».

(А. Қодирийнинг жиноятпомаси, 98—99-саҳифалар).

 

Демак, Ҳ. Қодирий умрининг охирларида ҳам отасининг фожиали ўлимига Ғафур Ғулом сабабчи бўлган, деб тахмин қилади. Лекин ДХҚнинг масъул ходимлари: «Биз бундай маълумотга эга эмасмиз», деб жавоб беришади.

 

* * *

Ғафур Ғулом 1938 йилда Абдулла Қодирий ҳақида дастлаб кўргазма бергандан сўнг орадан ўн саккиз йил ўтади. Ва 1956 йил январ ойининг ўн олтинчи куни ТуркҲЎ прокурорининг ёрдамчиси, адлия подполковниги ГРИШЧЕНКО Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмасининг аъзоси бўлмиш Ғафур Ғуломни гувоҳ сифатида сўроҳ қилади. Бу пайтга келиб Ғ. Ғулом олий маълумот олган ва 1946 йилда қўммунистчи фирқага аъзо бўлган эди. Уша кунги тергов тасдиқномасида асосан қуйидаги кўргазма қайд этилади.

«Савол. Езувчи Абдулла Қодирийни биласизми? Унинг ўтмиши ҳақида Сизга нималар маълум?

Жавоб. Мен ёзувчи Абдулла Қодирийни сиртдан,. асарлари бўйича 1925-26 йиллардан берн биламан. Шахсан у билан, тахминан, 1932 йили танишганман. Абдулла Қодирий тошкентлик бўлиб, отаси боғбон эди. Қодирийнинг ўзи адабиёт билан шуғулланарди, бўш пайтларида укалари билан боғ юмушларида машғул бўларди.

Савол. 1923-26 йилларда Абдулла Қодирий қаерда, қандай вазифаларни бажарган?

Жавоб. Вақтли матбуотдан менга маълум эдики, у «Муштум» жаридаси билан ҳамкорлик қиларди.

Савол. 1923-26 йилларда «Муштум» жаридасига ким раҳбарлик қилган?

Жавоб. 1923-26 йилларда «Муштум» жаридасига Ғози Юнусов (ҳажвчи), шоир Чўлпон ва Абдулла Қодирий раҳбарлик қилганлар.

Савол. А. Қодирийнинг «Муштум»даги фаолияти ҳақида Сизга нималар маълум?

Жавоб. Қодирий «Муштум» билан ҳамкорлик қилган пайтларда унинг фельетонлари, ҳажвий ҳикоялари босилиб турарди.

Савол. Абдулла Қодирийнинг ғоявий-сиёсий қарашлари ҳақида нима дейсиз?

Жавоб. Абдулла Қодирий мутаассиб мусулмон эди, у барча диний расм-русумларни қатъиян адо этарди. Шунинг учун турмушимиздаги янгиликлар, хусусан, хотин-қизларнинг паранжи ташлаши ҳам унга ғайритабиий туюларди — бундай ҳодисаларга салбий муно-сабатда бўларди.

У миллатчи эди, асарларида ўрис халқига нисбатан қаҳр-ғазабини акс эттирган. Жамоа хўжалиги қурилишини қораларди, яккахўжаликни афзал кўрарди. Чунки унинг ўзи хўжаликни яккабош бўлиб бошқариш тарафдори эди.

Савол. Абдулла Қодирийнинг аксилинқилобий хатти-ҳаракатлари борасида нималарни биласиз?

Жавоб. Шахсан менга Қодирийнинг аксилинқилобий хатти-ҳаракатлари тўғрисида ҳеч нарса маълум эмас.

Савол. Қошғарга жунатиш учун нашр этилган Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» китоби ҳақида нималарни биласиз?

Жавоб. Эсимда бор, бир сафар Абдулла Қодирий менга ўзининг асарларини Қошғарда ҳам ўқишаётгани ҳақида гапириб берган эди ва асарларини уйғур тилида чоп этиб, Қошғарга юборишни орзу қилганди.

Савол. Абдулла Қодирийнинг Вадуд Маҳмуд, Чўлпон, Ғози Юнусовлар билан ўзаро муносабати ҳақида нималарни биласиз?

Жавоб. Менга маълумки, Вадуд Маҳмуд жарндачи эди: у, Чўлпон, Ғози Юнусов (ҳажвчи), Абдулла Қодирий қалин дўст тутинишган эди. Мен Вадуд Маҳмуд билан шахсан таниш эмасман. 1954 йили Сталинободда (ҳозирги Душанбе шаҳри — изох биздан: Н. Б.) Ай-нийнинг дафн маросимида қатнашган кезларимда Вадуд Маҳмуд бирмунча вақт Сталинободда яшаганини одамлардан эшитдим.

Савол. Абдулла Қодирийдан аксилшўравий руҳдаги фикр-мулоҳазаларни эшитганмисиз?

Жавоб. 1936 йили Қозон шаҳрида сафарда бўлган пайтимиз, биз меҳмонхонада Абдулла Қодирий билан бирга яшадик. Ушанда у, агар уруш бошланиб қолса, албатта, Ҳитлер ғалаба қозонади, деган эди. Суҳбат устида Амин Умарий ҳам бор эди (у 1946 йилда вафот этган). Бу борада бошқа гап-сўз бўлганини эслай олмайман.

Савол. Сиз Наби Шариповни танийсизми? У билан муносабатингиз қандай эди? Наби Шариповнинг уйига борганмисиз?

Жавоб. Наби Шариповни шахсан танимасдим. Лекин 1936 йили бир марта Наби Шариповнинг уйига меҳмонга таклиф этилдим. Ушанда Чўлпон билан Абдулла Қодирий ҳам боришган эди. Наби Шарипов нпма иш қилишнни билмайман. Чунки унинг уйида бор-йўғи бир марта бўлганман, холос. Эсимда, ўшанда Наби Шарипов хонадонига биздан ташқари, Чўлпоннинг тоғаси — Ўрта Осиёнинг йирик руҳонийси Зоҳириддин Аълам ҳам ташриф буюрди. Тушлик пайтида Наби Шариповнинг отаси билан Зоҳириддин Аълам мусулмон киши ютуққа эгалик қилиши мумкин эмаслиги, аниқроғи, агар заёмга ютуқ чиқса, текин пулдан фойдаланиш ҳуқуқига эга эмаслиги хусусида, ютиб олинган пулни бирорта бева-бечорага ҳадя этиш лозимлиги ҳақида гаплашиб ўтиришган эди. Кейин суҳбат мавзуси кушхонадан гўшт харид қилмаслик тўғрисида кетди; чунки у ерда жонлиқни рисоладагидек сўймайдилар — чалажон ҳолатида ирғитиб юборишади. Ростини айтсам, ҳозир барча гап-сўзларни аниқ эслай олмайман.

Савол. Амин Умарий билан Шокир Суланмоновни танийсизми? Уларнинг тақдири нима бўлган?

Жавоб. Ҳа, Амин Умаров (Амин Умарий) била» Шокир Сулаймоновни адабий фаолияти орқали яхши биламан. Амин Умаров ЎзСШЖнинг ҳар хил нашриётларида хизмат қилган. Шокир Сулаймонов эса шоир эди. Яна айтишим мумкинки, Амин Умаров фаол ёш камол бўлган. 1946 йили Амин Умаров Тошкент шаҳрида вафот этди.

Савол. Абдулла Қодирипнинг «Ўткан кунлар»„ «Меҳробдан чаён», «Обид кетмон», «Калвак махзум» асарлари билан танишмисиз? Номлари зикр этилган асарларнинг ғоявий-тарбиявий аҳамияти, бадиий қим-мати ҳақида нима денсиз? Уша асарлар Қошғарда чоп этилганми?

Жавоб. Ҳа, Абдулла Қодирпйнинг асарлари билан танишман. Қодирий ўзининг «Ўткан кунлар», «Меҳ-робдан чаён» китобларида Худоёрхон ҳукмронлик қилган даврни ёритган. Абдулла Қодирий бу асарларида ўрнс халқига қаҳр-ғазабини тўкиб солган. Темирланг, Умархон замонидаги «олтин давр»ни қўмсайди. Агар ўшалар каби хонлар бўлганда борми, ўрислар икки дунёда ҳам Туркистонни босиб олишолмасди, деб ҳисобларди. Абдулла Қодирнп ўз асарларида Худоёрхонни уқувсиз ҳокнм сифатида қоралаиди; ўша ярамас охир-оқибатда Туркистонни ўрисларга топшириб қўйди, дейди. «Обид кетмон» романида Қодирип яккахўжаликни улуғлайди, жамоа хўжалиги қурплишини қоралайди. Бу романида Қодирип сифлис (таносил) каби юқумли касалликлар Туркистонга ўрислар томонидан келтирилган, деб талқин этади. Абдулла Қодирий «Калвакмах-зум» асарида Калвак тнмсолида калавасинипг учини йўқотнб қўйган, эскичага муккасидан кетган мусулмон-ни тасвирлайди; ҳажвий асар қаҳрамони қулай фурсат туғилдими бас, дарров янгиликни қоралайди, эски-ликни тарғиб қилади. Уз замонида Қодирийнинг бу асари кўп нусхада қайта-қайта нашр этилган.

Савол. Ўзбекистон Йўқсул ёзувчилар уюшмаси ташкилий қўмитасининг собиқ раҳбарлари бўлмиш Қурбонов, Сотти Ҳусаинов, Насрулло Охундийларни танинсизми? Улар ҳозир қаерда?

Жавоб. Ҳа, мен Қурбонов, Ҳусаинов, Насрулло Охундийларни танийман. 1938 йилда Қурбонов Ўзбекистон Йўқсул ёзувчилари уюшмасининг раиси эди, ҳозир у илмий ходим ҳисобланади. Лекин айнан қаерда ишлаётганини билмайман. Сотти Ҳусаинов уруш аайтида қамоққа олинган: эшитишимга қараганда, у жазоланган эмиш. Аммо, қачон, нима учун жазоланганини мен билмайман. Насрулло Охундий ҳозирги пайтда Ўзбекистон Давлат нашриётида бош муҳаррир бўлиб ишламоқда.

Савол. Педагогика институтининг собиқ профессори Ғози Олим Юнусовни танийсизми?

Жавоб. Мен Ғозп Олим Юнусов номини илгари эшитганману, аммо у билан шахсан таниш эмасман. У ҳақда бирор нарса дея олмайман.

Савол. Сиз Иброҳим Назировни танийсизми?

Жавоб. Йўқ, мен Иброҳим Назировни танимайман.

Ушбу иш юзасидан шундан бошқа ҳеч қандай кўргазма бера олмайман.

Тасдиқномага менинг сўзларим тўғри ёзилган, ўзим ўқиб кўрдим.

Ғ. ҒУЛОМ (имзо)

адлия подполковниги ГРИШЧЕНКО (имзо)».

Терговчи: ТуркҲЎ прокурорининг ёрдамчиси,

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, 4—8-саҳифалар)

Агар янглишмасак, ҳозир нафасингизни ичингизга ютиб, Ҳукм эълон қилинишини кутмоқдасиз… Хўш, биз нима дейишимиз мумкин? Бизнингча, бу ҳолатимиз «сўзсиз сурат»га ўхшаса керак. Узр-маъзуримиз қабул этилса, севимли шоиримиз Абдулла Ориповнинг «Ғафур Ғулом» шеъридан саккиз мисрасини эътиборингизга яна бир бора ҳавола этмоқчимиз:

«Қанчалик йироқдан эшитилмасин
Арслоннинг наъраси арслонларга хос.
Ҳеч кўмиб бўлгайми офтоб шуъласин,
Олмос ушоғи ҳам ҳамиша олмос.

Устоз Ғафур Ғулом тирикдир, тирик,
Ўзбек шеъриятин жамоли — кўркам.
Шу улуғ бинога асос бўлгудек
Ярқираб турибди у қўйган ғишт ҳам…»

Албатта, бировнинг кўнглида Ғафур Ғуломга нисбатан иштибоҳ уйғотиш ниятимиз йўқ: биз неки ҳақиқат бўлса, барини очиқ-ойдин қоғозга туширяпмиз, холос. Қоғоз эмас, юрагимиз тирналяпти!

Ҳа, Ғоядор нишонни бехато олган эди: аллома шоирнинг «умр дафтари»га доғ бўлнб тушадиган «шох сатрлар»ни авайлаб-асрашни ва фурсати етганда ошкор этиб, мухлислар кўнглини вайрон этишни 1938 йилдаёқ режалаштнриб қўйган эди. 1956 йплда эса ўша мудҳиш режанинг пухта ёкн пухта эмаслиги синаб кўрилди, холос.

Наҳотки, соҳир ақл-идрок эгаси бўлган улуғ шоир қалтис хатога қўл ураётганини, жиноятга шернк бўлаётганнни болмаган бўлса?! Нега у «халқ душмани»ни фош этпш учун ишга туширнлган восита ифлос эканини, хиёнатга асосланганини билиб туриб, бир хонада ётган, бир дастурхондан туз-намак бўлган ўз оғасини «фош» этади?.. Агар мантиқ бўйича фикр юритилса, истеъдодсиз кимса бошқаларнинг ноёб истеъдодига омонатига хиёнат қилнши лозим. Ғафур Ғулом эса истеъдод борасида асло қнсилмаган эди: у кемтик кўнг-ли бнлан куйлаганда ҳам дунёни тўлдириб кетган шоир ҳисобланади. Ҳарҳолда Ғафур Ғулом энг жирканч шайтоний қутқу ҳасад туфайли қўлини булғамаган.

«Мудҳиш бир кеча, қўрқинчлидир…»

Бирдан дарвоза тақиллайди. Шоир чўчиб ўрнидан туради ва хотинига: «Кўрпа-тўшакни ҳознрла, мени олиб кетишадн», дейди. Дарвозани асабий тақиллатишади. Шоир бўхчасини орқалаб дарвозахонага равона бўлади. Хотини эса товушнни чиқармасдан бўғриқиб-бўғриқиб йиғлайди. У беҳолгина дарвоза зулфини туширади.

Қора кийимли икки азроил серрайиб туришарди.

— Кетдик, — дейишади.

«Қаёққа?» деб сўрамайди шоир, фақат ичида шум тақдиридан нолийди.

Шу пайт азроилдан биттаси шоир елкасидаги бўхчани олпб, дарвозахонага улоқтиради.

— Керак бўлса, кейин элтиб беришади, — дейди. «Ўша жонга» олиб боришади. Қон ҳиди анқийди.

Шоир ўхчийди.

— Ҳа, ёқмадими?.. Оббо, нозикбадан-эй!!—деб пичинг қилади азроил.

— Чекасан? — деб сўрайди тўппончасини ғилофидан чиқариб, стол устига қўйган кимса. Шоир бош чайқайди. Сўнг, тўппончали киши давом этади: — Камина терговчп бўламан. Ҳозир биз сени қатлгоҳ манзараси билан таништнрамиз. Қани, олдимга туш-чи! Қўлингни орқангга маташтириб юрасан; мабодо… қочишга уринсанг — тамом, огоҳлантирмасдан отиб ташлайман.

Ғира-шира йўлакка чиқадилар. Атрофдан оҳ-фиғон, дод-фарёд эшитилади. Кимдир тўхтовсиз ўрисчалаб сўкинади, баъзан ўзбекча ҳам аралаштириб қўяди: «Ҳе-е, онангни фалон қилай!»

— Стой! Раз, два! — дейди терговчи. Шоир таққа тўхтайди.

— Сўлга бурилгин-да, тирқишдан хонага қарагин!.. Танияпсанми?

— Барини танийман, — дейди шоир тирқишдан нигоҳини узиб. — Улар машҳур ўзбек ёзувчилари Абдулла Қодирий, Чўлпон, Фитрат, Боту…

— Тукта!.. Кетдик, пойдём! — Бояги хонага қайтиб келишади. — Ўтир. Папирос чекади?

— Ҳа, чекади… Раҳмат, фуқаро терговчи. Уларни калтаклашибди: юзлари кўкарган, қонталаш…

— Молчи!.. Мен савол берсам гапирасан, понятно?

— Понятно.

— Вот и хорош! Сен — баран! Скажи, Абдулла Кадирийни танийсан?

— Танийман.

— Ух, какой сен хороший баран!.. Уни якши биласан?

— Якши биламан,— дейди шоир тилини чучитиб.— У Горький билан…

— Юу-к, не так! У Горький билан эмас, а миллатчи буржуйлар билан! Тушиндинг? А ну-ка, айт тепер!

— Гражданин терговчи, мен битта пиёниста шоир бўлсам… қўйвора қолинг — уйда болаларим йиғлаб қолишди…

— Ладно, сени тоже бабахним! — Терговчи ғилоридан тўппончасини чиқаради-да, ўқлай бошлайди.

— Бирпасда-я?!

— Протоколга запишем, что при попитке бегству оғир яраланди, потом касалхонада ўлади…

— Чексам мумкинми?

— Пажалиска!

— Хоп, мен согласен. Нима дейишим лозим?

— Вот и хорошо! Какой сен якши баранчик!.. Сен два дня у нас шамоллаб ётасан, биз эса кўргазмаларингни сами протоколга напишем и сен подпишеш —
имзо чекасан, вассалом! Потом пойдёш с богом!

— Якши, — деди шоир қулт этиб ютинганча.

— Агар қачондир кўргазмангдан отказешся биз сени бари бир бабахним! Ясно? Яман булади! О, еше как яман булади!!!

— Хоп, — дейди шоир мажолсизланнб.

— Вот сенга калам и вот бумаги; сейчас алоҳида камерага кузатиб куямиз но до утро напишеш, что знаеш. Иногда биз будем диктоват. Потом сен Совет шоири бўласан абадул абад, если шалтай-балтай — все, конес тёбе, и кейин можем бабахнит, мий тебе взорвём, чертого матери!!!

 

* * *

Рўйи заминни зир титратиб, арслондек наъра тортиб адабиёт даргоҳига кириб келгап шоир эгилади, мағрур боши хам қилинади: қўли қонга ботирилади, бир умр ичэтини кемириб яшашга маҳкум этилади. Ахир, Ғафур Ғулом бекорга ичкиликка ружу қўймаган-ку, у дардини ҳеч кимга айтолмасди — айтса… дарди баттар газаклаб кетарди. Унинг дарди бедаво эди. Жон эса псспқ, ширин: одамнинг аъзои баданида милёнта хужайра бўлса, то охирги нафасгача — милёнта хужай-ра ўлгунча одам милён марта ўлади, ўлим азобнни — сўнггb қпйноқпи милён марта бошидан кечиради. Чунки милёнта хужайранинг ҳамма-ҳаммаси битта одамнинг мулкидир!.. Ишонмасангиз, ўз танангизга нина санчиб кўринг-чи?! Оғрийдими?.. Агар оғриқни сезмасангиз — билингки, хужайрангиз тирнк жон эмас, ўлган экан. Зеро, оғриқ — тирикликка хосдир.

Шундай қилиб, ўзбек миллати пешонасига битган буюк ИСТЕЪДОД занжирбанд этилади, кўринмас ип билан СИЁСАТ дарвозасига боғлаб қўйилади, сохта ҒОЯнинг қўриқчисига айлантирилади.

— Ғафур Ғулом 1956 йилда ўз гуноҳини ювиши мум-кин эди-ку?! — деб сўрайсиз.

Кечиргайлар. 1956 йилда ЁЛҒОН — ҳокими мутлақ эди (ҳозир-чи?), ҚУРҚУВ эса кўппакдек ўша оғасини, улуғ оғасини — ЕЛҒОНни қўриқлаб ётарди. Қўрқув итоатгўйлиги, хиёнати учун ҳар хил мукофоту унвонлар билан тақдирланарди. Қўрқув тавба қиладими? Нега? Ахир, «шахсга сиғиниш» ҳақидаги дод-войлар фирқанинг одатдаги ҳийла-найрангидан бошқа нарса эмаслиги кундай равшан эди-ку! Қўрқув ўз жони — милён ху-жайраси «темир сандиқ»да эканини «якши» биларди…

Шунинг учун Ғафур Ғулом, ҳатто 1964 йнлда — Абдулла Қодирий таваллудининг етмиш йиллиги нишонла-наётган тантанали кечада ҳам «эски ашуласи»ни хир-гони қилади; Қодирийни «уч-тўртта рисола ёзиб кетган анчайин бир ёзувчи» сифатида камситишга уринади. Нима, кўпчиликнинг ўртасида Қодирий тўғрисида илиқроқ сўз айтиб қўйса, Ғафур Ғуломнинг асакаси кетар-миди? Асло. Бундан осони йўқ эди. Аммо, «мудҳиш бир кечада, қўрқинчли бир кеча»да уйингизда қўққис телефон жирингласаю нотаниш кишн мулойим товушда қатли ом даврини шунчаки эслатиб қўпса ва баъзи бир. Йўл-йўриқ кўрсатса-да, эртага бўладиган Қодирийнинг тантанали кечасида муваффақиятлп қатнашингиз, деб тилак билдпрса… Кечиргайлар! Пешонадан совуқ тер чиқиб кетпшп турган гап, лекин жон чнқиб кетмаса, демак, арслон калласпдек юрак бор экан! Арслонюрак шопрни «тўти»га айлактпра олган ҚУРҚУВ нақадар қудратлп эканпнн тасаввур этяпспзми? Тўғри, «мард бир марта ўлади, номард эса минг марта», дейдилар. Бпроқ, «одамларнипг бпр одати бор — мақол тўқийдилар мослаб ўзига». Қолаверса, минг бпр ўлимни енгиб, бнтта жонинп минг бир марта қипмалаб, қннмаланиб ва яна дор остнга бораверган. қўлпдан қаламини ташла-маган инсон наинки номард бўлса?

Мен ишонаманкн, агар Ғафур Ғулом қайта қуриш даврпга қадар омон-эсоп яшагаппла борми, у баъзи «оқсоқол» шоиру ёзувчилар каби уйнга биқипнб олиб, сасини чиқармай ўтнрмасди, балкн «болшовонлар» бар-по этган қоихўр тузумнинг битта қурбони снфатида эл-юрт олдида гувоҳлик берарди.

— Ўринсиз тўкилган бегуноҳ қонлар устига қурилган жамиятни қайта қуришга сира ҳам ақлим етмайди. Мабодо, шу жамият қайта қурилса, сон-саноқсиз шаҳидлар гўрида тик турадилар ва мадфун Туркистонимизни кофирхонага айлантириб қўйган биз итларни
қарғайдилар!!! — деб юм-юм йиғларди.

Ана, «зўр карвон йўлида етим бўтадек» елиб-югу-рнб, жонини қаерга қўйишини билмасдан, «бошини силашга бир меҳрибон қўл» тополмасдан, шўр пешонасига муштлаб-муштлаб нуроний бир чол йиғлаяптн. Упкаси тўлпб-тўлнб, ўксиб-ўксиб, ўткинчи дунёни, ёл-ғончи дунёни қарғаб-қарғаб бўзлаяпти.

— Ё раббим!

«Ўғлингиз Отабек яна бир киши билан бизнинг қўшинда эди. Авлиё ота устидаги чор аскарлари билан тўқнашувимизда биринчи сафимизни шу икки йигит олди ва қаҳрамонона урушиб шаҳид бўлди. Мен ўз қўлим билан иккисини дафн этдим». Роман шундай сўзлар билан якунланади. Онгли равишда — сиёсий мақсадни кўзлаб, ўрисларнинг ишчилар синфига, ўрис халқига нафрат уйғотиш ннятида шундай ёзилади ва шу йўсинда буржуй миллатчилари сафини мустаҳкамлаш, ёшларга зарарли, тубан “буржуйча миллатчилик таъсир ўтказиш назарда тутилган…»

Ўзбекистон Йўқсул Ёзувчилари уюшмаси ташкилий қўмитаси томонидан «Абдулла Қодирийнпнг (Жулқунбой) буржуйча миллатчилик, акснл шўравий «Ўткан кунлар» романи ҳақида» ЎзСШЖ Ички Ишлар Халқ комиссарлиги Давлат Хавфсизлиги Бошқармасига тавсия зтилган ва Қодирийнинг жиноятномасига тпкиб қўйилган хулосада ана шундан депилади. Хулосага «ёш шоир — Ташкилпн қўмптанинг масъул котибн Насрулло Охундий» имзо чекмаган экан. Тиғдор «тақриз»га қўмита раиси X. Қурбонов, раис муовини — драматург-танқидчи С. Ҳусаинов, ёзувчи Абдулла Қаҳҳор, танқидчи-адабиётшунос Олим Шарафутдинов имзо чекканлар. Имзокашлар қаторида Ғафур Ғуломнинг исми шарифи ҳам қайд этилган-у, аммо унинг имзоси йўқ: гувоҳ сифатидаги кўргазмаси терговчига етарли далил бўлган бўлса ажаб эмас. Бироқ «Обид кетмон» тўғрисида» ва «А. Қодирийнинг тескарнчи асарлари» хусусидаги ху-лосаларга Н. Охундий гажакдор имзо қўйган; бу ким-санинг имзоси шу қадар тарвақайлаганки, беихтиёр яйраб-яшнаб имзо қўйиш шунақа бўлса керак деб ўй-лайсиз.

 

Н. Охундий имзо қўйган хулосалардан айрим кўчирмалар:

«А. Қодирий «Обид кетмон» асарини гўё ўзи ҳам Шўро томонига ўтганини исботлайдиган далил каби тортиқ қилди. Афсуски, ушбу ҳужжат ёзувчи Шўро томонига ўтганини инкор этиб турибди: У Шўрога қарши курашиш учун юзига ниқоб тортиб олибди».

«Буржуй миллатчилари кўкларга кўтариб мақтайдиган ва ўша мақтовлардан ғурурланиб юрадиган мад-доҳ ёзувчилардан биринчиси А. Қодирийдир. Буржуй миллатчилари тор-мор этилган сўнгги кунга қадар А. Қодирий буржуйлар синфига садоқат билан хизмат қилди.

Ўктабр инқилобидан кейин очиқ-ойдин Шўро ҳукуматига қарши кураш бошлаган муросасиз аксилинқи-лобчилар тарафига ўтиб кетган ва барча қора кучларни ўз атрофига бирлаштирган, босмачилик ҳаракатнни уюштирган, босқинчилар (интервентлар) билан яқин алоқа ўрнатган жадидлар ягона мақсадни кўзлардилар — улар ишчи-деҳқонларнинг Шўро ҳокнмиятини ағдариб ташлашни истардилар. Жадидларнинг знг йирик ёзувчиси Абдулла Қодирий охирги кунгача Шўро ҳокимиятининг муросасиз душманлари сафини тарк эт-мади: Ўктабр инқилобини, йўқсуллар диктатураси тантаналаринн чинакам сннфий душман сингари қарши олди. У болшовойларпи мазахлаб ҳажвин асарлар ёзди, Шўро тузумини нотўғрн акс эттирди, турли-туман пўллар бплап лаънатп ўтмишни улуғлади. У ўтмишдан олинган қаҳрамонларни, миллий буржуйлар вакилларини кўкларга кўтариб мақтади. Оврўполик буржуплардан деярли фарқ қилмайдиган Отабек А. Қодирий сиғинадиган тимсол эди…

Халқ душмани А. Қодирпй… ўтмиш манзараларини, қаҳрамонларини нотўғри таевирлапдп. У халқнинг хонга нисбатан бўлган нафратипи кўрсат.мапди, дин меҳ-наткашлар оммасшш эзпш қуролн эканини фош этмайди.

Юқорида баён этилган фикр-мулоҳазалардан кўриниб турибдики, халқ душмани А. Қодирпп ўзининг «Обид кетмон» қиссасида онгли равншда фирқамизнинг, ҳукуматимизнинг қишлоқдаги сиёсатига қарши чиқади; қишлоқ хўжалигини жамоалаштиришга тўсқинлик қилади».

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, 56—61-саҳифалар.)

 

Албатта, бу хулоса битта Н. Охунднй томонпдан ёзилмаган, балки «қизпл шанбалик» усулида ҳамтовоқлари билан биргаликда «ижод» қилинган. Маълумки, шанбаликда ҳар ким баҳоли қудрат пшлайди. Жумладан, Н. Охундий ҳам ҒОЯДОРга ўзиии кўрсатиб қўйиш учун хийла тер тўккан. Боз устнга, у илгари ҳам бош-қаларга ибрат кўрсатган эди: «Правда Востока» рўзномасининг 1937 йил 31 декабр куни (айлан Абдулла Қодирий қамоққа олингам куни!) чоп этилган «Руставели ва ўзбек адабиёти» мақоласида бундай ёзади:

«Адабиётимизга суқулиб кириб олган аксилинқилобий миллатчиларнинг жосуслари ўзбек адабиётини ажратиб қўйишга уриндилар, бизнинг халқларимиз мнллпй маданнятларининг дўстлашувига Тўсқиилик қилмоқчи бўлдилар… Ўзбекистон ёзувчиларининг сафи халқ душманларидан тозаланса, озод Ўзбекистоннинг сўсалистик маданияти янада гуллаб-яшнаши учун пухта замин ҳозирланган бўларди».

Тез кунларда Н. Охундий фирқа рўзномасида илгари сурган «назарияси»ни амалий иш билан мустаҳкамлайди: у «халқ душмани А. Қодирий» тўғрисида ёзилган хулосага муносиб улуш қўшади.

 

М. Ярков деган кимсанинг хабар беришича, «янги йилнинг биринчи кунидан ҳайвонларни Бутуниттифоқ миқёсида рўйхатга олиш бошланар» экан («Правда Востока» рўзномаси, 1937 й. 31 декабр).

 

* * *

Таассуфки, Н. Охундийнинг ижодий фаолиятига доир маълумотлар кўчирмалар орасида ғарамга тушган нина каби йўқолиб қолди. Миллий кутубхонага яна-тағин фақат Охундийнинг китобларидан кўчирмалар олиш учун боргани эса эриндим. Эринмасдим-у, аммо муаллпфнинг ппчоққа илинадиган, ўқувчиии ўзига жалб этадиган бирорта ҳам асари йўқ экан. Эсимда борн шуки, урушдан кейинги нилларда Н. Охупдийпинг «Ишқингни авайла» деб номланган бнтта шеърий тўп-лами нашр этилган: шеърлар снйқа, туси йўқ. Лекин мавзулари бозоргир, арзон-гаров — ишқ-муҳаббат ҳа-қпда. «Ншқ-муҳаббат кўҳнадир, лекин уни ҳар бир юрак янгилайди», деган ҳикматли гап юради. Дарҳақиқат, муҳаббат кўҳна қўшиқ, лекин уни булбул ҳам куйлай-ди, қузғун ҳам.

 

* * *

1956 йил апрел ойининг йигирма бешинчи куни Туркистон Ҳарбий Ўлкаси прокурорининг ёрдамчиси, адлия подполковниги Гришченко Насрулло Охундийни гувоҳ сифатнда сўроқ қилади.

Насрулло Охундий. 1908 йили Жиззах шаҳрида туғилган, ўзбек. Оилали. 1945 йилдан бери кўммунистчи фирқа аъзоси. ЎзСШЖ Давлат нашриётида бош мухаррир лавозимида ишлайди. Тошкент ша-хар, Ўқитувчилар кўчасидаги 9-уйда яшайди.

 

И. Охундий тубандаги кўргазмани беради:

«Абдулла Қодирийни (Жулқунбон), тахмипан, 1931 йилдан бери ёзувчи сифатида биламан. Биз Тошкент шаҳрида яшардик. Ўзбекистонда Шўро ёзувчилари уюшмаси тузилгач, Абдулла Қодирий шу уюшмага аъзо бўлди. У 1934 йили Шўро ёзувчиларининг биринчи Бутуниттифоқ қурултойига делегат бўлиб борган эди. Қодирип ёзувчилар орасида ҳам, кенг китобхонлар ўр-тасида ҳам энг машҳур ёзувчи ҳисобланарди. Унинг асарлари тамтароқ эскича услубда ёзилган бўлса-да, лекин соддалигн, халқчиллиги, тилининг жозибадорли-ги учун ўқувчилар меҳрини қозонган эди. Менга А. Қо-дприппинг қуйидаги асарлари маълум: «Ўткан кунлар» романи (1924-25 йилларда чоп этилган), «Меҳробдан чаёи» романи (1928 йили нашр этилган), «Обид кет-мон» қиссаси (1935 йилда нашр қилинган).

«Ўткан кунлар» — бу тарихий роман бўлиб, унда XIX асрда, Худоёрхон ҳукмронлик қилган даврдаги ўз-бек халқининг ҳаёти акс эттирилган. Узбек қизларининг муҳаббат эрки масаласи қизил ип мисоли роман марказидан ўтади. Асосий фикр — ўзбек қизларинй янада журъатли бўлишга чорлашдан иборат. Абдулла Қодирий бу романида қулдорлик даври қолдиқларини қоралайди. Роман бадиий жпҳатдан ниҳоятда юксак бўлиб, халқчил, содда тилда ёзплган.

«Меҳробдан чаён» романида Абдулла Қодирий дин-дорларга, жоҳлиятпарастларга қарши чиқади ва Шарқ хотин-қизларининг юзлари очилишини қўллаб-қувватлайди. Роман ўзининг бадиий қиммати жиҳатидан беқиёс. Бу ҳам содда, чиронли тилда ёзилган.

«Обид кетмон» қиссасида Абдулла Қодирий жамоалаштириш масаласини кўтаради. Қисса бадиий томондан аввалги романларга нисбатан кучсизроқ бўлса-да, аммо унда кўтарилган мавзу жуда долзарб эди; ёзувчи илк бора замонавий мавзуда қалам тебратади — бу эса ёзувчи ижодида ижобий ҳодиса саналарди.

Унинг бирорта асарида ҳам аксилинқилобий, аксил-шўравий унсур йўқ эканини алоҳида таъкидлаб кўр-сатмоқчиман.

Абдулла Қодирий ҳибсга олингандан сўнг унинг асарлари «халқ душмани» қаламига мансуб асарлар сифатида мусодара қилинди, таъқибга учради. Мен шу пайтгача Абдулла Қодирий нима учун қамоққа олинганини ҳам, нима учун жазоланганини ҳам аниқ бил-майман. Абдулла Қодирий Ўзбекистондаги энг истеъдодли ёзувчилардан биттаси эди.

Савол. Айтингчи, Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмасида қачон, қандай лавозимда ишлаган эдингиз? Жавоб. 1936 йилдан 1939 йилгача Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмасида масъул котиб лавозимида ишлаганман. 1937 йилнинг бошларида Ўзбекистон Шў-ро ёзувчилари уюшмасининг раиси этиб Холмат Қурбонов тайинланган эди. У ҳозир Фирқа тарихи институти директорининг муовини лавозимида ишламоқда. Уша пайтларда Сотти Ҳусаинов раис ўринбосари ва фирқа гашкилотининг бошлиғи ҳисобланарди.

Савол. Сиз қачонлардир Абдулла Қодирийнинг асарлари юзасидан бирорта хулоса ёзганмисиз?

Жавоб. Эсимда бор, олдиндан «халқ душмани» деб эълон қилинган Абдулла Қодирий қамоққа олингач, Ички Ишлар Халқ Комиссарлигига қарашли идора ходимлари Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмасидан Абдулла Қодирийнинг асарлари буйича хулоса ёзиб берилншннн талаб этгандилар. ЎзСШЖ ИЙХК талабига кўра ўшанда Ўзбекистон ёзувчилари уюшмасн хулоса ёзиб беради: унга X. Қурбонов, С. Ҳусаинов, Абдулла Қаҳҳор, И. Назирий, О. Шарафутдинов ва мен — Н. Охундий пмзо чекканмиз. Хулосани айнан ким ёзга-нини ҳозир аннқ эслай олмайман. Назаримда, бу ишни Сотти Ҳусаинов адо этган бўлса керак. Чунки у танқидчи-адабиётшунос эди.

Савол. Абдулла Қодирий асарлари бўйича ёзилган ўша хулосани ҳозир ҳам тасдиқлайсизми?

Жавоб. А. Қодирин асарлари бўнича ёзилган хулоса билан танишиб кўрганимдан сўнг (жиноятноманинг 56—61-саҳифалари), айтмоқчиманки, бу хулосаларни мен тасдиқламайман. Чунки улар А. Қодирий ИИХҚ томонидан «халқ душмани» деб эълон қилингач, жазо ташкилотининг буйруғига асосан ёзилган эди. Ушанда биз махсус кўрсатмага мувофиқ Қодирий асарларндан аксилинқилобий, аксилшўравий унсур топишн-миз лозим эди. Аслида, А. Қодирий асарларида бундай унсур учрамасди. Хуллас, буйруқ асосида ўша хулосалар ёзилган эди: унга бошқалар қаторида мен ҳам имзо чекканман. Ҳозир мен айтган сабабларга кўра, ўша хулосаларга имзо чеккан бошқа ўртоқлар ҳам бу хулосаларни рад этадилар.

Ушбу иш юзасндан бундан бошқа кўргазма беролмайман.

Тасдиқномага сўзларим тўғри ёзилган, уни ўқиб кўрдим.

Н. Охундий (имзо) Терговчи Гришченко (имзо)».

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, «Тафтиш ашёлари» бўлими, 69—71-саҳифалар.)

 

Содда ўқувчимиз, Н. Охундий Қодирийни қоралаган экан-у, аммо 1956 йилда гуноҳини ювибди — отасига раҳмат, деб ўйлаши мумкин. Кошкийди, 1938 Гшлдаги хулоса қонундек ҳукмдор кучга эга бўлмаган бўлса! Мана, ўзингиз таққослаб кўринг: 1938 пили А. Қоди-рийнинг «бир гуруҳ ўртоқларн» томонидан давлат хавфсизлнги бошқармасига жўнатилган хулосада: «…халқ душмани АНҚАБОЙ таҳрири остида нашр этилuан бошқа бир китобини — «Обид кетмон»ни олиб кўра-миз», дейилган жумла бор. Бнз, мисол учун, «Обид кетмон»ни эмас, айтайлик, Анқабойни олиб кўрамиз. Хўш, Анқабой ким эди? Унга нима бўлади?

 

АНГЛАТМА

Ҳужжатгоҳда сақланаётган 976522-сонли жиноятнома асосида тузилган

 

«Анқабой Худойвоҳидов[1]. 1905 йили Ўзбекистоннинг Ғаллаорол депарасида туғилган. Ўзбек. СШЖИ фуқароси. Оилали. Олий маълумотли. 1925 йилдан бери ВКП(б) аъзоси. Ёзувчи-драматург. ЎзСШЖ Шўро ёзувчилари уюшмаси президиумининг аъзоси. Радио эшиттириш қўмитасининг раиси.

1937 йил 9 август куни ЎзСШЖ Жиноят Мажмуаси 66 моддасининг 1-банди ва 67-моддалари бўйпча жиноят қилганликда гумон қилиниб, Анқабой Худойвоҳидов ЎзСШЖ Ички Ишлар Халқ Комиссарлпги маҳка-маси томонидан ҳибсга олинади. Худойвоҳидовни қамоққа олиш ҳақидаги фармонга ЎзСШЖ ИИХКнинг ўринбосари ЛЕОНОВ нмзо чеккан.

Анқабой Худойвоҳидов 1937 йил 10 август куни тергов қилинган пайтда Шўро ёзувчилари уюшмасидаги ва адабий жамоатчилик ўртасидаги туркпараст, аксил-инқилобий ташкилотга қуйидаги шахслар аъзо эканини қанд этади: Мўмин Усмонов, Раҳмат Мажидий, Қурбон Берегин, Отажон Ҳошимов, Зиё Саидов, Умаржон Исмоилов, Аъзам Аюпов, Машриқ Юнусов — ЭЛБЕК, Уйғун, Ҳамид Олимжон, Ойдин Собирова, Санжар Сиддиқов. Сўнгра шундай дейди (аслида, Анқабой «тилидан» шундай кўргазма олннадн; тергов жараёни хусусида кейинчалик атрофлича тўхталамиз: изоҳ биздан — Н. Б.):

«Элбек, Ҳусайн Шамс, Ойбек, Ойдин, Уйғун, Ҳамид Олимжон, Жулқунбой, Усмон Носир каби ўз асарлари билан ном чиқарган миллатчилар шу кунларга қадар ўзбек адабиётида ҳукмронлик қилмоқдалар» (Жиноятноманинг 10-саҳифаси).

«Жулқунбойнинг кўп нусхада иашр этилган «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён», «Обид кетмон» асарлари миллатчиларнинг ошкора адабиёти намунаси ҳисобланади» (Жиноятноманинг 10-саҳифаси).

Худойвоҳидов 1937 йил 26 август кунги тергов пайтида Мўмин Усмоновнинг аксплинқилобий фаолияти ҳақида кўргазма беради.

Маҳбуслар Муҳаммад Мўминов, Ҳ. Сатторов, Қ. Берегин, Муҳаммад Ҳасановларнинг кўргазмаларидан кў-тарилган” нусхалар Худойвоҳидов жиноятномасига тир-каб қўйилган.

1937 йил 15 декабр куни айблов бўйича ЎзСШЖ Жиноий Жараён Мажмуасининг 60-моддаси талаби адо этилган.

Тергов ниҳоясига етказилгач, жиноятномага Худойвоҳидовнинг Мўмин Усмонов ҳамда Назир (?) Иноятов билан юзлаштириш тасдиқномасидан олинган кўчирмалар тиркаб қўйилади: кўчирмаларда 1938 йил 22 феврал санаси қайд этилган.

Худойвоҳидовни айблаш бўйича ЎзСШЖ ЖЖМнинг 60-моддаси талаби такрорий равишда ижро этил-майди.

Ушбу иш юзасидан тузилган айбнома 1937 йил 16 де-кабр куни АПРЕСЯН томонидан тасдиқланган (Жиноятноманинг 80—81-саҳифалари). СШЖИ Олий суди Ҳарбий Ҳайъатининг суд мажлисида Худойвоҳидов ўз айбига иқрор бўлмайди: ҳеч қандай аксилшўравийташ-килотга аъзо бўлмагани, зараркунандачилик ишлари билан шуғулланмагани тўғрисида кўргазма беради. Дастлабки тергов жараёнида берган барча кўргазмаларини инкор этади. Шунга қарамасдан, СШЖИ Олий суди Ҳарбий Ҳайъати 1938 йил 5 октябр куни Худой-воҳидовни ЎзСШЖда мавжуд бўлган буржуй миллатчиларинипг аксилшуравии, қузғолончилик, одамкушлик, зараркунандачилик, бузғунчилик ташкилотининг фаол аъзоси сифатида ЎзСШЖ ЖМнинг 58-, 63-, 64-, 67-моддалари бўйича айбдор деб топади ва жиноий жавобгарликнинг олий жазосига — ОТУВга ҳукм қилади.

Ҳукм Тошкент шаҳрида 1938 йил 4 (тўртинчи) октябр куни ижро этилади (Жиноятноманинг 85—86-саҳифалари).

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, «Тафтиш ашёлари» бўлими, 98—99-саҳифалар.)

 

* * *

Кўриниб турибдики, Анқабой Худойвоҳидов «уч бошли аждарҳо» (тройка) ҳузурида ўз айбига иқрор бўлмайди, лекин олий жазога ҳукм қилинади. Ҳукм эсасуд мажлисидан бир кун аввал — тўртинчи октябр куни ижро этилади. 1956 йилга келиб Н. Охундий «халқ душмани АНҚАБОЙ таҳрири остида нашр зтилган «Обид кетмон» қиссасида Абдулла Қодирий… илк бо-ра замонавий мавзуда қалам тебратади — бу эса ёзувчи ижодида ижобий ҳодиса саналарди», деб алоҳида таъкидлайди-ю, аммо «таҳрирчи» тўғрисида лом-мим демайди. Анқабой хусусида cпкр билдиришни негадир ўзига эп кўрмайди. Ваҳоланки, у ўз ҳамтовоқлари билан биргаликда 1938 йилда ёзган хулосасига атанлаб Анқабой номини ҳам қистириб кетган эди. 1938 йилда сиёсий мазмундаги ҳар қаидай айтилган СЎЗ — отилган ЎҚ саналарди. 1956 йилда эса, ҳартугул, айтилган СЎЗ учун ўқ узилмасди, бегуноҳ одамлар ўлдирилмасди

 

* * *

«Қиссанинг («Обид кетмон» назарда тутиляпти: Н. Б.) асосий воқеалар тизмаси (сюжети) — калхўз қурилишию калхўзга ўртаҳол деҳқонларнинг аъзо бўлиб кириши жараёнини кўрсатишдан иборат. Обид кетмон — қиссанинг ижобий қаҳрамони. А. Қодирий ўзининг бошқа асарларидаги сингари «Обид кетмон»да ҳам синфий курашни, меҳнаткашларнинг ўз эзувчиларига — буржуйларга қарши инқилобий курашини инкор этади. «Обид кетмон»да калхўз қурилиши даврида бойлару муштумзўр унсурлар қаршилиги, «окопларда жимгина ётган кўйи» зимдан зарар етказган, ниқобланган қўпорувчиларнинг хатти-ҳаракатлари, кураш усуллари ўз аксини топмаган. Синфий душманларнинг кураш йўсини (тактикаси) ўзгаргани ҳам кўрсатилмайди, синфий душман фош этилмайди. Аксинча, қиссадз муаллиф уларга шафқат қилади, ўқувчида уларга нис-батан меҳр уйғотмоқчн: «Ахир, улар ҳам одам-ку!» демоқчи бўлган.

«Обид кетмон» синфий душманга нисбатан ўқувчида қаҳр-ғазаб уйғотмайди. Асарда динга қарши ташвиқот юритилмайди. Боз устига, имкони борича диндорлар улуғланади. Қиссага олиб кирилган «болшовойлар» ҳақиқнй фирқа аъзоларига мутлақо ўхшамайди. Улар мустақилликдан мосуво, оммани бошқариб боришдаги, оммага раҳбарлик қилишдаги раҳбарлик ўрни кўринманди. Берди татарнинг шахсий ҳаёти ўқувчи кўнглини айнитади, холос. А. Қодирий тасвирлаган қўммунистлар бирорта ҳам ижобий фазилатга эга эмас.

А. Қодирийнинг бу қиссасида биз беқиёс машаққатларни енгиб ўтиб, қишлоқ хўжалнгимнзни муваффақиятли жамоалаштирган; меҳнаткаш деҳқонларга йўлчи юлдуз бўлиб, уларни порлоқ, қувноқ келажакка эл-тиб қўйган ва калхўзчилар оммасининг қизғин муҳаб-батию ҳурматига сазовор бўлган фирқанинг, ленинчи-сталинчи фирқанинг вакилларинн эмас, бўш-баёв, иродасиз, сафсатабоз гуруҳни кўрамиз.

Бундан ташқари, А. Қодирий Шўро ёзувчиларини калака қилади, мазахлайди. У асар қаҳрамони бўлмиш «ёш камол» Ра.ҳматнинг оғзи билан қабиҳ сўзларни айтади.

Юқорида баён этилган фикр-мулоҳазалардан кўриниб турибдики, халқ душмани А. Қодирий «Обид кетмон» қиссасида онгли равишда фирқамиз билан ҳукуматимнзнинг қишлоқдаги сиёсатини беобрў қилади, қпшлоқ хўжалигимизни жамоалаштиришга қарши чиқади».

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, 56—61-саҳифалар)

 

Боя таъкидлаганпмиздек, бу хулосага ёзувчи Абдулла ҚАҲҲОР имзо чекмаган-у, лекин имзокашлар қаторида унинг нсми шарифи ҳам қайд этилган. Яъни, «муқбил тошотар»лар сафидан А. Қаҳҳорга муносиб ўрин ажратилган. Абдулла Қаҳҳор бу хулосадан қон ҳиди келаётганини сезган, шекилли. Бизнингча, у «Ўткан кунлар»ни фош этишда қатнашдим, бас, энди «Қоди-рийнинг тескаричи асарлари»ни замбаракдан тўпга тутмайман, демаган бўлса-да, қандайдир йўллар билан ўзини четга тортади. Дарвоқе, 1956 йилнинг 25 апрел куни гувоҳ сифатида сўроқ қилинган Н. Охундий: «Хулосани айнан ким ёзганини ҳозир аниқ эслай олмайман. Назаримда, бу ишни Сотти Ҳусаинов адо этган бўлса керак. Чунки у танқидчадабиётшунос эди», деган эди. Таассуфки, Ҳарбий Ҳайъат айбномасидан салмоқли ўрин олган «А. Қодирийнинг тескаричи асарлари» тўғрисида ёзилган чақувнома остида ҳатто С. Ҳусаиновнинг исм фамилияси қайд этилмаган. Демак, сўнгги зарбага С. Ҳусаинов алоқадор эмас. Н. Охундий эса 1939 йилда отилиб кетган «жанговар ўртоғи»га туҳмат қиляпти, марҳумнинг арвоҳини чирқиратяпти; қатли ом арафасида «Ўткан кунлар»ни жумҳурият матбуотида «синфий нуқтаи назардан танқпд» қилиб, адабий жамоатчилик ўртасида отнинг қашқасидек танилиб қолган С. Ҳусаиновни… Понтнй ПИЛАТ нишонига тўғрилаб, ўзи оломон қаҳр-ғазабидан қутулиб қолмоқчи бўляпти. Аслида, учинчи ва энг ғоявий хулосага X. Қурбонов, Н. Охундий, И. Назирин имзо чекканлар. Ймзокашлар қаторида А. Қаҳҳорнинг исми шарафи ҳам қайд этилгану, аммо «Сароб» муаллифи имзо қўйматан. «А. Қаҳҳор» жумласининг остига қпп-қизил қаламда йўғон чизиқ тортилиб, «А» ҳарфининг «оёғи» билан «Қ» ҳарфи оралиғига улкан СУРОҚ (?) аломати қўйилган экан. Бу нимани англатади? Ҳартугул, яхшилик аломати эмас. Қатли ом даври ҳужжатлари бплан биздан кўра кўпроқ танишган мутахасснснинг фикрнча, «Абдулла Қаҳҳор кимнинг тегирмонига сув қўяётганини пайқаб қоладию истеъдодспз имзокашлар сафидан ғирром ўйиндан чнқнб кетмоқчп бўлади… Натижада, ўзининг тақдири хавф остида қолади: 38-йилда Давлат Хавфсизлиги Бошқармаси ходимннинг қизил қалами теккан исм-фамилия, одатда, марҳумлар рўйхатидан жой оларди».

1936-37 йилларда «Сароб» романи Иззат Султон каби снёсий танқидчилар томонидан бир ҳафта мобайнида ғоявий жиҳатдан тафтиш қилингаи, асариинг бош қаҳрамони ҳам, муаллиф ҳам «жадидларнинг думи»дек заррабин остига қўйилиб обдан текширилаётган кезларда кичик Абдулланинг ўжарлигини… «билмадик, қандай баҳолаш лознм» эди. Буни қулликка, итоатгўйликка қарши кўтарилган исён, деб баҳолаш мумкин. «Мумкин» деймиз-у, лекин Қодирийнинг қатлномасини ўрганиш жараёнида пайдо бўлган қора кўланка мудом кўнглимизни тарк этмайди ва «Абдулла Қодирийнинг (Жулқунбой) буржуй миллатчилиги, аксилшўравий руҳдаги «Ўткан кунлар» романи ҳақида», «Обид кетмон» (қисқача мазмуни) тўғрисида» ёзилган хулосалар-остида Абдулла Қаҳҳорнинг имзоси турганини қандай изоҳлашни, имзо муаллифини қай йўсинда оқлашни билмаймиз: қаламнинг бошини ғажиб, лол бўлиб ўтираверамиз… Узимиз дуч келган ҳақиқатни хаспўшлаб, бу борада лом-мим демай кетсак борми, эрта-индин бизнинг айбимиз ҳам фош бўлади — пашшадек ҳақиқаг ўз орқасидан филдек ЁЛҒОНни эргаштириб келади.

«Ижтимоий-ирқий, сиёсий-тарбиявий руҳда ёзилган бу роман («Ўткан кунлар» — изоҳ бизники: Н. Б.) бошидан-охиригача буржуй миллатчилиги, аксилшўравий ғоя билан суғорилган».

«Китоб («Обид кетмон» — изоҳ бизники: Н. Б.) ўқувчини синфий душман балан муроса қилиб яшашга чақиради, ўқувчи қалбида: «Ахир улар (муштумзўрлар!) ҳам инсон-ку!» деган фикр уйғотади. Бу асар ниқобланган, зараркунандачи синфий душманга нисбатан ўқувчининг инқилобий ҳушёрлигини ўтмаслаштиради».

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, 56—61-саҳифалар.)

 

Ана шундай «инқилобий ҳушёрлик» кайфиятида ёзилган иккита ҳашар-хулосанинг муаллифларидан бири — Абдулла Қаҳҳордир.

 

* * *

Қизиқарли кўчирмалар

«ССР Иттифоқи Министрлар Советининг Раиси ва КПСС Марказий Комитетннинг секретари ўртоқ Иосиф Внссарионович СТАЛИНнинг бетоб бўлиб қолганлиги тўғрисида ХУҚУМАТ АХБОРОТИ

Иккинчи мартга ўтар кечаси ўртоқ Сталин Масковдаги ўз квартирасида миясига қон қуйилиб миянинг ҳаёт учун энг муҳим қисмларига ёйилди. Уртоқ Сталин ҳушидан кетди. Унинг ўнг қўли ва ўнг оёғи фалаж бўлиб қолди. Тилдан қолди. Юрагининг уриши ва нафас олнши оғирлашди.

Ўртоқ Сталинни медицина соҳасидаги энг яхши кучлар… даволашмоқда. Ўртоқ Сталинни даволаш ишларига СССР Соғлиқни сақлаш министри ўртоқ А. Ф. Третьяков ва Кремл Даволашсанитария Бошқармасининг бошлиғи ўртоқ И. И. Куперин раҳбарлик қилмоқдалар. Ўртоқ Сталинни даволаш ишлари устидан КПСС Марказий Комитети ва Совет ҳукумати доимий назорат қилиб турибдилар.

Ўртоқ Сталиннинг соғлнги оғир аҳволда бўлганлиги учун КПСС Марказий Комнтети ва ССР Иттифоқи Министрлар Совети Иосиф Внссарионович Сталпннинг соғлиги тўғрисида бугундан бошлаб медицина бюллетени эълон қилиб туришни зарур, деб топдилар.

Совет Иттифоқи Коммунистик партияси Марказий Комитетн ССР Иттифоқи Министрлар Совети

1953 йил 3 март». («Қизил Ўзбекистон» рўзпомаси, 1953 йил 5 март)

 

«КОНФЛИКТСИЗ ДРАМАТУРГИЯ «НАЗАРИЯСИ»ГА ҚАРШИ

Ўзбек ёзувчнси Абдулла Қаҳҳорга ҳаққоний ҳаётий конфликт асосига қурилган «Шоҳи сўзама» («Янги ер») пьесаси учун Сталнн мукофоти берилиши — шаклан миллий, мазмунан сўсалистик ўзбек совет адабиётининг катта ютуғвдир…

Турсун Собиров, филология фанлари номзоди».

(«Қизил Ўзбекистон» рўзномаси, 1953 йил 5 март, 2-бет.)

 

ИОСИФ ВИССАРИОНОВИЧ СТАЛИН ОҒИР КАСАЛЛИКДАН КЕЙИН 5 МАРТ КЕЧҚУРУН СОАТ 21 дан 50 МИНУТ ЎТГАНДА ВАФОТ ЭТДИ.

(«Қизил Ўзбекистон» рўзномаси, 1953 йил 9 март)

 

«МАНГУ ҲАЁТ

…Бутун Совет халқи, ҳар бир оила, ҳар бир қалбнинг бошига катта мусибат тушди. Доҳийнинг яна бир марта нафас олиши учун ҳар бир Совет кишиси бутун умрини беришга тайёр эди.

Ўзбек халқи қисқа бир тарихий давр ичида дуиёда энг илғор бўлган ижтимоий ва давлат тузумига, юксак даражада тараққий қилгам соцналпстпк саноат ва йирик социалистик қишлоқ хўжалигига, мустамлака ва ярим мустамлака шароитида Шарқ халқлари хаёл ҳам қилолмайдиган юқори социалистик маданиятга, маданнй ва фаровон ҳаётга эришди.

Сталин халқимизга коммунизм қурилишинипг аниқ-равшан ва улуғвор программасини тузиб берди.

«А. ҚАҲҲОР, Сталин Мукофоти Лауреати».

(«Қизил Ўзбекистон» рўзномаси, 1953 йил 9 март)

 

«УЛУҒ ЙУЛБОШЧИМИЗ, ОТАМИЗ ВА УСТОЗИМИЗ»

(«Қизил Ўзбекистон» рўзномасининг И. В. Сталин вафотига бағишланган сонининг умумий сарлавҳаси 1953 йил 9 март»)

 

* * *

Абдулла Қаҳҳорнинг И. В. Сталин вафоти муносабати билан «Қизил Ўзбекистон» рўзномасида эълон қилинган таъзияномаси чоп этилгач, орадан роппа-роса уч йил вақт ўтадию уни 1956 йил 9 март куни Туркистон Ҳарбий Ўлкаси прокурорининг ёрдамчиси, адлия подполковниги Гришченко гувоҳ сифатида сўроқ қилади. Сўроқ тасдиқномасида гувоҳ тўғрисида қуйидаги маълумотлар қайд этилган:

«Қаҳҳоров Абдулла (Абдулла Қаҳҳор) 1907 йили Кўқон шаҳрида туғилган. Ўзбек. СШ/КИ фуқароси. 1952 йилдан бери Шўро Иттифоқи Қўммунист фирқасининг (ШИҚФ) аъзоси. Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмасининг раиси. УзСШ/К Олий кенгашининг депутати. Ўзбекистон Қўмфирқаси Марказий қўмитасининг аъзоси. Тошкент шаҳар, Жуковский кўчаси, 54-уйда яшайди».

Сўнгра Абдулла Қаҳҳор тубандаги кўргазмани беради:

«Савол. Айтингчи, Усмон Носировнинг «Меҳрим», Абдулла Қодирийнинг «Обид кетмон», Фитратнинг «Ўзбек ёш шоирлари» китоблари ҳақида нима дейиш мумкии?

Жавоб. Усмон Носировнинг «Меҳрим» китоби шеърий тўплам бўлиб, унда аксилшўравий унсур йўқ. Усмон Носиров ниҳоятда истеъдодли шоир ва таржимон эди. У Лермонтовнинг «Демон» достонини ўзбек тилнга таржима қилган.

Абдулла Қодирийнинг (Жулқунбой) «Обид кетмон» романи 1935 йили пашр этилган. Бу жамоа хўжалиги қурилиши тўғрисида ёзилган романдир. Эътироф этмоқ лозимки, муаллифнинг бзшқа асарларига нисбатан бу роман бадиий жиҳатдан кучсизроқ. Уз пайтида «Обид кетмон» жамоа хўжалиги қурилишига бағишланган биринчи ва яккаю ягона асар эди. Мазмунан бу роман аксилшўравий эмас. Акс ҳолда, уни чоп этишмасди.

«Ўзбек ёш шоирлари» — бу тўртта ёш ўзбек шоирининг шеърларидан иборат китоб бўлиб, шеърларнинг муаллифлари Фитрат, Чўлпон, Боту ва Элбек эди. Тўпламда турли-туман мавзуда шеърлар бор. Жумладан, муҳаббат мавзусидаги шеърлар ҳам мавжуд. Шахсан мен ўша шеърларда акснлинқилобий унсур борлигини билмайман. Ўз даврида бу шеърий тўплам катта муваффақият қозонган эди…

Қаҳҳоров (имзо)

Изоҳ: Абдулла Қаҳҳоровнинг сўроқ қилиш тасдиқномасининг асл нусхаси ҳужжатгоҳдаги Иброҳим НАЗИРОВнинг 976438-сонли жиноятномасида сақланмоқда.

ТўркҲУ прокурорининг ёрдамчиси, адлия подполковниги Гришченко (имзо)».

 (А. Қодирийнинг жиноятномаси, «Тафтиш ашёлари» бўлими, 55-саҳифа)

 

Маълум маънода Абдулла Қодирийга алоқадор бўлган ва Абдулла Қаҳҳор имзолаган ҳужжатлар икки ёзувчининг муносабатларига бир томонлама бўлсада, ойдинлик киритади. Улар қуйидагилардир:

 

«ЎЗБЕКИСТОН ШЎРО ЁЗУВЧИЛАРИ УЮШМАСИ

311-сон

1956 йил 11 апрел Урт. Орзумановга 56 й. 28 март кунги 4—6/2360-сонли сўровига жавоб

 

Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмасининг бошқармаси маълум қилади:

ўрт. X. Қ. Қурбонов қўмфирқа Тарихи институтида ишлайди;

ўрт. Н. Р. Охундий Ўзбекистон Давлат нашриётида масъул муҳаррир лавозимида хизмат қилади;

1938 Ёшли қамоққа олинган С. Ҳусаиновга алоқадор ҳеч қандай маълумотга эга эмасмиз.

Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмаси бошқармасининг раиси: А. Қаҳҳор (имзо)».

 

ЎЗБЕКИСТОН ШЎРО ЁЗУВЧИЛАРИ УЮШМАСИ

312-сон                                                                              1956 йил 11 апрел

 

Туркистон Ҳарбий Ўлкаси прокурорининг ёрдамчиси вазифасинт вақтинча бажарувчиси, адлия подполковниги ўрт. Орзумановга 56 й. 28 март кунги 4—6/2362-сонли сўровига жавоб.

Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмасининг бошқармаси маълум қилади:

1. Абдулла Қодирий аъзо бўлган Урисия Йўқсул ёзувчилари уюшмасннинг собиқ ўзбек бўлими ҳужжатгохи йўқлиги туфайли Абдулла Қодирийга таърифнома беришнинг имкони йўқ.
2. Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён», «Обид кетмон» асарлари ҳақида хулоса бериш учун ўша асарларни ўқиб чиқиш зарур. Бироқ, адиб қамоққа олингандан сўнг унинг барча китоблари кутубхоналардан йиғиштириб олинган бўлиб, ҳозир ўша асарлар билан танишиб кўришнинг иложи йўқ.
3. Унинг асарлари йигирма йил муқаддам нашр этилган, кейин қайта нашр қилинмаган.

 Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмаси бошқармасининг раиси: А. ҚАҲҲОР (имзо)».

 

Ўз-ўзидан савол туғилади: Абдулла Қаҳҳор 1938 йили одамкуш ндоранинг талабига мувофиқ ёзилган «Абдулла Қодирийнинг (Жулқунбой) буржуй миллатчилиги, аксилшўравий руҳидаги «Ўткан кунлар» романи ҳақида» ва «Обид кетмон» (қисқача мазмуни) тўғрисида» ёзилган хулосалар остига имзо чекаётган кезларда ҳам Қодирий асарларини ўқимаганмикан? Наҳот, у 1956 йили Қодирий ҳақида бир шапалоқ илиқ гап ёзиб ёки ёздириб, расмий қоғозга имзо чекишдан чўчиган бўлса? Нима, уни мансабидан бўшатиб юборишармиди? Кўмфирқа аъзолигидан ёки депутат мандатидан маҳрум этишармиди?.. Абдулла Қодирий учун, ўринсиз тўкилган бегуноҳ қон учун йигирма-ўттиз йилдан сўнг бир пуллик қиммати қолмандигап имтиёзлардан боз кечса, ҳеч бўлмаса, виждони олдида ўзини оқлаб олмасмиди?..

1964 йили жумҳуриятимизда Абдулла Қодирий таваллудининг етмиш йиллиги тантанали равишда нишонланади. Устоз хотирасига бағишланган кечаларнинг бирида Абдулла Қаҳҳор оташин нутқ сўзлайди. Гувоҳларнинг нақл қилишича, Абдулла Қаҳҳор ҳеч қачон бу қадар тўлиб-тошиб, бир соатдан ортиқ гапирмаган экан. Афсуски, Қаҳҳорнинг «қоғозга қарамасдан» сўзлаган ўша нутқининг тўлиқ матни йўқ, фақат нутқ қораламаси кейинчалик эълон қилинган, холос. Лекин нутқ қораламаси ҳам Қаҳҳор кўксидан отилиб чиққан фарёд— «қудратли тўлқин» эканини кўрсатиб турибди. Мана, ўзингиз танишиб кўринг, азиз ўқувчи. Ажаб эмаски, кўнглида Ёлғон Ғоянинг ёлғонлигига ҳали тўла ишонч ҳосил қилмаган бўлса-да, лекин мунофиқ сиёсатдан зада бўлган инсоннинг аянчли аҳволи, азобуқубатлари кўз олдингизда гавдаланса:

«Ўзбек элининг севикли адиби Абдулла Қодирий манфаатпараст, мартабапараст одамларнинг чақуви билан сафимиздан юлиб олинган эди. Партиямиз бу ишни ҳақиқат қилиб, Абдулла Қодирийни ҳар қандай гуноҳлардан пок деб топди ва уни сафимизга — адабиётимиз тарихига қайтарди. Бугун Абдулла Қодирий 70 ёшга тўлган кунда айтадиган сўзимизни Ленин партиясига раҳматлар айтиб бошлашимнз керак…

Бизнинг 20-йиллар адабиётимиз тарихи ҳозирги туришида камбағал кўринади. Ўз вақтида фақат Абдулла Қодирийпша эмас, каттакон олим-ёзувчи Фитрат, зўр талант эгаси Чўлпон, жўшқин комсомол шоир Боту, сатира ва юморда тенгитимсоли йўқ ва ўзига хос шоир Сўфизода, йнгирманчи йиллар поэзиясини безаган шоирлардан Рафиқ Мўмин, Ғулом Зафарий, уста сатирик шоир Абдуҳамид Мажидий сингарн кўп арбобларимизнинг ҳам номи ўчган эди. Кейинги вақтларда адолат юз кўрсатиб, буларнинг ҳаммаси бош кўтараётибди, адабиётимиз тарихига қайтаётибди. Бунга ҳар бир виждонли киши, ҳар бир зиёли бениҳоят хурсанд бўлиши, Ленин партияспга таъзим (у пайтларда Ленин партияси ҳам, Сталин партиясн ҳам битта ҳовуздан сув пчганини ошкора айтиб бўлмасди: изоҳ бизники — Н. Б.) этиши керак. Афсуски, орамизда бу муҳтарам зотларнинг тирилиб, 20-йиллар адабиётимиз тарихини обод қилишига ғашлик қилаётган, ҳатто тўсқинлик қилмоқчи бўлган одамлар ҳам бор. Ғашлик қилаётган одамларнинг бир тоифасинн ўлим тик еб тириклик қиладиган қузғунга ўхшатиш мумкин: кўзини чўқишга чоғланиб турганда ўлик қимнрласа, хусусан, бошинн кўтариб, ўрнидан турса, албатта, норози бўлади, яна йиқилишини кутади, қағиллаб унинг боши узра айланади. Ғашлик қилаётган одамлариинг бошқа бпр тоифаси шуҳратпараст қалам аҳллари-дап бўлиб, «ўликлар» тирилса, ҳозир адабиётда ишғол қилиб турган ўрни «пойга»роқ бўлнб қолишидан қўрқади. Ҳолбукн, айтилган адиб ва шоирлар сафга қайтса, ҳеч кимни ўрнидан турғизмапди, ўзининг бўш турган ўрнига ўтиради, чунки адабиётда ҳеч қачон биров бировнинг ўрниин ололмайдн, ҳар ким қобнлияти, қилган хизмати. қай даражада кнтобхоннинг кўнглнпи олганига қараб ўзп муносиб ўринни ишғол қилади.

Бу хилдаги одамлар асл ғаразларини ҳар хил сиёсий сўзлар, «Ҳушёрлик»ка оид иборалар билан хаспўшлаб, ўзбек совет адабиётининг тарихппи безайднган аднб ва шоцрлариниг оқланганига кишиларда шубҳа туғдирмоқчи, буларга қора кўланка солмоқчн бўлишади.

Бунақа одамларнинг сўзи инобатга ўтадиган, жамоатчпликни чалғитадиган замоилар ўтиб кетди, у кунлар ёмон бир тушдан бўлиб қолди. Лекин, «илон чаққан киши ола арқондан қўрқади» дегандай, ўша замонда азият тортган ёки азият тортганларин кўрган кўп одамлар ҳануз ўзига келолмайди…

Бизнинг вазифамйз буларнинг ҳаммасини жой-жойига ўтқазиб, 20-йиллар адабиёти тарихининг гўзал манзарасини тиклашдир».

(Абдулла Қаҳҳор, Асарлар, беш жилдлик, бешинчи жилд, Тошкент— 1989 й. 194—195-бетлар.)

 

Яшириб нима қилардик биз Абдулла Қаҳҳорни кўрган-билган одамларни кўрганмиз, уларга ихлос қўйганмиз. Нақл қилишларича, у ҳеч қачон адабиёт корчалонларига ҳам, фирқаю ҳукумат устида ўтирган мансабдорларга ҳам ҲАҚ СУЗИни бермасэкан: ёзувчи ҳеч қачон ҳеч кимга хушомад қилмаслиги лозим, деб ҳисоблар экан. Ва шогирдларга: «Мени эгаман деб овора бўлманглар, мен барибир эгилмайман, агар эгилсам — синиб қоламан», деркан.

Минг афсус, Қаҳҳордек матонатли инсон ҳам умрида, мўртлик пайтида бир марта эгилган эди. Худди ўшанда шаффоф туйғулари, адабиёт ҳақидаги покиза тасаввури лойқаланиб кетади: натижада умр бўйи ўзи билиб-билмасдан «Ленин партиясига таъзим қилиб» ўтади, долзарб мавзуларда асарлар ёзади — ўз китобхонларини Мирзачўлни ўзлаштиришга сафарбар этмоқчи бўлади. Узининг ибораси билан айтганда, «адабиётнинг кучини ўтин ёришга» сарфлайди. Хато қилади ва хатосини тан олади. Албатта, у «Қодирийнинг устидан -ёзилган чақувномага имзо чеккан кимсалардан биттасиман», демайди. Аммо ннштарни ўзига ҳам санчади: зеро, мард одам доимо пичоқни аввал ўзига уради. Аб-дулла Қаҳҳор устозини чоҳга итариб юборди, десак, биз ҳақиқатни чала-ярим эътироф этган бўламиз. Машъум тузум Қодирийнинг муносиб ўринбосарн бўладиган ва келажакда ўзбек адабиётининг навқирон авлоди сиғи-ннб юрадиган энг тўғрнсўз, ҳақгўй, матонатли инсонни ҳам чоҳга судрайди келажак олдида юзига қора суртиб қўяди: қатлн ом даҳшати (ўша фожиаларга ғоя-вий раҳбарлик қилган фирқанинг ҳисоб-китоблари) шундан иборат эдики, миллат жамолини оламга кўз кўзлайдиган, ўз асарлари билан миллат ғурурини юк-салтирадиган СУЗ СОҲИБИни тнриклайин гўрга ти-қади. ҒОЯДОР келажакда туркнпларнинг жигар-бағри бўлган ўзбекларни яна милён-милён зарраларга бўлиб ташлашни, ўша зарраларни бирлаштирадиган ҳар қандай қудратли кучни палағда қилнб қўйишни ўйлаган эди, бу борада беш йилга, етти йилга, етмиш йилга мўлжалланган мукрбил режалар тузган эди. Албатта, ҳозир қўлимизда Ғоядор 1938 йилда тузган «муқобил режа»нинг асл нусхаси йўқ. Лекин биз юзма-юз турган ҳужжатлар, ўқувчилар ҳукмига ҳавола этилаётган ушбу ҚАТЛНОМА миллатни ич-ичидан бузиш, бошларни ншдан чиқариш тўғрисида махсус кўрсатмалар, қарорлар бор эканини исботлаб турибди: қўлимиздаги энг ишончлп далил, биринчидан, Абдулла Қодирийнинг жисмонан маҳв этилиши бўлса, иккинчидап, Абдулла Қаҳхорнинг маънан ўлдирилишидир!

Шундай қилиб, Абдулла Қаҳҳорнинг машъум хатоси — унинг имзоси эмас, у имзо чекишга, ўз устидан чиқарилган ҳукмга имзо чекишга маҳкум этилган эди. Чунки у ёш ёзувчилар ўртасида энг истеъдодлн қалам соҳиби, «Сароб» романининг муаллифи ҳисобланарди. Демак, Қаҳҳор жафокаш ўзбек миллатини руҳан бир-бирига боғландиган КУПРИК бўларди; ҳаёт-мамот ҳал бўлаётган кезларда эса ҳар қандай кўприк муҳим ҳарбий аҳамиятга эга бўлади ва албатта ё портлатиб юборилади ёки тиш-тирноғигача қуроллантирилган соқчилар билан қўрпқланади. Фирқа ва ҳукумат сиёсатини куйлагаи маддоҳлар алоҳида эътиборга сазовар бўлга-нини ҳамма билади (Ҳамид Олимжон, Уйғун, К. Яшин кабилар) Лекин, азбаройи миллатни якдил қиладиган кучга эга бўлгани учун ижодкор сифатида «портлатиб» юборилган ёзувчилар, шоирлар ҳам бор эканини кўпчи-лик билмайди (Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор):

«Э-э, ҳаммаси бир гўр — олчоқ!» дейдилар. Ваҳоланки, қаҳҳорлар ҳақгўй ёзувчи сифатида қатли ом йилларида атайлаб бадном этилади; бевосита қўммунистчи фирқанинг буйруғини нжро этадиган Давлат Хавфсизлиги Бошқармаси уларнинг бўйнига тавқи лаънат осади: мағрур бошларини эгиб қўяди, юзларипи ерга қаратади…

Хўш, ҒОЯДОР ўз мақсадига эришдими? Эришди, албатта. Мана, ошкоралик шарофати туфайли қаҳҳорларнинг айблари мунтазам фош этиляпти: кимлардир хафа бўляпти; Шўро даврида рўшнолик кўрмаган миллат эса уй-уйида мусибат чекиб ўтирибди, асло бир ёқадан бош чиқара олмаяпти, бир-биридан ётсираб юрибди… Шу кунлардаги ҳолатимиз фожиа эмасми? Бу қатли омнинг узвий давоми эмасми?

 

* * *

Ойбек 38-йилда қатли омдан тасодифан, мўъжиза туфайли омон қолган, дейишади. Унинг қандай омон қолганига сира ақл бовар қилмайди. Баъзи бировларнинг айтишича, Ойбекни Александр Фадеев Сталин жаллодлари панжасидан қутқариб олган эмиш. Яъни, у Ойбек номига битилган қатлномани ўзининг темир сандиғига яшириб қўйган экан — имзо чекиб, остонада қонсираб турган ижрочилар қўлига топшириб юбормаганмиш. Шундай бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Ҳартугул, УзИИХК Хавфсизлиги Бошқармаси IV бўлимининг бошлиғи, Давлат хавфсизлиги кичик лейтенанти МАВРИН томонидан 1937 йил 13 август куни сўроқ қилинган Отажон Ҳошимов кўргазмасида қайд этили-шича (тасдиқнома машинкада ёзилан): «Аксилинқилобий туркпарастлик ташкилотига илмий ходим ОЙБЕК хайрихоҳ эди, аммо у ташкилотга расман аъзо эмасди». Уша маҳкаманинг бошқа бир ходими, хавфсизлик бўйи-ча кичик лейтенант ШАРИПОВ томонидан 1938 йил 14 май куни сўроқ қилинган айбланувчи Турсун ИБРОҲИМОВнинг кўргазмасига биноан, миллатчиларнинг аксилйнқилобий ташкилотига Югажон Ҳэшимов, Абдурауф Фитрат, Ҳомил Ёқубов, Буюк Каримов. Иброҳим Назиров» ва бошқалар қаторида Мусо Тошмуҳаммедов (ОЙБЕК) ҳам аъзо бўлган. Бироқ, СШЖИ Олий суди Ҳарбий Ҳайъатининг сайёр мажлисида Т. Иброҳимов дастлабки тергов жараёнида берган барча кўргаз-маларини қатъиян рад этади ва бўйнига тақилаётган айбларнинг бирортасига ҳам иқрор бўлмайди: шунга қарамай, эҳтиёти шарт, СШЖИ Олий “судининг Ҳарбий Ҳайъати 1938 йилнинг 2 ноябр куни Т. Иброҳимовни олий жазога — отувга ҳукм қилади ва… фақат ўша йилнинг 28 ноябр куни СШЖИ Олий судининг Ҳарбий Ҳайъати номидан жўнатилган махсус шошилинч хат-кўрсатмага мувофиқ ҳукм бекор қилинади.

Бундан ташқари, Ойбек номи қайд этилган бошқа рўйхатлар ҳам бор. Аммо Ойбек жиноий жавобгарликка тортилмайди. Дарҳақиқат, у 1938 йилда бир ўлимдан қолади. Шундай-ку, лекин Ойбек аввалдан «эҳтиёт чораси»ни кўриб қўйгандек ва унинг чораси ўзбек халқига жуда ҳам қимматга тушгандек туюлади. Дафъатан, бу гапимиз ғалати таассурот қолдиради. Келинг, яхшиси, далолатга мурожаат этайлик.

1936 йили Ойбек Ҳамнд Олимжон таҳрири остида «Абдулла Қодирийнинг ижодий йўли» номли «ғоявий» рисоласини чоп этади. Ва унда Қодирий асарларини синфий кураш заррабини остига қўйиб «тадқиқ» этадн; келгувсида Абдулла Қодирийни «халқ душмани» сифатида айблаш учун «илмий» замин ҳо-зирлайди. Узи билибми ё билмайми, ҒОЯДОР тегимонига сув қуяди. Даъвомиз ўқувчига асоссиз кўринади, албатта. Шунинг учун Ойбек асаридан олипган айрим парчаларни эътиборингизга ҳавола этамиз:

«Романнинг услуби эски адабиётимизнинг тамтароқли, муболағали. тантанали, фақат сунъий, ўлик услубига ўхшайди…

Отабек фақат ишқ йўлида жасорат кўрсатади. Ўз ижтимоий қиёфасини кўрсатиши лозим бўлган жойларда, эл кулфати ошган кезларда у кўрпага бурканиб олади…

Ёзувчи Қумушнинг қалби, севгисини ҳам ортиқ даражада идеаллаштиради. Автор Кумушнинг гўзаллигини кўрсатиш учун романтик булутларга ўралган бўёқларни аямайди…

…Анвар «Қўқоннинггина эмас, бутун хонликнинг танилган ки-шиларидан» бўлган Муҳаммад Ражаб пойгачинииг ўғли Насим билан «чин ўртоқ» бўлади. Насим ўлганда Анвар ҳар оқшом На-симнинг қабри устида соатлаб йиғлаб ўтириши ва Муҳаммад Ра-жаб пойгачидан катта кўмаклар олгап»лиги нақл этилади. Бу буёқлар ижобий образ характерининг ҳужумкор табнатини, демакки, теран халқчиллпгини бўшаштиришга йўл очади…

…Анварнинг ҳаётдан якка умиди — фақат Раъногинадир. Охирги кунларда Урдага келиб, Худоёрхон билан қаршилашиши, муболағали бир жасорат кўрсатиб, «адолат» ҳақида бонг уришм Раъно учундир. Агарда хон унинг Раъносига кўз олайтирмаганда, бош мунший вазифасида давом этнб, мустабпд хонга хизмат қилиб кета берар эди…

…Тарих — синфларнинг курашидан иборат (Карл Маркснинг оғзидан тушнб қолган, чайналган сақич-ку! — пичинг бизники: Н. Б)... Тарихий даврнинг тўғри картинасини чизиш, ҳаёт ҳақиқатини очиш учун ёзувчи тарихий давр проблемаларига синфларнинг кураши нуқтан назаридан қараши лозим…

…Тарихий бадиий асарлар қиммати — образларда ҳаётни тўғри рост кўрсатиш, «типик шароитда типик характерларни» (бу ҳам битта оврўполик «файласуф»нинг оғзидан тўкилнб қолган сақич: изоҳ бизники — Н. Б.) бериш билан ўлчанади…

…Совет воқелигига алоқадор баъзи ҳажвий ва юмористик асарларида ёзувчи масалага жуда бир томонлама ва субъектив яқинлашади; турмушдаги камчиликларни дўстларча очиш, танқид қилиш ўрнига масхара қилиш, ундан кулишга тамопил кўрсатади («Масков хатлари», «Йиғинди гаплар» каби)».

Албатта, биладиган мутахассислар: «Ойбек реалист ёзувчи эди, у ўзининг ижодий таълимотидан келиб чиқиб, Қодирийнинг асарлари ҳақида танқидий фикр айтган, холос. Қолаверса, Ойбек кейинчалик ўша рисоласипи ёзгани учун кўп афсус қилган», дейиши турган гап. Биринчидан, Ойбек ўзининг ижодий таълимотидан чиқиб келиб фикр айтаётгани йўқ — «тўтиқуш» каби бировларнинг гапларини Қодирий асарларига нисбатан қўллаяпти. Иккинчидан, наҳотки «реализм»нинг талаби — илоҳий гўзалликни инкор этса? Умуман, адабиётнинг асосий вазифаси — инсонпарварлик эмасми?.. Тўғри, Шўро мактабларида «ақл тиши чиққан» танқидчиларимиз узоқ йиллар мобайнида Абдулла Қодирийни «романтик» ёзувчилар сафига қўшиш керакми ёки уёқдан олиб «реалистлар» сафига турғазиб қўйсак маъқул бўладими, деган масалада роса талашиб-тортишдилар ва агар янглишмасак, улар ҳануз муқим бир тўхтамга келганлари йўқ. Майли, қайси ёзувчини қай бир «ижодий гуруҳ»га қўшиш ё олиш ва шунинг орқасидан рўзғор тебратиш, кун кўриш «танқидчи»нинг виждонига ҳавола бўла қолсин. Бироқ, дунёда муросаю мадора де-тан гап ҳам бор, ахир! Акс ҳолда, яъни инсонлар фақат бир-бирларининг ёстиқларини қуритиш, пайини қирқиш билан машғул бўлганларида борми, аллақачон ЕР юзаси мозористонга айланиб кетарди! Адабиёт эса, ўз ху-сусиятига кўра, шу қадим заминдаги қадим ҳаётни куйлашга, улуғлашга сафарбар этилган ақлий меҳнат соҳасидир… Ҳартугул, Ойбек ўттиз бир ёшида «фақат ишқ йўлида жасорат кўрсатиш»ни айб ҳисоблаган бўлса-да, лекин «фақат синфларнинг курашини» тарғиб этадиган асарлар ҳам қусурли саналишини билган бўлиши керак: билиб туриб айб ишга қўл ургани учун Ойбек икки ҳисса АЙБДОР ҳисобланади…

Қодирийнинг тўнғич ўғли Ҳабибулла Қодирий 1956 йил 31 март куни Туркистон Ҳарбий Ўлкаси прокурорининг ёрдамчиси, адлия подполковниги Гришченко томо-нидан гувоҳ сифатида сўроқ қилинганида бундай дейди: «Тубандаги шахслар менинг отамни яхши билишарди, улар отам ҳақида таъриф беришлари мумкин: ёзувчи Абдулла Қаҳҳор, ёзувчи ОЙБЕК, ёзувчи Уйғун, дра-матург Собир Абдулла, ёзувчи Шайхзода». Дарҳақиқат, ТўркҲУ прокурорининг ёрдамчиси илгарироқ Ойбекдан Қодирий ҳақида тавсифнома олган эди. Мана у:

 

«Мен ёзувчи Абдулла Қодирий (Жулқунбой) билан таниш эдим, лекин унинг яқин дўсти бўлмаганман. Чунки бизнинг ёшимиз ўртасида катта тафовут бор эди. Боз устига, бошқа-бошқа авлод вакиллари эдик.

У бирмунча одамови эди. Балки, айнан шу ҳол бизнинг яқиндан танишувимизга ҳалақит бергандир. Аммо мен уни бир неча йил мобайнида таниб-билиб юрганман. Ёзувчилар уюшмасида учрашиб турардик.

Асарлари эски услубда ёзилган, лекин соддалиги, халқчиллиги, тилининг жозибадорлиги учун ўқувчилар яхши кўришарди. Унинг асарларидан «Меҳробдан чаён» менга ёқарди. Бошқа асарларини ғира-шира эслайман, холос. 56 й. 2. III. Ойбек (имзо)».

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, «Тафтиш ашёлари» бўлими, 84-саҳифа)

 

Одам хотираси оҳанраболи лента эмас, баъзан кўҳна «ёзув» ўчиб кетади, ўрнига янгилари ёзилади. Табиблар мия хужайралари муттасил янгиланнб, яшариб туради, дейишади. Табиат инсонни шундай яратган экан. Начора. Бироқ, қизиғи шундаки, орадан ўн йил вақт ўтадию Ойбек қўққис Абдулла Қодирий ҳақида терговчидан «яширган» хотираларини сўзлаб беради.

1966 йилнинг август ойида Ойбекнинг олтмнш ёшга тўлиши муносабати билан Масковдаги «Дружба народов» жаридаси ёзувчининг «Адабиёт, тарих, замонавийлик» мавзусидаги суҳбатини (суҳбатдоши А. Наумов) эълон қилади (таржимаси «Ўзбекистон маданияти»рўзномасининг ўша йилги биринчи октябр сонида босилади). Қуйида ўша суҳбатнинг хотира билан боғлиқ ўринларини ўқувчилар ҳукмига ҳавола этмоқчимиз:

«Савол. Сиз ҳозиргача классик адабиётдан ўрганганингизни айтдингиз. Замондош ёзувчилардан ҳам бирортасининг таъсирини сездингизми?

Жавоб. …Техникумнинг студенти эканлигимдаёқ муаллимларимиздан бири мени Абдулла Қодирий билан таништирди. Ўрта бўйли ва миқтидан келган, доимо тўн ва бахмал дўппи кийиб юрадиган, кўринишидан деҳқонларга ўхшаган, тим қора кўзлари кичик, ўткир, шўхчан, синовчан боқувчи, гоҳо эса худди ўзи билан банд бўлгандай бепарво кўринган бу киши ўша пантлардаёқ машҳур ёзувчи, ҳаммамиз қўлдан қўймай ўқийдиган ўзбек адабиётидаги биринчи улкан ва гўзал ромаининг муаллифи эди. Мени ниҳоятда у одамнинг салобати босиб қолганидан, зўрға нималарнидир ғўлдирадим, ўшанда унинг менга нималар дегани эсимда йўқ. Кейинчалик мен у билан тез-тез учрашиб турдим, бироқ уни фақат ўттизинчи йилларнинг бошларида, Ленинграддан қайтиб келганимдан кейингина дурустроқ билиб олдим.

Абдулла Қодирий истеъдодли, қалби бутун ва ўзига хос равишдаги шахс эди. Сиртдан қараганда босиқ, камгап кўринар, чунки у ҳар бир сўзни тарозига солиб кўрар, огзига келган ҳар бир сўзни айтавермас, секин ва гапи худди ўзига халал бераётгандек, ёқинқирамай гап бошларди. У ақлий меҳнат кишиларига ҳар маҳал ҳам насиб бўлавермайдиган даражада жисмоний меҳнатга ўч киши эди. Жисмоний меҳнатга чалғиб унинг қандайлигини ўзида синаб кўриш ҳар бир зиёлининг зарур эҳтиёжи эмас. Қодирийнинг меҳнатга ўчлиги — деҳқондан чиққанлигида бўлса керак. Узи ҳам худди деҳқонлардан тиним билмасдан, қаттиқ меҳнат қилар эди. У Самарқанд дарвозаси яқинида турар, каттагина боғи бўлиб унда шафтоли, олма, тоғолчаларнинг кўп нави бор эди. уларни ўзи парвариш қиларди. Айтмоқчи, унинг адабий асарларидан келадиган даромад ҳар доим ҳам қозонини қайнатавермасди, шунинг учун гоҳо болачақасини боғи боқарди. Боғнинг ичкарисида бир неча қути асалариси бўларди. Ўттизинчи йилларнинг бошларида уни тақсимот дўконида кўриб (маҳсулот ва моллар карточкаю талонларга қараб бериладиган дўконда) қолганимда, рафиқамга:

—  Бу ерда менга асал ҳам тегади, хўп десанглар, улушимни олақолинглар — уйда асал ўзимиздан чиқади. — дегани эсимда.

Ўзининг айтишига қараганда. у шундай ёзарди: аввалига кўчада, кўпинча кечқурунлари ҳувиллаб қолган нантда, узоқ вакт айланиб юриб, янги асарининг бўлажак қаҳрамонлари ва сюжет йўллаонгача ўйлаб, роса пишитардп…

Абдулла Қодирий мадрасада ўқиган, ёшлпгнда ўрис адабпёти ва ўрис тилини билмасди. У етук ёзувчи бўлиб шаклланган пайтларда ўрис адабиётини ўзига кашф этганидан худди мактаб ўқувчисидай терисига сиғмай фахрланиб қўярди.

Кейинги пайтларда танқидчилар унга тез-тез ҳужум қилиб турдилар. У иложи борича бунга эътибор бермасликка тиришса ҳам, танқид тошлари иззат-нафсига тегиб, қалбини яраларди.

—  Манавини қаранг-а! — деди у бир куни кескин ёзилган бир мақоланинг муаллифи ҳақида. — Бу гўдакни ёзишга ўзим ўргатувдим-ку! Ҳаммасидан ҳам шуниси ажабки, мен ҳақимда ёзганларини ўзимдан эшитиб олганди. фақат оёғини осмондан қилибди, холос.— Абдулла Қодирийнинг кўзлари истеҳзо ўтида ёнса ҳам, товушидан пинҳоний алам сезиларди.— Мени миллатчиликда айблаш ғирт бемаънилик эмасми? — деди у менга бошқа бир сафар. — Нимага миллатчн дейишяпти, денг?..

У маълум нуқсонлардан қатъи назар, туғма ёпик ёзувчи, кенг жўламдаги мастер, юксак маънодаги реалист санъаткор эди».

Кўриниб турибдики, Ойбек бу суҳбатида бошқа бир муҳим жиҳатни «унутади». Яъни, ўзи ҳақида ҳам учинчи шахс тилидан гапиради: 1936 йилда «Абдулла Қодирийнинг ижодий йўли» номли ёзувчини кунпаякун қиладиган рисола ёзиб қўяди-ю, «кейинги пайтларда танқидчилар унга тез-тез ҳужум қилиб турдилар», дейди ўзини гўлликка солиб.

«Устоз Ойбек», деб эслайдилар шогирдлар. Академик Ойбек», деб гап бошлайдилар илмий ходимлар. «Давлат мукофотининг лауреати Ойбек», деб алоҳида таъкидлайдилар ҳукумат вакиллари. Дарҳақиқат, Ойбек Шўро ҳукуматининг барча унвон ва мукофотига сазовар бўлди, шогирдлари меҳрини қозонди. Унга ҳам-ма нарсани беришди-ю, аммо ширин забонидан жудо эт-дилар. Ваҳоланки, ёзувчининг бебаҳо бойлиги — унинг тилидир. Демак, Ойбекнн алдашиб, ундан бебаҳо бой-лигини тортиб олдилар-да, бунинг эвазига темир-тер-сак бердилар. Унга «Абдулла Қодирийнинг ижодпй йў-ли»ни ёздиришди ва ўлимдан сақлаб қолишди. Бироқ, унинг юзига ҳам, ўн йиллар ўтгандан сўнг асл моҳия-тини намоён қиладиган заҳар суртишди. Бу заҳарнинг номи ҒОЯ эди, «сннфий кураш», «беш йиллик» ва ҳоказо эди. «Қутлуғ қон», «Улуғ йўл», «Қуёш қоранмас» каби ижтимоий буюртмалар — Ғоянинг бадиий нусхаси эди.

Ойбекнинг ижодкор сифатидаги жасорати барибир сўнмади — у мозийга бош олиб кетди, савобли ишга қўл урди ва ҳазрат Навоий даргоҳидан паноҳ топди.

«Пирим менга ёздиким, «…Худонинг мулкида адолат билан иш тутгил, илло мамлакат куфр билан туриши мумкин, лекин зулм бор ерда туролмайди… Золимнинг дунёда узоқ ҳаёт кечиришини яхшилигидан деб била кўрма. Золим билан фосиқларнинг узоқ яшашига сабаб шуки ўзларидаги боғ ёмонликларини юзага чиқариб тугатмагунларича худо уларга муҳлат беради. Вақтсоати етгач, Оллоҳнинг қудрати билан золимлар, фисқ фасод кимсалар бирданига зиндонбанд бўладилар, мол-мулкидан ажрандилар, очарчиликка, қахатчиликка, вабога грифтор бўладилар — ажалидан беш кун бурун ўладилар. Гоҳида бегуноҳ бўлган яхши, тўғрисўз, тақводор кишилар ҳам ёмон кимсаларнинг шумликларн оқибатида офату балога учрайдилар. Яъни, тўқайга ўт тушса, ҳўлу қуруқ баравар ёнади. Хуллас, …зулмдан, фисқ-фасоддан қайтиб, имонин-софга кетмаган. …Оллоҳга шукрона айтишни унутканлар… охир-оқибат Парвардигорнинг қаҳру ғазабига гирифтор бўладилар!» («Темур тузуклари»дан)

Биринчи бўлиб Абдулла Қодирийга маломат ёғдирган кимсани биласизми?.. Йўқ, у Ойбек эмас. Ойбек у пайтларда, ҳув, юксак чўққида маъюс чайқалаётган наъматак мисоли беғубор шоир эди, ошуфтақалб шоир эди. Қодирийга аталган маломат тошлари эса Бутун иттифоқ Қўммунистик (болшовойлар) фирқасининг Ўрта Осиё Бюроси фасодхонасида «муқбил тошотар»нинг йўлларига интизор бўлиб турарди. Чамаси, миллий фирқа ходимлари орасида Қодирийга лой чаплайдиган ярамас топилмайди. Ва марказдан «инқилоб нафаси»— ни олиб келган садоқатли фирқа аскари Михаил Иванович ШЕВЕРДИН қўйнига дарҳол маломат тошлари-солиб қўйишади: «Марҳамат, ўзингизни кўрсатинг! Кейин Сизни масъулиятли лавозимга тавсия этамиз», дейишади. Михаил Иванович дарҳол рози бўладими-йўқми ёки бирпас қайси мансабга ўтқазишларини сўраб савдолашадими — билмаймиз: уёғи бизга қоронғи, ўзлари билишади. Оббо, Михаил Иванович-эй! Сиз эканда ўша «муқбил тошотар»-а?! Кечирасиз, кимсиз ўзи? Кўзимга иссиқ учраяпсиз-у, аммо қаерда кўрганимни сира эслолмаяпман?.. Ҳа, башарангиз танишга ўхшаяпти. Э-э, ҳа-я, эсим қурсин, ҳаммангизнинг палагингиз битта-ку! Майли, энди ўзингиз айта қолинг: ким-сиз?.. Бўпти, ана, шаҳар бердик!.. Пойтахтни ҳам берайликми?.. Ана, пойтахт ҳам Сизники! Айтинг энди?!.

— Ёзувчиман!

— Йўғ-э, ёзувчи ҳам шунақа… кечирасиз-у, сурбет бўладими? Ота-касб, денг. Туркистонга ўйнаб келганмисиз?

— Муҳим топшириқ билан келганман: ижодкорларни тўғри йўлга соламан.

— Усмонхўжаевнинг XXVII фирқа қурултойидаги даъватидан руҳланиб келибсиз-да?

— Гўрдами, болам!.. У пайтларда Акмал, Файзулла деганлари бўларди… Усмон дегани кейин пайдо бўлди. Лекин униси қорасуяк эди, хўжалардан эмасди — папирос чекарди, юрарди, номоз ўқимасди…

— Михаил Иванович, Абдулла Қодирийни танийсизми?

— Бўлмасам-чи! Мен Қодирийни чўқинтирган… отасиман.

— йўлдан оздирганман, денг!

— Йўлга солганман, шапшак!.. Ҳозирги замон танқидчиси айтганидек: «Адашган шоир ёмон эмас, ўз хатоларинн тузатишни истамаган, ўжарлик билан боши берк кўчадан чиқишни хоҳламайдиган, хатоларини чуқурлаштириш йўлидан борадиган шоир ёмон! («Ёшлик» жаридаси, 1987 й. 10-сон, 49-бет). Кўчирма тамом.

— Яна нима дейсиз?

— Бошқа гапим йўқ. Ҳамма гапимни 1956 йил 26 май куни Туркистон Ҳарбий Ўлкасининг прокурорига ёзиб берганман. Всё!

«Всё! бўлса, «омин» экан-да, майли, энди биз кўчирма келтирамиз.

 

«ҲАРБИЙ ПРОКУРАТУРАГА

Ўзбек ёзувчиси Абдулла Қодирий (Жулқунбой) ва унинг асарлари ҳақида нималарни биласиз, деган саволингизга қуйидагича жавоб бераман:

1. 1925—1926 йилларда, мен биринчи марта Абдулла Қодирий билан учрашган кезларимда, у тарихий мавзуда ёзилган «Ўткан кунлар» романининг муаллифи бўлиб, китобхонлар ўртасида ниҳоятда машҳур эди. Лекин унинг ўқувчилари давраси унчалик катта эмасди, чунки роман араб имлосида чоп этилган эди. Аҳолининг кўпчилик қисми эндигина савод чиқарарди. Абдулла Қодирийнинг романи ўзбек адабиёти тарихида яратилган тўнғич (агар Ҳамзанииг «Миллий роман» уни ҳисобга олмасак) роман бўлгани учун мен унга қизиқиб қолдим: ўқидиму ўша пайтларда Тошкентда нашр этилаётган ВҚП(б) Марказий Қўмитаси Ўрта Осиё Бюросининг фикр тарқатувчиси бўлмиш «Фирқа учун» («За партню») жаридасига тақриз ёза бошладим. Ўшанда Абдулла Қодирий олдин боғбоннинг ўғли эканини, Тошкент шаҳрн чеккасидаги Самарқанд дарвозаси мавзеида томорқаси борлигини, ўзи Шўро мактабида муаллим эканини, муаллимлик маоши эвазига камтарона турмуш кечираётганини аниқлаган эдим.

Абдулла Қодирий билан хизмат юзасидан «Шарқ ҳақиқати» рўзномаси идорасида уч-тўрт марта учрашганман. Бир марта ўртоқ Соцердотова бнлан Қодирийнинг уйига ҳам борганмиз: ўша кезлар ҳамроҳим «Ўткан кунлар»ни ўрис тилига таржима қилаётган эди; сал олдинроқ у «Обид кетмон» қиссасини ўрисчага ўгирганди. Биз ўша асарларга бирталай ўзгартиришлар киритиш хусусида суҳбатлашганмиз. Назаримда, бу мавзудаги суҳбат анча кейин, аниқроғи, ўттизинчи йилларнинг бошларида бўлган, шекилли.

Суҳбат давомида иқрор бўлдимки, Абдулла Қодирий бениҳоя камсуқум инсон экан; у ўрис мумтоз адабиёти тўғрисида иззат-ҳурмат билан гапирарди. «Мен Л. Толстой, Н. Гогол, А. М. Горькийларга шогирдман», деган эди. Ўзбек ёшлари чаласавод бўлганликлари ту-файли ўрис ёзувчиларини яхши билмайдилар, деб афсусланарди боёқиш. Ушанда Абдулла Қодирий Шўро ёзувчиларидан Гладков, Шолохов, А. Толстой ва бошқаларнинг номларини тилга олган эди.

«Мен вақтинча тарихин мавзуни бир четга қўйиб, Шўро қишлоқлари ҳақида катта роман ёзиш ниятида юрнбман. «Обпд кетмон» ҳали қиёмига етмаган асар», деган эди ўшанда Абдулла Қодирий.

Кўп ўтмасдан, Абдулла Қодирий ўзининг янги романини — Қўқон хонлиги ҳукмрон бўлган сўнгги йиллар ҳақида ҳикоя қилувчи «Меҳробдан чаён»ни ёзиб тамомлади.

Мен Абдулла Қодирийни ўз асарларида феодал тартибини, қолоқликни фош этишга ҳаракат қилаётган ва янги Шўро тузуми муваффақиятларини куйлаётган Шўро вакили сифатнда биларднм.

Абдулла Қодирийнинг ҳибсга олинишига сабаб бўлган тафсилотлар менга номаълум, чунки камина ёзувчилар йиғилишида иштирок этмаганман. У пайтларда Шўро ёзувчилари уюшмасннинг аъзоси эмасдим, уюшманинг ички ҳаётини мутлақо билмасдим.

Бундан ташқари, мен яна шуларни алоҳида таъкидлаб ўтмоқчнман: биринчидан, ёзувчи Абдулла Қодирийга муносабатимни «Фирқа учун» жаридасида чоп этилган «Ўткан кунлар» ҳақидаги тақризимда атрофлича баён қилганман (янглишмасам, ўша тақриз 1927 йили босилган эди). Қолаверса, маҳаллий нашриётда ўрис тилида чоп этилган «Обид кетмон»га ёзган сўзбошймда ҳам ўз фикр-мулоҳазаларимни бнлдирганман.

2. Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романи жиддий камчиликлардан холи бўлмаса-да, дастлаб нашр этилган пайтдан бошлаб ўқувчиларда жуда катта қизиқиш уйготган эди ва ҳозирги кунларга қадар ўша қизиқиш сўнгани нўқ. Ниҳоятда бой далолат асосида, ҳаққоний ёзилган бу роман китобхон кўз ўнгида бутун бошли жонлн ҳаётни намоён қилади; ўрис подшолиги томонидан забт этилиши арафасидаги Қўқон хонлигининг охирги йиллари ҳақида гап кетади. Тошкент билан Қўқон ҳаёти, халқнинг турмуш тарзи зўр маҳорат билан акс эттнрилади. Абдулла Қодирий хонликдаги жирканч тартибларни, хон амалдорларининг бебошлигию ваҳшийликларини, беклару уруғбошларнинг ўзаро қонли тўқнашувларини, жаҳолат қўйнидаги чиркин ҳа-ётпп тўғри тасвирлайди.

Романдаги айрим ғоявий хатолар ҳақида ҳам гапириш мумкин. Лекин, фақат бир нарсанинг ўзиёқ, яъни Абдулла Қодирий ўз ватанининг феодал ўтмишини аёвсиз фош этгани, таъбир жоиз бўлса, «олижаноб қадим замон» юзидан кишида завқ уйғотадиган сирли пардани очиб ташлагани учун ҳам таҳсинга лойиқдир. Аб-дулла Қодирий романида эски турмушга, динга қатъиян ҳужум қилади, ўзбек хотин-қизларининг топталган ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиб чиқади. Шубҳасизки, буларнинг бари «Ўткан кунлар» романининг ютуғи ҳисобланади. Қодирий романида ўша «Ўткан кунлар» мобайнида Қўқон хонлигида ҳар қандай жонли фикр, ҳар қан-дай дунёвий ҳис-туйғу, йилт этган ҳар қандай ҳур фикр қандай қилиб бўғиб ташланганини кўрсатиб беради. Роман қаҳрамони бўлмиш Отабек ўзининг илғор дунёқараши, бир қизни бениҳоя яхши кўриши билан дарров ўқувчи меҳрини қозонади. У минглаб тўсиққа дуч келади, хонликдаги бошбошдоқлик жабрини тортади, бир ўлимдан қолади. Охири муроду мақсадига етадию, асло бахтли бўлолмайди. Отабек суюклисига упланади, лекин ёш келин-куёв бахтига одат ва шариат, хурофий удумлар ва ислом ақидаларн чанг солади. Отабекнингоиласида фожиа содир бўлади. У нечоғли матонатли бўлмасин, барибир мағлубиятга учрайди — бахтидан айрилади. Отабек Шимол томонга йўл оладию «жиҳод» пайтида ҳаётдан кўз юмади, яъни босқинчиларга қарши урушда қурбон бўлади (муаллиф «ўрисларга» деган сўзнинг устига чизиқ тортиб ўчирган ва ўша сўзнинг устидан «босқинчиларга» деб дастхатда ёзиб қўйган экан: изоҳ бизники —Н. Б.).

Роман қаҳрамони ҳали оддий халққа яқинлашмайди, унинг дунёқараши мавҳум, чалкаш, у бахтиқарс» халқнинг истикболини аниқ-равшан тасаввур этолмайди. Отабек бир неча марта ҳур (либерал) фикр баён қилади; мустабид подшони ағдариб ташлаш, маърифат ҳақида орзу қилади, ҳатто ҳурриятни қўмсайди, аммо унинг орзулари хомхаёл бўлиб қолаверади: у амалий фаолият билан шуғулланмайди. Қаҳрамон шунчаки хаёлпараст, сафсатабоз бўлиб қолади, холос. Эскилик сарқитию диний ақидага илк бора тўқнаш келган пайтдаёқ дархол паст келади: у бирор-бир инқилобий хаттиҳаракатга крдир эмас. Ҳаттоки эътироз (протест) билдиришга ҳам ярамайди.

Романнинг асосий қиммати шундаки, у ўқувчи тасаввурини бойитади. Унда давр аниқ тасвирланган, хон ҳукмронлиги остида эзилиб ётган халқнинг азоб-уқубатлари ҳаққоний аксини топган. Роман ёшлар қалбида? хону бекларга, одату шариатга нисбатан нафрат уйғо-тади.

Бош масалани ҳал этиш ваколати каминага боғлиқ эмаслигини эътироф этганнм ҳолда Қодириннинг «Ўткан кунлар» романи лозим бўлган айрим таҳрир ва зарурий сўзбоши билан ҳозир ҳам ўзбек ва ўрис тилларида нашр этилса, ўқувчилар уни жуда катта қизи-қиш билан кутиб оладилар, деб ҳисоблайман.

3. Абдулла Қодирийнинг иккинчи йирик романида—«Меҳробдан чаён»да хон замонларн янада ёрқин акс эттирилади. Абдулла Қодирий ўз асарида ўткир ҳажв тигини Қўқон хонлнгннинг ярамас тартибларию саройдаги ахлоқсизликка, айниқса, мусулмон руҳонийларига қарши йўналтиради. В. II. Ленин ибораси билан айтганда, «…дунёда мавжуд бўлган энг чиркин таълимотлардан бири бўлмиш дин»ни Абдулла Қодирий аёвсиз фош этади. Табиийки, Қодирий янги романида кўҳна Шарқ адабиёти анъаналаридан чекинади: энди унинг қаҳрамонлари йиғлоқи кайфиятдан холи, заминдан ажралмайдилар, уларда эътизор кайфияти мустаҳкамланган.

Абдулла Қодирий «Меҳробдан чаён» романида гоявип жиҳатдан улғаяди: чиркинлик, эскилик сарқитларини фош этиш масаласини кескин тарзда қўяди. Роман сўсалистик реализм вазиятида туриб ёзилган. Агар «Ўткан кунлар»да биз қисман ўтмиш улуғланган ўринларни, аниқроғи, қаҳрамонлар табиатида ва турмушнинг айрим қирраларида баъзи бир фазилатни учратган бўлсак, ёзувчи «Меҳробдан чаён»да ўз халқининг ўтмишидан олинган барча ҳаётий-ашёвий далолатга танқидий кўз билан ёндошади ва баркамол санъаткор сифатида қалам тебратади.

«Меҳробдан чаён» романи ҳозирги кунларда ҳам нашр этишга арзийдиган асар. Тегишли тузатишлардан сўнг нашр этилиши лозим, албатта.

4. Абдулла Қодирийнинг «Обид кетмон» қиссаси — бу истеъдодли ёзувчининг замонавий Шўро ҳаёти томон юз бурганипн кўрсатадиган ёрқин мисолдир. Қодирий «Обид кетмон»да жамоа хўжалик аъзолари, Шўро кишиларининг далалардаги фидокорона меҳнати ҳақида ҳикоя қилади.

Қисса бир маромда ёзилмаган; муаллиф яратган барча тимсол зўр чиққан, деб бўлманди. Аммо, ҳартугул, «Обид кетмон»да ёзувчи мамлакатимиздаги сўсалистик тузумни очиқ чеҳра билан кутиб олгани яққол кўринади. «Обид кетмон» Ўзбекистонда жамоа хўжаликлари ва Шўро ҳокимияти шарофати билан ўзбек қишлоқларида рўй бераётган улуғ ўзгаришлар тўғрисида яратилган дастлабки йирик асардир.

Шубҳасизки, бу қисса ҳам Абдулла Қодирийнинг бошқа асарлари (юқорида эслатиб ўтилган «Ўткан кунлар», «Меҳробдан чаён» романлари назарда тутиляпти) каби бизнинг ўқувчилар учун қадр-қимматини йўқотган эмас.

 

* * *

Хулласи калом, Абдулла Қодирий ва унинг асарлари тўғрисида айтадиган гапларим мана шулардан иборат. Мен ўз вақтида «Фирқа учун» жаридасига ёзган тақризимда ва алоҳида китоб ҳолида чоп этилган «Обид кетмон»га ёзган сўзбошимда ҳам ана шу масалаларга атрофлича тўхталганман. Афсуски, ҳозир қўлимда ўша тақриз ҳам, сўзбоши ҳам йўқ. Шунинг учун батафсил хулоса ёзиб бериш имкониятига эга эмасман. Умуман яйтганда, баъзи арзимас таърифларни ҳисобга олмаганда, йигирма-ўттиз йил муқаддам Абдулла Қодирий ижоди ҳақида айтган гапларим ҳам шу бугун баён этаётган фикр-мулоҳазаларимдан деярли фарқ қилмайди. Менинг баҳоим, асосан, ижобийдир.

Абдулла Қодирийнинг шахсий ҳаётига оид маълумотларга ва ўзим таниш бўлган асарларига асосланиб айтишим мумкинки, у айрим камчиликларидан қатъи назар, сўсалистик реализм вазиятида турган истеъдодли ёзувчидир. Қодирий ўзбек Шўро адабиётининг ташкил топишига, тараққиётига муносиб ҳисса қўшган.

1956 й. 26 май

Тошкент ш.

М. Шевердин (имзо)

 

Михаил Иванович ШЕВЕРДИН. 1899 йил туғилган. ШИҚФ аъзоси. Ёзувчи. Ўзбекистон Шўро ёзувчилари уюшмаси президиумининг аъзоси».

(А. Қодирийнинг жиноятномаси, «Тафтиш ашёлари» бўлими, 87—91-саҳифалар)

_____________________

[1] Анқабойнинг фамилияси тергов ҳужжатларида «Худойбахтов», «Худойбахитов», «Худойвоҳидов» тарзнда қайд этилади. Қайси бири аслига тўғри эканини билмаймиз (изоҳ бизники:— Н. Б.).

Асарнинг тўлиқ вариантини сақлаб олинг.