Nabi Jaloliddin. O‘qilmagan kitob (hikoya)

Mardikor bozoridan erta qaytdi. Guzardan ikkita non oldi. Randalanmagan, dag‘al taxta darvozaning osma qulfini ochishga biroz qiynal­­di – zanglabdi. Halqasi sharaqladi, oshiq-moshig‘i g‘iytilladi…
Tor sahnni o‘t bosgan, oldi ayvonli ikki xonali uyga eltuvchi qadamlar izidan hosil bo‘lgan maysasiz yo‘lak so‘qmoqqa o‘xshaydi. Yog‘ochlari qing‘ir-qiyshiq, qoraygan so‘rtokka tirmashgan ikki tup tok zangi-shoxlari chirmashib, sarg‘aya boshlagan quyuq yaproqlari aro mayda donali bir-ikki shingil uzum ko‘rinadi. Butalmagan mevali daraxtlar mo‘l tomorqani o‘t-o‘lan bosganidan chakalakzorni eslatadi. O‘ng tomonda pastak guvalak devor, so‘lda mechal bostirma, tegrasi tunukada o‘ralgan hojatxona, etak taraf shox-shabba – chavra bilan to‘silgan. Ayvon ustunlari qaqshab, yorilgan. O‘ngda o‘choq, ikki yonida tokcha. Biridagi qo‘lbola plitaning suqmali simi osilib yotibdi. So‘lda ixcham so‘ri. Qachonlardir oqlangan uy devori sarg‘ayib, ko‘p joyi ko‘chgan. To‘q ko‘k rangga bo‘yalgan eshik va derazalarning tusi o‘nggan.
U ish kiyimlari solingan qopga o‘xshash xaltasini so‘riga tashlab, ustiga nonlarni qo‘ydi. Uyga kirdi, lekin nega – bilmasdi. Uydan zax anqiydi. Polda eski, rangi uniqqan to‘qima sholcha. Tokchalarning har birida nimadir bor, ammo hech nima yo‘qday huvullab ko‘rinadi. Ikki mehrob orasida ham “novcha” tokcha. Uning “peshonasi”dagi mixga yag‘ir chopon ilingan. Mehrobdagi sandiq bilan jovon ustida eski-tuski uvada ko‘rpa-to‘shaklar… Pechkaga moslangan mo‘rining yonidagi tokchada turgan qopdagi un bir xamirlik qolgan. Qop ostiga ko‘ndalangiga yarim metrcha taxta qo‘yilgan, tagida esa, bir yonida g‘isht bilan shapaloqday tarasha, ikkinchi tomonidagi g‘isht ustida kitob. Endi esladi: qopni bo‘shatishi kerak, chunki un qurtlay boshlagandi. Unni paqirga ag‘dardi. Qopni changidan ehtiyotlanib, o‘ramoqladi. G‘ishtu taxtalarni tashqariga olib chiqib tashladi. Uyga qaytib paqirdagi unda yayrayotgan do‘mboq oqish qurtlarga sarasof soldi. Kim yeydi endi buni? Xotini bo‘lsaydi, elab-netib non qilardi. Hech yo‘q sotilib ketgan tovuqlariga berardi… Kitobga ko‘zi tushdi: tutantiriq qilarman, deb qo‘liga oldi. Paqirni ko‘tarib, ayvonga chiqdi. Kitobni o‘choq boshiga tashladi. Paqirni uy biqiniga qo‘yib, ustiga bo‘sh qopni yopdi-da, g‘isht bostirdi.
U xotini bilan berigi xonada yotardi. Narigi xona xos xonami, mehmonxonami edi. Har holda, boshqa odamlarda bo‘lganidek alohida xonasi borligidan quvonishardi. Qachondir uning allambalo mebelu jihoz-pihoz, idish-tovoqlarga to‘lishidan umidlanishardi. Buni mehrobga ilingan gulli harir endi kirlab, tusi o‘zgargan, chang bosgan ko‘zgudek pardalardan bilsa bo‘lardi. Bu uydan ham zax qorishiq hid anqiydi. Uch bo‘lak sholchaning tusi o‘ngigan, kir-chir.
U xobjoyini yig‘masdi – bitta o‘zi bo‘lsa, yag‘irlagan ko‘rpa-yostig‘ini kechda to‘shab, ertalab o‘ramoqlab yuradimi? Bir uyum go‘ngday g‘ijimlanib yotgan xobjoyi yonidagi choynak bilan ichi sarg‘aygan ikkita piyolani olib, ayvonga chiqdi. Endi kechki tanovulga nimadir pishirishi, hech yo‘q choy-poy ichishi kerakligi shuuriga yuk soldi. Xotini borligida ham uyda juda unaqa yayrab ovqat yemasdi. Ko‘pincha qorni to‘q qaytardi…
Qaysi xonadonga bormasin avval-boshdan oppoq dasturxon yozishadi. Uringan bo‘lsa-da, pokiza to‘shaklar solishadi. Eng huzurlisi – u ish qilishni biladi, ovqat qachon pishadi, deb o‘ylab o‘tirmaydi. Chunki tushlik ham, kechki ovqat ham o‘z vaqtida tayyor bo‘ladi. Yemak deganlari bir xilday tuyuladi – quymoq, mastava yoki sho‘rva, osh, ammo mazali, ularda masalliqdan boshqa yana nimadir bor. Ehtimol mehmonga, balki ustaga, deb pishirganliklari uchundir. Uyiga hamma masalliqni, hatto qo‘y go‘shti keltirsa ham, o‘zi yoqtirganidek uzoq qaynatsa yoki qovursa ham ularnikidek mazali tuyulmaydi. Biroq u bu haqida o‘ylamaydi, asli o‘ylagulik qurbi ham yo‘q. Bilgani – shu holat unga yoqadi.
Qo‘lbola plitaga (yaxshiki hozir chiroq yoniq) og‘ir qop-qora cho‘yan tovani qo‘ydi. Bir-ikki siqim g‘o‘zapoyani tizzalab sindirib, o‘choqqa qaladi. O‘rtasiga suv to‘ldirilgan chovgunni tiqdi. Gugurtni chaqishdan oldin tutantiriq qidirdi. O‘choq boshidagi kitobning tusi o‘ngib, tegrasidagi ranglarga qorishib ulgurgandi – g‘arib-g‘arib ko‘rinadi. Yupqa muqovasini qayirib, dastlabki bir nechta varag‘ini yulqib oldi-da, g‘o‘zapoya ostiga joyladi. Gugurt chaqdi, qog‘oz yonavermadi – yo zax­lab qolgandi, yoki biron marta ochilmagan varaqlar birvarakay g‘ijimlanganidan tutashi qiyin bo‘ldi. Uchinchi gugurt chaqishida qog‘oz olovlandi… Xiyla qizib qolgan tovaga yog‘ soldi. Ko‘zlari o‘choq atrofida parishon kezindi. Darvoqe, nima pishirmoqchiydi o‘zi? Xaltasidan tuxumlarni olarkan, nonlarning birini chimdib og‘ziga soldi. Shirin tatidi: achchiq choy bilan yumshoqqina nonni yeb qo‘ya qolsa bo‘larkan. Tuxumlar ertaga asqotarmidi?.. Tuxum piyoz bilan mazali, qolaversa, qizigan yog‘da qovurilganda odamning dimog‘ini ochadi, og‘iz chuchiydi. Qaniydi, hozir “yuz gramm” bo‘lsa! Afsuski, buning iloji yo‘q. Balki ertaga, Xudo yarlaqab, biron yollaguvchi topilsa… Piyozni archib, yarmini tovaga parraklab to‘g‘radi-da, pichoq bilan u yon-bu yon selpidi: qoshiqni qayoqdan topadi shu tobda? Ikkita tuxumni tova labida chaqib, qo‘shdi, po‘chog‘ini olovga tashladi. Yana pichoq ish berdi. Aytganday tuz? Tokchalarning qayeridadir qog‘ozga o‘rog‘liq yotardi. Topdi. Nondan yana bir tishlam uzganda chovgun shaqirladi. Nonni yamlarkan, piyozdan hilolday tilim kesib, og‘ziga otdi. Naqadar xushta’m!.. Xom choy qayerda edi-ya? Uniyam topdi. Choynakka bir kaft soldi. Suv chovgunning bag‘rini yorguday bo‘lib hamon shaqirlardi. Shashtidan olam kuygulik. Choynakka quyayotganda o‘zini har yon urdi. Bu ham kamday, choynakni cho‘g‘ chetiga tiqdi. Tobiga yetdi, dedimi, bir-ikki qaytarib, ozgina tin oldirdi. Piyolani salkam to‘latib quygach, choynakni yana cho‘qqa qo‘ydi. To‘rg‘am nonni tovadagi yoqqa belab, og‘zini to‘latib tishlarkan, tuxumning chetidan chimdib, piyoz qo‘shdi-da, nonga oshno etdi. Ortidan choy ho‘pladi. Bunaqa paytda goho “haligindan” ichib turguvchi edi, ne qilsinki, keyingi paytda ishi yurishmayapti: mardikorning bozori kasodday. Cho‘ntagidagini yo‘lkira-yu nonga saqlab yuribdi… Ikkita nonni paqqos tushirganda tova it yalaganday bo‘lib qoldi. Choyning tagini maza qilib xo‘rillatib ichdi. Orada gugurt cho‘pida tishlarini kovladi. Peshona va yuzidagi rezalarni yengi bilan artib, ayvon chetiga surildi. Osmonga boqdi. Olam biram go‘zal: hayot deganlari shumikin yo? Shom timraya boshlagandi. O‘t-o‘lanu dov-daraxt chirmashib ketgan hovlisi ko‘ziga chiroyli ko‘rinib ketdi.
Birinchi xotini tuzuk edi: “Men otang tufayli shu ahvolga tushdim, – dedi to‘yidan keyin onasi. – Endi sen yorug‘likka chiq”. Onasi yorug‘lik deganda nimani nazarda tutganini tushunmadi. Hamshira kelinchakning bo‘yi basti, ust-boshi, axloqi-yu erining bag‘riga kundek botadigan jihatlari joyida edi. O‘shanda u olamni qaytadan kashf qildi. Hayot ko‘ziga hozirgidek chiroyli ko‘rindi. Huzurbaxsh tunlarning birida xotinidan so‘radi: “Nega menga tegding, axir sen o‘qigan qizsan-ku?” “Menga emas, dadamga yoqib qolgansiz”. “Baquvvat bola ekan,  – deya xotini mushakdor yelkasiga kafti bilan charsillatib urib qo‘ygandi. – Ham desang, urush ko‘rgan, odamning qadriga yetadi”. Shunaqa qib, mana, yoningizdaman” Tavba, urushning bunga nima daxli bor? Ko‘plar qatori armiyaga – Afg‘onga borib kelgandi. Aslida borib kelganini ham, urushni ham his qilmagan. Yo‘-o‘q, bu xato, to‘g‘rirog‘i, hamma boradigan armiyaga keldim va qaytdim, degan. Onasi kelinchakni juda papalardi: “Erga bergan qizimning o‘rnida qizimsiz”, deya suyardi. Ishdan kelgunicha yo‘l poylab o‘tirardi. Kelgach, yalab-yulqab ketardi. Xalatini kunda-kun­ora o‘zi yuvib berardi. Otasi kirganda, ataylabmi, so‘rtok yog‘ochiga yoyib qo‘yardi. Oppoq xalat oftobda yaltirab, go‘yo hovliga nur taratardi. Kelinchak ham masrur edi. Ishdan qaytib yoki tong saharda uyg‘onardi-da, supur-sidiru kuydir-pishirga unnardi. Otasi paydo bo‘lganida, endi o‘ylasa, barchalari bir to‘xtalib olishar, hatto atrofdagi tovushlar qorishib ketganday tuyulardi. “Xotin, deya to‘ng‘illardi otasi gapining boshidanoq, – nega qo‘ylarning oxurini tozalab qo‘yding, nimaga sigirning go‘ngini toza joyga tashlading? Go‘ngga qo‘shsang bo‘lmaydimi? Oxurda yem yuqi tursa, molning bo‘qi tuyog‘iga ilashsa – baraka bo‘ladi!” Keyin obdon burnini qoqib, barmoqlarini yag‘ir to‘nining yonboshiga artardi…
O‘shanda yerga solingan to‘shaklarda o‘tirishardi (hatto so‘risi ham yo‘q edi-da). Shomning ilk nimtatir qaroligi yoyila boshlaganda otasi kirib keldi. Salom-aliksiz tomoq qirib, to‘shakning bir chetiga cho‘kdi. Etigini yechib, paytavalarini yonboshiga tashladi. Qo‘llarini shimiga ishqaganda kelini kosada ovqat tutdi. U bitta nonni ushatdi. Ikki barmog‘ida kartoshkani tutib, bir-ikki pufladi-da, og‘ziga soldi. Onasi ikkisi bir unga qarashadi, bir kelinga. Kelin og‘zini kaftida to‘sib o‘tiribdi. Axiyri chidamadi shekilli, nari sapchib, o‘qchishga tushdi. Onasi yig‘lamsirab, chiyilladi, qo‘lidagi qoshiqni sindirguday changalladi. U esa, xonada uchayotgan muallaq pufakka o‘xshardi. Og‘ziga har qoshiq solganida goh otasiga, goh onasiga, goho xotiniga qarab qo‘yardi.
Balki xotinining uydan ketishiga bular sabab bo‘lmagandir. Bu haqda ko‘p o‘ylaydi. O‘ylagani sari fikri chigallashaveradi. Bir kuni chiroq shu’lasida soya­siga qarab, uzun sochlarini yulqib-yulqib tarayotgan xotiniga ko‘zi tushdi-yu ko‘yi evrildi. Uning hatto o‘ziga nisbatan pakanaroq ko‘lankasi ham go‘zal edi. Sochlari soya tusida bo‘lsa-da, tolalanib, tovlanardi. O‘zi esa, kalta yengli gulli g‘ijim ichko‘ylagida shu qadar chiroyli ko‘rinardiki, beixtiyor tortmali toshoyna (tryumo) olib bersam bo‘larkan, deya o‘yladi. Shunda onasining gaplarini esladi. Armiyadan – urushdan qaytgandan so‘ng anchagacha tushunuksiz ahvolda yurdi: goh qo‘radagi qo‘ylardek yuvosh tortgisi, goho katakda dimiqqan tovuqlardek biron sharpani sezishi bilan pitirlagisi kelsa, onasini ko‘rganda diydasi yumshar, hamma narsa o‘z o‘rnida, ammo faqatgina o‘zi o‘rnida emasdek. Shom oldida tiniqlashgan osmonga, yashil, zangori daraxtlarga, yuzi tusidagi yerga boqqanida, hech bir tamasiz, minnatsiz tomog‘idan o‘tayotgan havoni tuyganida yashagisi kelib ketardi. Ikki dunyo orasida yurgan o‘sha kunlarida onasi bir gap aytdi: “Otang mening taqdirimni buzdi. Men boshqacha edim, orzularim olamni quchardi. Bolalikdagi qo‘g‘irchog‘im haliyam bor – gard yuqmagan. Ammo ko‘rinmas bir narsani sezmay, aldandim. Otang har qanday qiz orzulagan gavdali, baquvvat yigit edi. Ikki yuzlik mixni bosh barmog‘iga o‘raganini ko‘rganman. Ikki xonali uyga kelin bo‘lib tushganimdan ham afsus-nadomat chekmaganman. Faqat ilk bor qaynotamni ko‘rganimda, butun vujudimda titroq turgan. Tomog‘imda nimadir g‘ilqigan. Qoramag‘iz yuzidagi chuqurchalarga go‘yo ming yillik kirlar o‘rnab qolgan, qo‘l tirnoqlarining osti ko‘kimtir qoraygan. Shimining o‘ng yonboshi yag‘irlanganidan yaltirab ketgandi. O‘shanda ichimda nimadir uzildi. Uyga kirayotib burnini qoqqanida esa…
Yoshligimizda otangning ust-boshini yuvib, har kuni ertalab kuyovlardek kiyintirib ko‘chaga chiqarardim. Hatto ko‘ylagini shimining ichiga qanday tiqishni, mardikor emasmi, (men bundan or qilmasdim) ish joyida kiyimlarini almashtirganda, tozalarini qanday taxlash yoki ilishgacha o‘rgatardim. Dadangni yoshlik, xotinlik mehri bilan yaxshi ko‘rarmidim, bilmayman. Ammo uyga qaytganida kiyim-boshi kir, g‘ijim, ter hidi anqigan bo‘lardi. Har kuni shu ahvol edi. Oldiniga bunga e’tibor bermadim, bir fursat o‘tgach, uning nuqsi uyimga, o‘zimga urayotganligini fahmlab, vujudimda yana nimadir uzildi. Bilaman, erkaklar, ayniqsa, jismoniy mehnat qilganlari, ichadi, kuchli-kuchli ovqat yeydi – buning aybi yo‘q. Xotinlarning gapidan tushunganman, ba’zilarining erlari ichib kelsa, “shirin-shirin” bo‘lib ketisharkan. Biroq otangning og‘zidan anqigan hid chidab bo‘lmas darajaga kelardi. Buyam mayli, na muomalani, na yonveriga e’tiborni bilardi. Butun umrim shunday o‘tdi. Umidim opang ikkingizdan edi. Tavbaki, tag‘in adashmadim, shekilli…”
Xotini hammasiga chidayotgandek edi. Ehtimol erining baquvvat bilaklari bilan mardona quchishlari, mijg‘ilashlari unga sabr bergandir. Lekin tirnoq umidi va uning ko‘ngillarida ishtibohga qovusha boshlagani ikkisini ikki yonga itarmoqqa tushdi. Sakkiz yil tishlarini tishiga qo‘yib, atrofidagi narsalarga ko‘z yumib, kun ko‘rishdi. Xotinining xalati negadir oqarmay qoldi, tusiga shom osmonining nuqsi urgandek edi. Ammo baribir farzandsizlik dog‘i yengdi. Otasi ketsin, dedi, onasi labini tishladi, u esa, nima deyishini bilmadi. “Mendan rozi bo‘ling, – dedi xotini ko‘ch-ko‘ronini olib keta turib. – Bu uyga kelib, na otangizning, na onangizning va hatto sizning biron marta tahorat olganingizni ko‘rmadim. Bizning uyda hech yo‘q kattalar sahar turib tahorat olishadi, shomda yana poklanishadi, namoz-pamoz o‘qishadi, lekin siznikida… Balki Xudo bizga shuning uchun ham farzand…” Va ketdi, jigar-jondoshlari qurshovida nurday bo‘lib mashinaga o‘tirdi-da, ketdi.
Ko‘p o‘tmay, otasi qazo qildi. Onasi bilan yolg‘iz qoldi. Xotini borida bolasizligi ham unga bilinmagandi. Mana, endi dunyo huvullab, hech narsa tatimaydigan bo‘ldi. Har kech uyga kelganida, yozmi-qishmi, anov-manov hidlardan oldin dimog‘iga do‘xtirxonaning bo‘yi urardi. Bu unga xush yoqardi, uyida unga yaqin va halovat berguvchi nimadir paydo bo‘lgandi. U har kunini yengib, o‘shal hid, endi bilsa, xotini sari oshiqardi.
Onasi jon taslim qilar onida, “Tug‘masa-tug‘masin, xotiningni olib kel, – dedi,  – senga odamligingni eslatib turadi!” U esa xotinim allaqachon erga tegib, bolali bo‘libdi, deyolmadi. Onasini ayadi, hech yo‘q narigi dunyoga umid bilan ketsin-da…
Mana, endi yolg‘iz: Xudo va tushuniksiz huvullagan dunyo. Hayot deganlari har kuni bo‘g‘zini timdalaydi. Yo‘q, och qolganligidan yoki o‘zini boqolmaganligidan emas, yana bir kunu tunni kimsasiz qaritishga mahkumligidan. Shunday paytlari to‘ni bilan shimining o‘ng yonboshi yag‘ir, vujudidan nos, ter va yana nelarningdir hidi anqigan otasini, undan bezgan, lekin bir umr u bilan yashashga chidagan, ammo birovga tish yormagan sho‘rlikkina onasini eslaydi. “Ona”, deydi ingranib yolg‘iz, “Ota”, deydi to‘lg‘onib.
Uch yil o‘tdi: bir kuni opasi kirib keldi, “Men senga xotin topdim, – dedi, – polvongina, qishloqigina. Anovi satangingga o‘xshab oq xalatini ayab yurmaydi, kepatasi qursin. Nima bersang yeb, nima buyursang qib ketaveradi. Bir aybi – uch yoshli qizi bor. Shunisiyam tuzuk, bolam yo‘q, deb kuyunmaysan. Uy-joyingni epaqaga soladi, tag‘in seniyam po‘rim qib qo‘yar”. U indamadi. Nimayam desin? Xotinini, umuman, xotin zotini sog‘ingani rost. Faqat unga kim ham tegardi. Elning, “birinchingdan qo‘ymasin”, degan gapi bor, yangisi hamshirasiga o‘xsharmidi? Opasiga tayinli gap aytmadi. “Men yana kelaman, – dedi opasi, – ota-onamning arvaini chiyillatmay desang, pamingni ishlat”. Ko‘p o‘tmay, opasi yana keldi. Keng, guli ­chaplashgan kir ko‘ylagining etagini siqimlab o‘tirdi-da, g‘ingshiy boshladi: “Pochchang seniyam asheyga oborib qo‘yaman, deb so‘kadi. Uylanmaganingga oriyat qiladi-da! Bo‘lmasa, osh-non bergan xotinini… Bilib qo‘y, pinna, ashi qizga uylanasan, tuzukmi!” Opasining uchinchi qistovidan keyin rozi bo‘ldi.
Uyiga qizli kelin tushdi. Oldingi ro‘zg‘oridan qolgan ko‘ch-ko‘ronini berigi uyga tiqishdi. No‘xotdekkina qizalog‘ining ustida yap-yangi kiyim-bosh. Tuz-namak xudoyidan so‘ng el yuqi bir-ikki odam ham hovlini tark etdi. Opasining yetovida berigi uyga oshiqdi. Biroq dimog‘iga do‘xtirxonanikiga o‘xshamaydigan, xotinlarning kir sandig‘ini eslatuvchi hid o‘rnadi.
Shirintatim bir necha oy davom etdi. So‘ng xiyla so‘ljayib bozorga chiqdi. “Mehnat birjasi” so‘ljayishni xushlamaganidan, ishi yurmasa-da, ko‘ngli xush yurdi. Opasining uniyam, qorasiyam o‘chdi. Ikkinchi oydan qozon taqillay, tomoq-qursoq vaqillay boshladi. Oltinchi oyga o‘tib, no‘xatdekkina qizaloq “dada” dedi. U merovsirab, munday aytganda, yovvoyilarcha yayradi. Kimdir uniyam ilk bor “dada” dedi. Ovundi, qizaloqni quchdi.
Mardikor degani ichadi, kuchli-kuchli ovqat yeydi. Aks holda, tez sinadi. Uni ko‘radi, buni ko‘radi, borni ko‘radi, yo‘qni ko‘radi. Imonsiz, hayosiz mardikor “ov” qiladi: qaysiki xonadon pardasiz yoki hadsiz bo‘lsa, haqda ham, ishda ham “otadi”, ashaddiysi ayollarni poylaydi. Shuning-chun begona ko‘z, degan gap bor. U haqda ham, ishda ham birovni “otmagan, otmaydi”. Xonadonlarning ayollariga-ku, ichida zir tit­rab, yutinib-yutinib qo‘ygani bilan, ola qaramaydi. Qaragisi keladi, yuragi dov bermaydi, qo‘rqadi. Birovdan emas, o‘z qilmishining oqibatidan. Ba’zi mardikorlar bo‘sh qolishganida “mehnat birjasi”da o‘tirvolib, “Bir-ikki kunda qizi ilashdi, xotini ilashdi, jon deb turgan ekan”, qabilida vaysab qolishadi – biri rost, boshqasi yolg‘on. Uni “ilashmasa-chi”, “jon deb” turmagan bo‘lsa-chi, degan savollar qo‘rqitadi-da, jim yurishni afzal biladi. Bu imon “xuruji” ekanligini u qayoqdanam bilsin!.. Ayrim sohiblar har kuni kechki ovqatdan oldin, boshqalari ish yakunlangach, ketar jafosiga araq bilan siylashadi. Umuman araq quymaydiganlari ham uchrab turadi. Unaqalarga ro‘para kelsa… Xullas, o‘sha kech o‘z puliga ichdi. Dov­dirab-sovdirab, orada sassiq kekirib, uyining ostonasini xushlamayroq hatladi. Shomning so‘nggi uzuq-yumuq nurlari ayvondagi qizg‘ish-sarg‘ish chiroqqa butkul yon bergan, hovlisi shugina yoruqqa hasad qilganday xo‘mrayadi. Notekis sahn oyoqlariga botayotganday. Xotini ko‘rinmaydi. Uning qayoqdandir otilib chiqishini, “yaxshi keldingizmi, dadasi?” deya bo‘yniga qo‘l solishini va undan xush bo‘y ufurishini istadi. Ayvon bo‘sag‘asida bir muddat tindi. Ammo xotinining sharpasi ham sezilmadi. Xiyol bo‘shashib, uyga kirdi. Chiroqning yorug‘i ko‘zni qamashtiradi, xotinining yuzi battar zaxillashganday ko‘rinadi. Qizaloq esa labi uchgan chinni kosadagi yovg‘onni orqasi qoraygan cho‘yan qoshiqda xo‘rillatib ichardi. Hatto araqning shashtini kesib, dimog‘iga noxush hid urildi. U tebranib ketdi, andarmonlik ilinjida xotiniga umidvor tikildi. Ishlagan kunlari qorni to‘yib qaytardi, bu holga ko‘nikkan xotini unga ovqat olib qo‘ymasdi. Aslida-ku jirli ovqatlardan so‘ng uyidagi shildiragan, qozonning tubi ko‘ringan yeguliklar ko‘pam tomog‘iga xush yoqavermasdi. Xotinining tussiz ko‘ylagi, yalpayib turgan chigal sochlari ko‘ziga xunuk ko‘rindi.
– Ovqat ichasizmi, dada? – dedi qizaloq tog‘day odamga mo‘ltirab.
Xotini shunda ham biron harakat qilmadi. Balki hech yo‘q bir so‘z aytganida… “Men sening dadang emasman!” dedi-yu shahd burilib, tashqariga chiqib ketdi. Xotini og‘zidagini yutolmadi, qizaloq yig‘lamsiradi… Negaligini bilmadi-yu, oldingi turmushi tez-tez esiga tushadigan bo‘ldi. Birinchi eri uni “polpis, isqirt”, deb ko‘p so‘kardi, o‘tirganini ko‘rsa, oyog‘i bilan turtib o‘tardi, jerkib qo‘yishni ham unutmasdi. Uning qiliqlarini, “Ha, endi er-xotin o‘rtasidagi ish-da”, deb avvaliga unchalik e’tibor bermadi. Bu ahvol muntazamlik kasb etgach, arazlaydigan odat chiqardi. Eri chetin (pokiza, ozodalikka e’tibor beradigan) odam edi. Kelinligida har kuni dasturxonga o‘tirarkan, piyolaning labini bosh barmog‘i bilan artar, agar ilojini topsa, sochiqning tozaligiga ishonsa, yuvganday obdon ishqalardi. Endi-endi fahmlayaptiki, eri sochiqlarni ham tanlardi. Qo‘lini yuvib, hech qachon yog‘li sochiqqa artmasdi. Mabodo ikkilansa, artgach, qo‘llarini hidlar, yog‘ hidi kelsa, qayta yuvarkan, toza mato qidirib qolardi, topolmagach, kiyimlarining o‘ziga eng pokiza bilgan qismiga urib, ishqabmi, quritardi. Nega shunday odamga tanmahram bo‘lganiga haliyam tushunmaydi. O‘ylasa, erining juda unaqa ortiq joyi yo‘q – institut-pinstitutni bitirmagan, yozda fermerlardan yer sotib olib, dehqonchilik, qishda kollejda go‘laxilik qiladi. Go‘laxi – o‘t yoquvchi, degani. Bundayroq aytilsa, eng “qora ishchi”, “o‘zim kalman, lekin ko‘nglim nozik”, deb shunga aytsalar kerak-da. Shu odam sochiq tanlardi. Kiyim-boshigayam juda qarardi. Ko‘rpa-yostig‘iga-ku qo‘yaverasiz. Shunday odamning peshonasiga bitgani qarindoshchilik rishtalaridan edi. Buni avvaliga ang­lamagan bo‘lsa-da, keyinroq tushundi. O‘zbekda xolami, ammami aytadi-ku, “shu qizga uylanasan, tamom!” deb. Bo‘y yetgan qizlarning esa xunugi bo‘lmaydi. Kishi oldiniga hamma narsani “ko‘z ochib ko‘rganidan” topadi: kechagina ko‘cha changitib, chiroyli qizlarga ola qarab yurgan, har xil kino-pinolarni, hozir esa, klip-plipu telefon ohangjamalarini ko‘rib, eti qizigan bo‘ydoq yigit uchun yangi dunyo ochiladi. Mabodo u qishloq yigiti bo‘lsa, “kashfiyotlar”dan ikki karra masrurlikni his etadi. Navqironlikning, xoh u qizda yoki yigitdami, o‘z ta’mi, o‘z bo‘yi bo‘ladi. Kelin-kuyovni shu narsalar sarxush aylaydi, kelin tushgan xonadagi turfa kiyim-boshlarning tusi, yoqimli hidi esa, ikki yoshga, ayniqsa, kuyovga chandon shahdu surur bag‘ishlaydi, bu dunyo, hayot go‘zaldan-go‘zal ko‘rinadi. Bu holatning davomiyligi ularning aql-farosati, qalblaridagi zavqu orziqishga bog‘liq. Agar ular noqis bo‘lsalar, hayotning xush onlari qisqaradi. Birinchi eri bularni anglagan, his qilgan, shekilli… Lekin erining chetinligi qiziga o‘tgan, buyam yetmagandek, ko‘ngliyam nozik.
Bu eriga tekkach, o‘zini o‘z taqdiriga tushgandek his etdi. Ammo u “o‘xshatmasa uchratmas”, degan iboraniyam, ma’nosiniyam bilmasdi. Eri to‘porigina, soddagina, yanaki kirchimolgina edi, unga shunisi yoqib tushdi. Ortiqcha so‘zlar, ta’nali, zardali nigohlar, sochiq tanlashlar, qo‘l hidlashlar yo‘q. Ishlaydi, ichadi, yeydi, keladi, ko‘ngli tortsa, quchadi, uxlaydi va yana ishlayveradi. Shunday o‘ylab adashdi, chog‘i. Oldiniga kech keladigan, quruq qaytadigan odat chiqardi, ichishi ziyodalashdi, gap-so‘z kamaydi. U bularni anglab tursa-da, o‘zvakkina erini bunchalikka boradi, deb o‘ylamovdi. Bir kecha sarxush kirib keldi-da, anchagacha yonboshlab yotdi. Nuqul qizaloqqa tikildi, ammo ko‘zlaridagi ma’nini uqish mushkul edi. So‘ng indamay o‘rnidan turdi-da, kutilmaganda mustahab qilib, yuz-qo‘lini yuvib qaytdi. Artindi. Jilmaydi-da, “ertaga onangnikiga ketasizlar”, dedi. Ovozi birinchi erinikiga o‘xshab ketdi. Keyingi gaplarni hamma biladi: u tomon u dedi, bu tomon bu, biroq eri hech kimga qattiq gapirmadi. Axiyri yuk-toqini ulovga ortqilab, ota uyiga ravona bo‘ldi…
Nosni tufladi. Haligina ko‘ziga chiroyli ko‘ringan hovlisi yana qorayib, xo‘mraydi. Yovvoyi o‘tlardek tikanak mosh-guruch soqolining ostini tirnadi. Xayolan endi nima qilishini o‘yladi. Kechki ovqatni yedi, xumor bosdisiga nosni chekdi. Idish-tovoqni ertalab yoki ertaga kechki payt yuvadi. Uxlashga hali vaqtli. Bu yoqda uy yutaman, deydi. Ko‘chaga – guzarga chiqsinmi? Shomga yaqin u yerda odam qaynaydi. Ayniqsa, erkaklar. Bir-ikki tasqararoq xotin-qiz ham. Bu paytda ko‘chada nega odam mo‘l bo‘lishini hech tushunolmaydi. Birov nonga, boshqasi araq-paraq ichgani, kimdir nimadir xarid qilgani, bo‘y qizlar etini o‘ldirganimi, xotinining ovqati pishishini kutganlar vaqt o‘tkazganimi, chiqishadi. Uning nima ishi bor? Nima, bekorchi yoki shu qishloqning egasi – tosh-torozisiman, degan ermaktalablarning javobsiz savollariga javob topishi kerakmi? Yaxshisi bir kaft… Tilining ostiga nos tashladi. O‘rnidan turib, qo‘llarini belida qovushtira hovlini kezindi. Nosni tuflaganidan so‘ng ham nima qilishi haqida bir qarorga kelolmadi. Ilk yulduzlar miltirab, osmon ko‘zgulanganda, plitaga choy qo‘yib, uyga kirdi. Yonboshladi. Kechasi chanqaydi, kam deganda ikki bor uyg‘onib, yaxna simiradi. Buni nosdan, deb biladi. Ichgan kunlari esa, battarroq cho‘llaydi… Choyni damlab, yoniga qo‘ydi-da, xob joyiga yastandi…
Ertalab xaltasini salanglatib, tag‘in mardikor bozori sari yo‘l oldi. “Mehnat birjasi”da odam gavjum edi. Bu yerga shoh ham, gado ham kelishini, eplasa tirikchiligini o‘tkazishini ko‘pchilik bilmaydi. Gadoni-ku tushunsa bo‘lar, mardikor bozorida shoh nima qiladi, deguvchilar topilishi aniq. Shoh degani oliy ma’lumotli, bir paytlar o‘qituvchimi, umuman injiner-pinjinermi bo‘lgan odamlar… Bozor katta yo‘lning yoqasida, shaharning eng serodam, serqatnov yerida joylashgan. Davra qurgan, yakkam-dukkam yoki gala-gala mardikorlarning turqi-tarovati turfa esa-da, yuzi qo‘ng‘ir-qoramtir qizg‘ish, ko‘zlari baqraygan, soqol-mo‘ylovi qirtishlanmaganlari, xullas, bir qarashda, tasqararoq ko‘ringuvchilari mo‘lroq. Ko‘plari tavakkaliga taqdir yozig‘ini kutishganidan xotirjam ko‘rinishadi. Biroq biron mashina to‘xtashi hamono atrofiga yopirilishadi. Chunki xaridor, ya’ni ish kam. Yollovchilar ham anoyi emas, obdon savdolashishadi, allanimalarni so‘rab-surishtirishadi, keyin olib ketishadi… U latok ariqcha chetidagi qiyshiq daraxt ostiga xaltasini tashlab, ustiga o‘tirdi. Nos otib, atrofga loqayd nazar soldi. Nasib qilsa, xaridor topilar, aksi bo‘lsa, och qoladigan bola-chaqasi bormidi. Ana, bir “Kobalt” kelib to‘xtadi. Ishxo‘rlar “talashga” tushishdi. Xiylagina gap ulog‘idan so‘ng ikki mardikorni olib ketishdi. Boshqalar yana ortga qaytishdi. Sal o‘tib, o‘sha hol tag‘in takrorlandi. Bir soatcha vaqt o‘tdi. Soat to‘qqizdan og‘ayotganda tepasida bashang kiyingan yigit paydo bo‘ldi.
– Aka, sizam ishgami? – dedi salom ham bermay.
Dingquloq mardikorlar shitob ularga yaqinlashishdi. Yigit yonveriga norozi qarash qildi-da, savolini qaytardi. U sapchib, “ha-ha, ish poylab turibman”, dedi.
– Sherik-perigingiz bormi? – so‘radi yigit.
Devaylaganlarning insofliroqlari nari ketishdi.
– Yo‘q, yolg‘iz o‘zim ishlayman. Omma (ammo) uch kishining ishini qilaman.
– Unda yaxshi, – yigit uning baquvvat jussasiga zimdan razm soldi. – Opam ikki qizi bilan yashaydi. Shuning uchun sizga o‘xshagan yoshi kattaroq ustani qidirib yuruvdim. – Endi sinovchan tikildi. – Hamma ishni qilaverasizmi ishqilib?
– Menga baribir, – dedi “qani, ketdikmi”, deganday xaltasini qo‘liga olib.
– Ketdik! – Yigit turfa ma’nolarda boqib, ayrimlari nimalarnidir g‘o‘ldirab ham qo‘yayotgan ish talablarning havasu hasadini qo‘zg‘ab, uni mashinasi tomon boshladi…
“Kaptiva”ning eshigini ochib, o‘rniga joylasharkan, yoniga o‘tirishga ishora qildi. “Ming yillik mardikor” uchun bu o‘ylanib o‘tiradigan holat emasdi, yegani noni, yonida puli qolmagan odamning bunaqa paytda biron narsani o‘ylab-netishi temirchining ish ustida ashula aytishidek gap. Mashinaga bamaylixotir joylashib, xaltasini tizzasiga qo‘ydi. Manzilga tez yetishdi. Yaltiroq darvoza el qatoridagidan xashamatliroq edi. Yigitning ortidan ichkari kirdi.
– Opa! Hov, opa!..
Ikki qavatli uyning yuqorisida — zinapoya boshida kalta gulli xalat, beldan pastiga taniga chippa yopishgan libos kiygan, sochlari yoyiq ayol ko‘rindi.
– Ke, ukajon, ke! – Ayol quyi tusha boshladi.
– Salomalaykum, opa. Usta obkeldim.
U ham salom berdi, ammo beixtiyor ayoldan ko‘z uzolmay qoldi.
– Voy, bir o‘zi ishlaydimi? – derkan, ayol zinapoyaning o‘rtasida to‘xtadi. – Yo sheriklari endi kelishadimi?
– Bu yog‘ini menga qo‘yib bering, opa. – Yigit nimanidir chamalaganday u yon-bu yon alangladi. – Mana shu asfaltni ko‘chirib, o‘rniga bruschatka yotqizasiz. Ana, bruschatka, semun (tsement), shag‘al ko‘chada. – So‘ng opasiga dedi: – Siz ishingizni qilavering, opa. Biz o‘zimiz…
U tepaga qaytayotgan ayolning ortidan parishon boqarkan, yutindi, shuning asnosida yigit aytgan gaplarni shuurida bir qur qaytardi.
– Biror mashina sheben (chaqiq tosh) ham obkeling, ish yaxshi chiqadi, – dedi xaltasini yonboshdagi pastak, ammo bejirim uyning ayvoniga tashlab. – Bugun hamma narsani tayyorlab olaman. Ishni ertaga boshlayman. – Negadir uning kayfiyati chog‘lanib, ovozi tiniqlashdi.
– Xo‘p, aka!.. – Yigit nimaningdir andishasida kalovlandi. – Hammasini chiroyli qilib bersangiz, keyin… Bu yerda ayollar… Nazarni…
U tushundi.
– Agar… Xullas, ish haqidan xavotir olmang. – Yigit so‘nggi hukmini aytdi: – Hammasi ko‘ngildagidek bo‘lsa, ikki hissa olasiz. Ishni boshlayvering! – “Opa, men ketdim”, deya ovoz berib, ko‘chaga yo‘naldi. Darvozada to‘xtab, qayrildi. – Shebenni bugun obkeberishadi.
– Sizga bir narsani aytmoqchiydim, – deya u ayb ish qilgan boladay mo‘ltiradi.
Yigit qayrildi.
– Eshitaman.
– Men nos chekaman, shunga…
– Shuni aytmoqchimidingiz? Men nimaykin, debman-a. Nos cheksangiz, bemalol, shuniyam so‘rab o‘tirasizmi?.. – Yigit, uning soddaligidan zavqi keldimi, boshini sarak-sarak qilib, kulgancha chiqib ketdi.
Bir xonadonda ishlaganida, xotin eriga “anovingiz hamma yoqni tupuk qilib tashladi”, degani qulog‘iga tushdi. U shunchaki emas, nos tuflaydi-ku. Shu-shu birovnikiga borsa, ehtiyot bo‘ladi… Ayvondagi ixcham so‘rining bir chetiga omonatgina o‘tirib, barmoqlarini shimining cho‘ntagiga nuqib, nosshishasini oldi. U yoq-bu yoqqa parishon boqib, nos otdi. O‘zicha ishni chamaladi. Chamalarkan, ko‘z o‘ngida haligi ayol namoyon bo‘ldi. Chiroyli ekan! Negadir akashak poyabzaliga, shimu ko‘ylagiga irganibroq nazar tashladi. Aytganday, kiyimlarini almashtirishi kerak-ku. Alangladi. Zinapoyadan ayol tushib kelardi.
– Choy-poy ichib olarsiz? – dedi o‘ngga qayrilarkan. Endi sochlari turmaklangandi. Shunaqasi unga ko‘proq yarasharkan. Sochlari tepaga sidirilganidan bo‘ynining orqasi bo‘lakcha ko‘rindi. Uning bag‘ri achishdi. Nosni tuflashi, nimadir deyishi kerak. Ayol oshxonada uymalasha boshlagandi. Shu unga qo‘l keldi: asfalt top-toza, ayvon ham. Narigi chetga rangli bruschatkalarni taxlab qo‘yishgan ekan, shitob borib, ortiga tufladi.
– Hali ish-pish qilmadimu!.. – Oshxona tomonga tavakkaliga ovoz berdi. – Anovi xonada kiyim almashtirsam bo‘ladimi?
– So‘rining yonidagi xonaga kiravering.
Aslida uning ustidagi kiyimi ish kiyimidan unchalik farq qilmasdi. Faqat ish kiyimidan ter hidi badbo‘yroq anqirdi. Kiyimlarini almashtirib chiqqanda, dasturxondagi yeguliklar oppoq sochiq bilan yopib qo‘yilgandi. U endi bag‘oyat aftodahol ko‘rinar, qaragan kishining beixtiyor rahmi kelishi yoki undan irganishi tayin edi.
– Qo‘l yuvmoqchi bo‘lsangiz, suv hov, ana, – ishora qildi oshxonaga kirib borayotgan ayol.
Sahn chetidagi tegrasi kungurador bezatilgan, jo‘mragi ostiga naqshinkor hovuzcha qurilgan suv quvuri yoniga bordi. Qo‘lini suvni shopirib-shopirib yuvdi, hatto yuzu bo‘yniga, tikanak soqollariga ham suv urdi. Tanasi tetiklashib, soflik tuydi. Ammo artingulik narsasi yo‘q edi, yuz-qo‘lining qurishini kutib, so‘ri tomon sekinroq yurdi. Endigina o‘tirganda sohiba choynak-piyola ko‘tarib keldi.
– Qizlarim maktabdan kelgunlaricha hamma ish o‘zimga qoladi, – dedi qo‘lidagilarni dasturxon chetiga qo‘yib, yemishlar ustidan sochiqni olarkan.
Ayoldan taralgan xush ifor dimog‘ini siypalab, ohorli kiyim-boshi ko‘zini yashnatdi.
– Biron narsa kerak bo‘lsa, aytarsiz. – Sohiba jon olguvchi qadamlar bilan tepaga chiqib ketdi.
Dasturxondagi narsalar – bir juft obinon, saryog‘, kolbasa, shakar, ayniqsa, xush ufurgan tozalik uning ishtahasini qitiqladi. Mardikor zoti ovqat bilan tirik, hech qachon undan yuz burmaydi. U esa kechadan beri tuz totmagandi. “Bismilloh”, dedi-yu nonga qo‘l urdi. Hech qancha o‘tmay, dasturxonda shakardan boshqa narsa qolmadi, choynakni go‘yo siqqanday changallab, choyning tagini chuldiratib piyolaga quydi-da, sho‘rillatib sipqordi. Lablari chetida, peshonasida ter yaltiradi. Nafsi orom olgani shu edi, endi bir kaft nos otsa, tamom, ana undan keyish ish deganining… Nosni tuflab, avval bruschatkalar taxlamini, qoplardagi tsementni, ko‘chadagi shag‘alni chamaladi. Nihoyat asfaltni ko‘chirishga tushdi. Tezdagina sahnni o‘yib tashladi. Belini ko‘tarib, nos chekarkan, birdan sohibani esladi, beixtiyor yuqori qavatga qaradi. Nigohi biroz tentiradi-da, keng derazada to‘xtadi. Xiyol qayrilgan parda ortidagi o‘ziga qadalgan ko‘zlarni payqadi. Ulardagi ma’noni yoki sohibaning nega u yerda turganini aniqlash uchunmi, ixtiyorsiz tikilib qoldi. Lahzalar ichida ayolning nigohini tutdi. Tashqaridan tushgan yorug‘ undagi ma’noni oshkor etdi: “U kim, rostdan ham yaxshi ishlaydimi?” yanglig‘ savollar uchardi sohibaning ko‘zlaridan. Uning eti jimirlab, bo‘g‘zi kuydi, ko‘nglida o‘zi hali ang­lamagan his uyg‘ondi: allanechuk sog‘inch bag‘rini sim-sim ezardi. Nosni tuflaganda, darvozadan zamonaviy sumka ko‘targan ikki qizaloq kirib kelishdi. Kichigining sochlari ikkita qilib turmaklangan, maktab libosi egniga nihoyatda mos tushganidan, bir quchoq guldastaga o‘xshab ko‘rinadi. Kattasining kiyimi esa, boshqacharoq edi: undan balog‘at ufura boshlagandi, yoyiq sochlari ikki yelkasiga suykaladi.
– Ie, usta kelibdi-yu!.. – dedi jarangdor ovozda kichigi.
– Hormang, amaki! – iltifot ko‘rsatdi kattasi.
O‘ydim-chuqur sahnda sakray-sakray, yuqorida turgan onasiga ro‘para bo‘lishdi.
– Keldiylarmi? – Sohibaning keyingi so‘zlari hukmday eshitildi: – Darrov kiyiminglarni almashtirib, tushlikka tayyorgarlik ko‘ringlar!
U qaqqaygancha:
– Ovora bo‘lmanglar, men ketaman, – deb yubordi sohibaning gaplaridan o‘zicha ma’no chiqarib. – Ishni ertadan boshlayman, astoydil. Odatim shunaqa.
Ayol unga sovuq, ham norozi qarash qildi.
– O‘zimizdayam qorin bor! – dedi ichkariga qaytarkan.
U o‘zini izza bo‘lganday his etdi. Nima qilarini bilmay, asfalt bo‘laklarini g‘altakzambilga yuklay boshladi. Ko‘p o‘tmay, ulkan mashinada chaqiq tosh to‘kib ketishdi… U o‘z holidan hayron edi: qayga bormasin birinchi kuni qariyb ish qilmasdi. Bugun esa, uni-buni bahona qilib shu yerda uymalashyapti. Fe’li tutdi: “Hov, opa”, dedi yuqoriga bo‘ylab, ammo ayol unga opa bo‘lgulik emasdi. Ikki-uch bor “opa”ladi. Nihoyat sohiba ko‘ringach, “Ishni ertadan boshlayman”, dedi-da, suvquvurda yuz-qo‘lini yuvib, kiyimlarini almashtirgani kirib ketdi.
– Ertaga ertaroq kelarsiz? – so‘radi sohiba darvozaga yetganda.
– Xo‘p! – dedi-yu ichida nimadir uzilganday bo‘lib, ko‘chaga chiqdi…
Uy yutvoraman, deydi. Qorong‘i tushishiga hali ancha bor. Nimagayam erta keldi? Doimgidek ishlab, kechki ovqatni yeb qaytsa bo‘lardi-ku! Ne qilsin, odati shu, “o‘zim kalman, ta’bim nozik-da”. Bolaligidan shunaqa – biron ishga kirishsa, ilk kuni uni u yoqqa, buni bu yoqqa tashmalaydi-yu, faqat nima bor, nima yo‘qligini chamalab, nimani qachon bajarishini rejalashtiradi. Qo‘li ishga boravermaydi. Bugun ham shunday bo‘ldi: lekin endi ne qilarini bilmay qoldi. Ko‘chaga chiqay desa, darvozasi oldi supurilmaganiga ancha bo‘lgan. Qachonlardir o‘zi yasagan yarim qulochli yog‘och “eshak” ko‘ziga xunuk ko‘rinadi. O‘choq boshiga keldi. Chiroq o‘chiq. Choyni o‘choqda qaynatgani tuzuk. Vaqt ham o‘tadi. G‘o‘zapoya aralash shox-shabbani qasir-qusur sindirib, o‘choqqa bosdi. Alanglab tutantiriq izladi: darvoqe, kitob bormidi? To‘q jigarrang tusli yupqa muqovasi uniqqan kitobni qo‘liga oldi. Harflarni urishtirmaganiga ancha bo‘lganmasmi, yozuvini qiynalib o‘qidi: “Abadiyat qonuni” – bu nima deganiykan-a? “Abadiyat”ni tushunmadi. Qonun to‘g‘risida shekilli-da, deya o‘ylarkan, olov yoqishni ham unutib, kitobni varaqladi. Kechki ovqatga hali ancha bor, qorniyam juda unaqa ochiqqani yo‘q. Savil, televizorni o‘lguday yomon ko‘radi-da, bo‘lganida balki zerikmasmidi? Mundayrog‘idan sotib olsammi, deb o‘ylab qo‘yadi-yu, unga qarasa, boshi aylanishi esiga tushib, doim shahdidan qaytadi. Kitobni varaqladi. Chetlari sarg‘ayib, hamma yog‘iga chang-g‘ubor o‘tirgandi. Avvalgi sahifalarini yirtib, tutantiriq qilgani yodida yo‘q edi. Yulib olingan varaqlarning so‘yloq tishlarday qoldiqlari ko‘ziga xunuk ko‘rindi. Ilk satrlarni o‘qidi: “Ayol yotoqxona tomon…” so‘zlariga ko‘z yugurtirdi-yu, beixtiyor haligi ayol esiga tushdi. Uning qaddi-qomati, ko‘zlari qutquli edi. Yana kitobga tikildi. Bu matoh uyiga qayoqdan keluvdi o‘zi? Xotinining qizi qaysidir qo‘shninikidan ko‘tarib chiqqanmidi? Yoki xotini tutantiriqqa yarab qolar, deb egasidan so‘rab olganmidi, bilmaydi. Keyin esa qopning tagidan joy topdi. Kitobni yopib, tag‘in nomiga qaradi: “Abadiyat qonuni” – nomi qiziq ekan. Teparog‘ida muallifning ism-sharifi yozilgandi: o‘qish qiyin, xiralashib ketibdi. Ovoz chiqarib o‘qidi: Nodar Dumbadze. Yozuvchisining oti undanam qiziq ekan-ku. Kuldi. Dumbadze, xix… Gruzinlarda shunaqa ism bo‘larmidi?
Harbiyda bir sherigining familiyasimi, otimi Tutadze edi – gruzin. O‘sha Tutadze xiylagina qo‘rsmi-ey, shafqatsizroqmi-ey edi. Uni bu ko‘yga urush solmaganligini ko‘pchilik tushunib qolgandi… Ikkovi bir uyga kirishdi. Chodrali ayol burchakka qisilib turardi. Odatda afg‘onlar ayol-qizlarini yolg‘iz tashlab ketishmas, zarur bo‘lsa, jon berib himoya qilishardi. U odam berkinishi mumkin bo‘lgan joylarni ko‘zdan kechirib chiqdi. Ayni mahal Tutadze avtomatining uchi bilan ayolning yuzini ochishga urinar, shahvoniy titrab, xiringlardi. Axiyri ayolning boshidagi chodrasini yulib oldi. Yo Olloh! Ro‘parada o‘n besh kunlik to‘lin oydek ko‘z qamashtirar chiroyli bo‘y qiz turardi. Yuzi pushti qorishiq oq, qosh-ko‘zlari tim qora. Sochlar mastona to‘lg‘onadi. Nigohi!.. Nigohini tasvirlashga til ojiz: begona jonzotni ko‘rgan jajji shervachchaning xiyol hurkibroq irillashiga monand qarash… Tutadze hirs yetovida pishillardi.
– Unaqa qilma! – deya oldi.
– Ey, to‘nka! Shunday narsani… Ularning erkaklari qancha yigitlarimizni!.. – Vahshat ila o‘ljasini yerga ag‘dardi.
Negadir qizning nigohida qo‘rquvdan asar yo‘q edi. Eslasa, haligacha hayratga tushadi. Balki o‘shanda… Tutadze qizni bosib olgach, birdan g‘alati ingrab yubordi. Qiz itarib yuborgach, yonboshga ag‘darildi-yu, jon halpida chinqirdi. Qornida xanjarning sopi ko‘rinar, qizning libosi qonli edi. U nima bo‘lganini tushunib, tutqunga qaradi. Qiz “o‘limga tayyorman”, deganday boqdi. Tutadzening tanasi tortishib, xanjarga qaradi, nolavor oh urdi. Lahzalar ichida hushi og‘a boshladi. U bo‘lsa, o‘ng qo‘lining ko‘rsatkich barmog‘ini labiga bosib, qizga “indama”, so‘ng “yashirin”, deganday ishora qildi-da, Tutadzeni suyab turg‘azishga urindi. Sho‘rlik og‘riqdan dod soldi. Xanjarni sug‘urgani qo‘rqdi: o‘lib-netib qolsa!.. Sherigini tashqariga sudrarkan, qizga so‘nggi bor ma’noli boqdi.
Tutadzeni tibbiy qismga olib ketishdi. Ko‘p o‘tmay, o‘libdi. Xanjar kindigiga urilgan ekan. Aslida qornidan yaralangan odam kamdan-kam omon qoladi… Unga hech kim hech narsa demadi: yo Tutadze hushiga kelmagan, yoki sotmagan… Goho o‘shanda to‘g‘ri qilganmidim-yo‘qmi, deya iztirobga tushgani rost. Lekin bir narsani angladi: urush insonni beshafqat jonzotga aylantirarkan. Agar jazolanmasligini bilsa, har qanday vahshiylikni qila olarkan. Urush jazosizlik tuyg‘usini yaratarkan. Jasorat ham shunda tug‘ilarkan. Bu gaplar uning to‘pori jo‘nlikka ko‘nikkan shuurida ungandi. Keyin esa unutdi… U bir umr ayollarning ko‘ziga qarashdan hayiqib yashadi. Ammo bugun… Muqovani chapga surdi. Ilk so‘zlarni qayta o‘qidi: “Ayol yotoqxona tomon yura boshlagan edi, erkak oldinroq borib, eshikka ko‘ndalang turib oldi.
– Bas qiling! Tartib-qoida degan narsa bor!
– Kiramanu chiqaman.
– Yo‘q!
– Nahotki na xotining, na bolalaring bo‘lmasa?
– Yo‘q, bo‘lmaydi ham. Men erkin odamman! – deb jilmaydi erkak.
– Qulsan, erkin odammassan! Baxti qaro qulsan, munofiqsan, ablahsan, bildingmi?! – ayol o‘zini tutolmadi.
– Qaysi birimiz qul yo ablahligimiz borgan joyimizda ma’lum bo‘ladi, hozir tez oldimga tushing, bo‘lmasa… – dedi rangi o‘chib erkak.
– Nima – bo‘lmasa?
– Vatan xoinlarini nima qilishlarini bilasizmi?
– Hali sen Vatan haqida gapiryapsanmi?! Daydi!
– Gaplaringiz esingizda tursin!
– Esimda turadi…”
Yana bir necha sahifa o‘qidi. Olamdan yorug‘lik qocha boshlaganda to‘xtadi. Biron narsani tuzukroq tushunmadi, lekin o‘qish baribir qiziq ekan, deb o‘yladi, o‘zingni aqlliroq fahmlay boshlarkansan. Bu huvullagan dunyoda, vayronani eslatuvchi kimsasiz hovlida nimadir qilishi kerak-ku axir! Xayollari begonaligini, ular bugungi ayol tufayli paydo bo‘lganini, to‘g‘rirog‘i, ichida nimadir o‘zgarganini tushunmasdi-yu, biroq ayni ko‘yi xush yoqardi… Endi kechki ovqat haqida o‘ylashi kerak. Kitobni o‘choq boshiga emas, tokchaning yuqorisiga qo‘ydi. Kechagi ikkita tuxum turibdi. Xayriyat, chiroq yondi. O‘choqqa o‘t yoqishi uchun tutantiriq izlashi (ammo negadir kitob varag‘ini yirtish haqida o‘ylamadi) shart emas. Plita ustiga tovani joylab, fikri o‘zgardi: tuxum darrov pishadi, oldin choy qaynatib olgani ma’qul…
Erta uyg‘ondi. Kechadan buyon soqol-mo‘ylovini olishni, yuvinishni niyat qilgandi. Sochini to‘g‘rilatgani ehtimol ulgurmas. Qayerdandir yarmi siniq oynani topib, so‘ri chetiga tiradi. Ko‘ztikonni eslatuvchi soqolini “mullavachcha” qilishi kerak. Yalandi kirsovun tokchalarning allaqaysi burchagida ekanligi esida edi. Soqolini suvlagach, sovunlab, obdon ishqaladi. Ustarasi “otam zamondan qolgan”. Soqolning bo‘yin egishi qiyin bo‘lsa-da, amalladi. Qo‘l tirnoqlariga qaradi: uchi qorayib yotibdi. Shu qadar qalin, temir kabi qattiq. Doim iliq suvda ivitib, yumshagach, er pichoqda (qinli pichoqda) oladi. Qaychi, piska o‘tmaydi. Lekin hozir ivitib o‘tirsa, ishga kech qoladi. Gugurt cho‘pining uchini chimdib, yarmini uzib oldi-da, tirnoqlari ostini tozaladi. Ungacha plitadagi suv ilidi. Uy yonboshiga o‘tib, ikkita g‘isht ustida boshu tanasiga kirsovunni ishqab, yuvindi. Bo‘rtiq paylari yanada shishdi. Artindi. Kechagi kiyimlarini kiydi…
Darvoza oldida sohibaning ukasi qizaloqlarni mashinaga o‘tqazardi.
– Keldingizmi, aka? – dedi “ishingni bilib qilaver” qabilida. – Hamma narsa bormi?
– Hamma narsa bor, – dedi u va omonatgina ko‘rishdilar.
– Ishni tezlatasiz-da endi, aka. – Yigit mashinaga o‘tirdi. – Hali kelaman.
Tomoq qirib, ichkari kirdi. Hovlida hech kim yo‘q edi. Tepadagi oynaga umidvor qarab olgach, kiyimlarini almashtirgani kirdi. Xayoli esa sohibada. Qaytib chiqqanida ham hech kim ko‘rinmadi. Ish buyumlarini taraqa-turuq qildi. Xayoli mudom ayolda: ko‘rinsaydi! Ishi unmayotganday tuyuldi. Qaniydi, bir ko‘rinsa!.. Asfaltni ko‘chirishga tushdi. Nihoyat o‘sha ovoz:
– Salomalaykum!.. Keldingizmi?
Ikkilanibroq, hatto qo‘rqib, tepaga qayrildi. “Keldingizmi”, degan so‘z erkalaganday bo‘ldi. Lekin alik ololmadi – bunga odatlanmagandi. Bosh irg‘arkan, “hmm”, dedi.
– Biron narsa kerak bo‘lsa, aytarsiz, – dedi-yu ayol ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.
U jilmaydi. Vujudida quvvat ko‘pirdi. Bir zarbda asfaltning katta qismini o‘pirib tashladi. Nazdida, yutayotgan havosi bag‘oyat totli edi. Hatto ohori to‘kilib, suzilib qolgan, achimsiq ter hidi anqigan ko‘ylagi ham tanasini siypalayotganday tuyuldi. Hamma narsa ko‘ziga chiroyli ko‘rinar, yuragi orziqardi. Oyoq-qo‘li tinim bilmas, ora-sira yuqoridagi oynaga qarab qo‘yishni ham kanda qilmasdi.
Asfalt bo‘laklarini ko‘chaga tashiy boshlaganda, sohiba oshxona tomon o‘tarkan, dedi:
– Choy ichvoling.
Qaddini rostladi. Burnidan cho‘zib nafas olarkan, dimog‘iga urilgan xush bo‘yni uzoqroq saqlash uchun xiyol nafas chiqarmay turdi. Sohiba bugun boshqacha kiyingandi: tanasining har bir qismiga xos bo‘rtib, qayrilib tegingan yumshoq pushti matodan ko‘ylak, tizzalarigacha yalang‘och oyog‘ida nafis shippak. Libosi har harakatidan buloq suvidek to‘lqinlanar, go‘yo mayin shaboda epkini siypalayotgan yanglig‘ g‘ijimlana jimirlardi… Oppoq dasturxonda ikkita obinon, shakar, parraklangan kolbasa va likobchada ikkita qovurilgan tuxum. U qo‘llarini suvni shopirib, tirsagigacha yuvdi, hatto g‘arg‘ara qildi. Artinarkan, atrofga ma’noli nazar tashladi. Nigohi keza-keza dasturxonda to‘xtadi: yoqimli ko‘rinishli yeguliklar “g‘ilq” etib yutinishga majbur qildi, beixtiyor bag‘ri hapriqib ketdi. Dasturxonning tusi oq bo‘lishini shu paytgacha hecham xayoliga keltirmagandi. Uning olamida kirchimol bo‘lsin, dog‘-dug‘ bilinmasin, deb to‘q rangli yoki gulli matolardan foydalanishardi. Dimog‘i, burni betakror soflikdan achishganday bo‘lib, ishtahasi ochildi. Non sindirayotganda sohiba choy ko‘tarib keldi.
– O‘zi bironta xizmatkor xotin yollasam bo‘larkan, – dedi unga kiborona nigoh tashlab. – Manavinaqa ishlar oson emas ekan.
U bu gapni unchalik tushunmadi, chunki ayoldan taralayotgan xush ifordan, chiro­yidan, go‘zal qaddi-bastidan va ishtaha ochar yemaklardan sarxush edi. Ayolning gapi ham, pisandsiz nigohi ham uning shirin kechmishlariga ta’sir qilmadi. Tangla­yidagi yoqimli ta’mga kolbasa bilan yaxshi pishgan nonning mazasi qorishdi. Ikki lunjini to‘latib ovqat chaynarkan, nigohi ayolga qayrildi. Sohiba hali ketmagan, g‘alati tikilib turar, qarashidan undagi o‘zgarishni sezgan, yo‘g‘on bo‘ynidan sirpanib, quyi tushgan ko‘zlari baquvvat tanasidan zavq olayotganday bo‘lsa-da, noxush hidni tuygan burni jiyirilib, rahmi kela boshlaganini anglatardi.
– Xo‘jayiningiz qayda? – so‘radi og‘zida tovush uchun bo‘sh joy topib.
Sohiba hayvonot bog‘ida ulkan maymunni ko‘rib qolganday, ketay demasdi.
– Avariyada o‘lgan. – Ayol na o‘ksindi, na ovozida afsus sezildi. – Yaxshi odam edi rahmatli. Mana shularning, – u boshu ko‘zini hovli bo‘ylab aylantirdi, – hammasini o‘zi qib bergandi. Ammo, rohatini ko‘rmadi… O‘zingiz… – shu gapni aytdi-yu “dardimni senga doston qildimmi” yoki “e’tiborimga arziysanmi o‘zi”, deganday boqdi. U ayolning ko‘zidagi ma’noni uqmagan bo‘lsa-da, o‘zi haqida nimadir deyishi kerakligini tushundi. Tilidan esa boshqa so‘zlar uchdi:
– Men… Yolg‘iz o‘zim… Ja chiroyli xotinakansiz… – dedi-yu kattaroq luqma bo‘g‘ziga urildimi, tiqilib, o‘qchidi.
Sohiba undagi o‘zgarishni sezgandi: tanidan mudom achimsiq hid anqisa-da, soqol-mo‘ylovini qirtishlab, yuvingani bilinardi. “O‘tkir” burni kirsovunning “ifori”ni ham payqadi. Biroq to‘pori mardikorning kutilmagan, o‘ta samimiy “xushomadi” xush yoqdi, faqat o‘zini tushunmaganga soldi.
– Mabodo ashula-pashula eshitgingiz kelsa, aytarsiz, – dedi zinapoya sari yurib.
U o‘zini erkinroq, ayolga yaqinroq his qila boshladi.
– Ko‘proq yaxni qib qo‘ying! – Og‘zini to‘latib choy ho‘pladi. – Ko‘p chanqayman.
Sohiba unga endi ham hayrat, ham “kim bilan gaplashyapsan, bilasanmi” qabilida boqdi. So‘ng yo‘g‘on bo‘ynida, ko‘ylagi ostidan ham bo‘rtib turgan mushaklariga, undan ham battari, hayvonniki kabi ma’nosiz ammo cho‘g‘ ko‘zlariga qararkan, o‘zi istamagan holda so‘lish oldi.
– Mayli, katta choynaklarda damlab beraman. – Jilmayishga urindi. – Yaxnadan ko‘nglingiz to‘q bo‘lsin. Fontanniyam yoqib qo‘yaman.
O‘rtada aylana hovuzli favvora bor ekan – e’tibor bermabdi-ya. Suv purkagichlari gul shaklida. Yaxshi bo‘ldi, hali kun tikkaga kelganda hamma yoq lovullab ketadi…
Sohiba tushdan oldinroq favvorani yoqib, ikkita katta choynakdagi choyni bo‘g‘ziga kirmaydigan qilib suvga botirib qo‘ydi. Hovlida salqin tarovat kezindi… Qizaloqlar maktabdan erta qaytishdi. “Salomu hormang” qilishib, quvlashmachoq o‘ynashganday tepaga chopqillashdi. Choy-poylarga endi ular qarashdi. U tamaddiga kirishganda kichigi o‘tirib, kattasi tik turib, qaqillashga tushishdi.
– Nimaga yolg‘iz ishlaysiz?– so‘radi kattasi qiziq narsaga qaraganday tikilib.
Nima deyishini bilmadi, og‘zidagini yutib olgunicha picha vaqt o‘tdi.
– Menga birovning ishi yoqmaydi, – dedi rostiga ko‘chib. Keyin yosh bolalar bilan gaplashayotgani yodiga tushdimi, qo‘shib qo‘ydi: – Innaykeyin menda beshta odamning kuchi bor.
“Vo-oyy”, deb yuborishdi qizchalar.
– Ayiqqa o‘xshab kuchingiz ko‘pmi? – so‘radi kichigi ko‘zlarini ola-kula qilib.
– Ha, – deya u ikki qo‘lini chig‘anog‘idan bukib, mushaklarini ko‘rsatdi.
– Hoy, amakingni o‘z holiga qo‘yinglar! – Yuqoridan ayolning ovozi eshitildi. – Ovqatlanib, tezroq ishga tushsin. Sizlar ham ovqatlanvolinglar.
Qizaloqlar tepaga chiqib ketishdi. U yemakka tobora singib borardi. Yegani sari, jag‘i, tishlari, hatto ularga posangilik qilayotgan, og‘iz ichra hokimi mutlaqman, degan tili ham shunga mute edi. Yo Olloh! Shunaqasiyam bo‘ladimi?!. Nafs qondi, taom yeyildi, choy qayta-qayta sipqorilaverdi… Sohiba baribir go‘zal, o‘yladi u va “go‘zal” so‘zini kashf qilganidan quvondi. Ha, go‘zal!.. Mabodo uni quchoqlasa (tavba, shunday o‘ylashi ham mumkinmi), jazirama issiqda, yana terlab-pishib ishlagandan so‘ng muzdek suvga sho‘ng‘igandek bo‘lsa kerak. Yoki mana bu favvoraga boshni tiqib o‘tirgandek maza qilar. Nima bo‘lganda ham, uni o‘ylash, his qilish pechkasi lov-lov yonayotgan issiq uydan tashqariga chiqqaningda hamma yoqni qor qoplagandagi sovuqdan-sovuq havo og‘zi-burningni achishtirgan, oy yorqin-yorqin ko‘ringan tunga o‘xshaydi. Taning yonadi, bo‘g‘zingda toza havo o‘ynaydi, ko‘zing jimirlaydi, atrof qorong‘i, ammo senga oydin-oydin ko‘rinadi… Yana ishga tushdi, tez va orziqib ishladi. Quyosh uy tomining so‘liga og‘a boshlaganda, yuqorida ayol ko‘rindi. Uning-chun kutilmagan diydor: sohiba o‘ng qo‘lining ikki barmog‘ida erkakcha ko‘ylakning yoqasidan tutgancha turardi. Ishdan taqqa to‘xtadi: nima qilarkin? Yuvsa kerak-da? Zinapoya boshida dedi:
– Rahmatli erimniki, – o‘zini nihoyatda jiddiy tutishga urinayotgani sezildi. – Bekor yotibdi. Kiyarsiz. Tor kelmas… – Shunday deya ko‘ylakni so‘ri ustuniga ildi.
U esa angraygancha turardi, hatto rahmat aytolmadi…
Saldan keyin uka – yigit kirib keldi.
– Hormang, aka! Voy bo‘-o‘, ishlar tezlashib ketibdi-ku. – So‘ng yuqoriga ovoz berdi: – Yaxshimisiz, opa? Tinchlikmi ishqilib?
Ayol tepadan salom-alik qildi.
– Kamchiliklar yo‘qmi, aka?
– Yo‘q.
– Uyingizga qatnab, ishlasangiz, degandim…
– O‘zim ham shunaqa qilaman, deb turuvdim…
– Yaxshi. Baribir uyingizdan ham xabar olishingiz kerak-ku.
– To‘g‘ri, – dedi-yu, xayolidan mening go‘ristonga o‘xshagan uyimni it yermidi kabi gap o‘tdi.
– Xo‘p, bo‘lmasa, – yigit darvoza tomon yurdi. – Ertaga xabar olaman. Bo‘pti, opa, men ketdim, – dedi yuqoriga bo‘ylab.
U taraddudlandi.
– Agar malol kelmasa… Yo‘l kiraga…
– Pulmi? – dedi yigit ochiq yuz bilan. – Tushundim. Hozir… – Pichadan so‘ng qaytib, bir taxlam pul uzatdi. – Yuz ming yetadimi?
– Yetadi. – U ishi oson bitganidan o‘ng‘aysizlandi.
– Xo‘p, xayr! – Yigit g‘oyib bo‘ldi…
Uning fe’li shu – ish qilayotganida birov devaylab (kuzatib) tursa, ovqat yeyotganida qattiq tikilganga o‘xshayveradi. Ishi tezlashdi. Ammo bot-bot tepaga qarardi. Nihoyat ovoz berdi:
– Fontanni o‘chirib qo‘yavering!
– Nega? – dedi ayol paydo bo‘lib. – Havo endi dimlaydi-ku?.. – So‘l yog‘ida kichik qizi ko‘rinib, onasiga suykaldi.
U qaddini tikladi. Avval favvoraga, so‘ngra ayolga boqdi. Nimanidir tushunganday yana yumushiga unnadi. Tilidan esa ushbu so‘zlar uchdi:
– Endi tomchilar aniq-tiniq ko‘rina boshlaydi. – Ammo nima deganini o‘zi ang­lamadi.
Ayolning tanasida nimadir yoqimli o‘rmaladi: tushunmadi, nigohi favvoraga qayrildi. Zarb bilan otilgan suv tepaga bo‘ylarkan, parchalanar, qaysidir daraxtmi, devormi ortiga cho‘ka boshlagan quyosh nurida tomchilar dona-dona bo‘lib ko‘rinardi. Bu ayolning bag‘rini orombaxsh timdaladi-da, “tavba”, deganday bo‘yni aralash ko‘ksini siypalab, ichkari yo‘naldi. Qizaloqning, “G‘alati odam ekan-a?” degan tomchilarday shaffof ovozi eshitildi. U o‘zida evrilish ro‘y berganini sezdi, hadik va yovqarash bilan favvoraga o‘girildi. Ko‘zi bilan tomchilarni endigina tutganda otilayotgan suv o‘z tuynugiga qaytganday taqqa to‘xtadi. U ishni yakunlashi kerakligini angladi: uyga qaytaman!..
Cho‘ntagidagi pul qutquladi: ichgisi keldi. Qorni to‘qligi istagiga kushanda bo‘ldi. Shom chaqirgan qorong‘ilik bo‘g‘zidan olmadi, aksincha, hovlidagi daraxt shoxlarining quyuq uyg‘unligi, sahnda oyog‘iga urilgan maysalar, hozir-hozir damlab ichishni orzulagani achchiq ko‘k choy xayoli xush yoqdi. Hov naridagi bo‘ychan teraklar shoxida jo‘r bo‘lib shanqiyotgan olaqanotlar e’tiborini tortdi. To‘xtadi. Ammo qushlar ko‘rinmasdi. Qattiq qars urdi. Shallaqilarning ovozi bir lahza tindi. So‘ng yana balandroq ovozda sayray ketishdi. Chiroq yoniq edi: eng avval plitaga choy qo‘ydi. Andarmonlik istadi. Shu payt ko‘ziga tokchada mung‘ayibgina yotgan kitob ilindi. Beixtiyor ko‘ngli ilidi. Kitobni shoshib bag‘riga bosdi, choyning qaynashini kutdi… Shopirib-shopirib qaytardi. Yonboshiga qo‘yib, kitobni ochdi. Lampochkaning yorug‘i harflarni ilg‘ashiga monelik qildi. Xontaxta burchagiga bir oyog‘ini tirab, prujinasimon eshilgan simini tekislab, pastroq tushirdi. O‘tirgancha kitobga qaradi: harflar chaplashmadi. O‘qidi, o‘qiyverdi…
Yana erta uyg‘ondi. Tashqariga chiqib, kerishdi. Atrofga alangladi: dov-daraxtlar, o‘t bosgan hovli sahni ko‘ziga xunuk ko‘rindi. Tavba, odam ham shunaqa yashaydimi?! Ariqchada yuz-qo‘lini yuvib, chala-chulpa artindi. Plitaga choy qo‘yib, belkurakni oldi-da, sahndagi o‘tlarni tuproq qorishiq qira ketdi. Shuuri oydinlashib, kayfiyati chog‘landi. Ko‘z oldiga sohiba keldi: chiroyli xotin! Qomatini ayting, qarasa, bo‘g‘zida olov turadi – chanqab ketadi. Kiyimlariyam o‘ziga yarashgan, xushbo‘y. Qizlari-chi, qizlari… Ular manavinaqa uyda yasholmasayam kerak. Yo hamma yoqni tozalab, odam kepata qilishadi, yoki “hayyo-huyt”, deya tark etishadi. Nega odamlar bir-birlaridan bu qadar farq qiladi? Javob topishga aqli ojizlik qildi. Keyin xayollaridan uyaldi… Ishga uzoq kutgan kishisini ko‘radiganday orziqib bordi. Yana yigit bilan qizaloqlarga ro‘para bo‘ldi. So‘ng hamma yoq jimib qoldi. Xonaga kirib, ayol in’om qilgan, tanini sirgan yumshoq qimmatbaho ko‘ylakni yechdi. Ish kiyimlarini kiyib, tashqariga chiqdi. Ko‘zlari beixtiyor yuqoriga qarardi. Yuragidagi orziqish qo‘llariga shasht berdi. Shag‘al ustiga chaqiqtosh yotqizishga kirishdi. Ishlarkan, bag‘rini o‘zi ko‘pam anglayolmagan sog‘inch o‘rtayotganini his etdi. Bugun qanaqa kiyimda chiqarkin? Sochlari yoyiqmikin yoki turmaklanganmikin? Qaysi baxtli inson uni quchoqlarkin? Tozayam yoqimli, xushbo‘y bo‘lsa kerak. Balki… Ehtimol erkakni sog‘ingandir?
– Hormang! – Yuqoridan ovoz keldi.
U cho‘chib tushdi. Yuragi dukurlab, qayrildi: sohiba oq futbolka, taniga chippa yopishgan qora ishtonda (boshqa nom topolmadi) zinapoyadan quyilardi. Sochlari yelkasida to‘lg‘onadi. Bir so‘z aytolmadi, yutoqib yutindi-da, yumushini qilaverdi.
– Yuz-qo‘lingizni yuvarsiz, – dedi suv quvuri yoniga sovun qo‘yib.
Uning xayoli sovunda qoldi: axir men uchun! Hatto boshqacha qaradi ham. Ammo boshqacha qarash qanaqa bo‘ladi, deb so‘ralsa, aytib berolmasligi aniq edi. Suv quvuri tomonga tez-tez qarar, sovunni ko‘zi olmasa-da, faqat uni o‘ylardi: “Qanaqaykin-a? Xushbo‘y bo‘lsa kerak?! Tezroq choy-poyini beraqolsaydi”. Ko‘zlarini yashirishga urinib, yuqoriga qaradi. Ko‘rinmadi… Nihoyat sohiba dasturxon yozdi. U esa suv quvuri sari oshiqdi. Avvallari qo‘lini juda unaqa “ezg‘ilab” yuvib o‘tirmasdi. Goho kaftini ko‘ylak yoki shimiga ishqab-netib tanovulga kirishaverardi. Sovun tiniq rangli, bag‘oyat xushbo‘y edi. Idishi ham chiroyli. Ancha qimmat bo‘lsa kerak? Lekin bularga ya’ni boylarga bilinarmidi. Qo‘llarini obdon sovunladi. Kaftlarini hidlagisi keldi: totli hiddan aksirib yuboray dedi… Tamaddi qilgach, yuqoriga bo‘ylay-bo‘ylay, o‘zicha yashirib nos otdi… Qizchalar bugun ham erta kelishdi. U bilan tuzukkina elakishib qolishdi. Lekin ularga mos gap topolmadi.
Bu kech uyiga erta qaytdi. Yo‘lda muzdek ma’danli suv sotib oldi, yemak tugul, ichmakka ham unnab yurmadi. Joyiga yonboshladi-yu kitobni ochdi:
“Bachana dovdirab qoldi: ro‘parasida Mariya turardi. Bachana unga o‘tirishni taklif qilmoqchi bo‘lgan edi, tili aylanmadi, turay desa, tizlarida majol yo‘q, jilmayishga uringan edi, xuddi tosh qotganday, basharasida hech qanday ifoda sezilmadi. U bir lahzaga gungu lol bo‘lib qolgan edi. Ayol esa tarang ko‘ksi va oppoq yuzlarini ko‘z-ko‘z qilganday qimir etmay turardi…” “Tavba, yozuvchilar bekorga yozuvchi bo‘lmas ekan-da. O‘xshatishini qarang. Bu, nimaydi, – u kitob muqovasiga bir qarab oldi, – Dumbadzemidi, yaxshi yozuvchiykan. Ayolni boplabdi. Juda chiroyli bo‘lsa kerak – xuddi haligi xotinga o‘xshab. Uyam juda chiroyli: ko‘ksi, bosh irg‘ab, beo‘xshov jilmayarkan, xayolidan uyalgani sezildi, xuddi kitobdagidek, yuzining tusiyam o‘shanday. Yozuvchilar bunaqa gaplarni qayoqdan topisharkin-a?” Sohibani sog‘inayotganligini his qildi. Ular yo go‘zal ayolni qattiq sevib qolishadi yoki ularni uzoq-uzoq kuzatishadi – xuddi unga o‘xshab. Sohibani har safar ko‘rganda tizzalaridan majol ketadi, kulay deydi, kulolmaydi, gapirishini-ku qo‘ying! Demak, kitob o‘qib turish kerak ekan… Qiziq, negadir urush esiga tushdi: u jang­larda qo‘rquvni his qilganini eslolmaydi, endi bilsa, qo‘rqmaganman ham, deyolmaydi. Urushga shunchaki ko‘nikkan, ya’ni unda yashagan. Boshi uzilib ketgan askarni ko‘rganda ham yuragi shig‘illamagan, lekin sohibaga yo‘liqsa, har safar shig‘illaydi, oyoqlari qaltiraydi. Ba’zi yigitlar jang tingan paytda, qoqtaom (suxoypayok)ni yeb olgach, tamaki tutatib, avtomatni bittalab otishga moslab, mol, eshak, umuman, ko‘ziga ilingan jonivorlarni o‘qqa tutishardi va bu ishlaridan zavqlanishardi. Mabodo jang payti yonidagi sherigi o‘qdan qulasa, achinishlari, hatto faryod urishlari turgan gap. Tushunolmaydi, o‘sha hayvon otarlar hozir oddiygina tovuqni so‘ya olisharmikin?.. Jazosizlik, mubtalolik (bu so‘zni ham kashf etdi) odamni har ko‘yga solarkan. Birov yuragida nimadir qilishga jazm toparkan, boshqasi esa, o‘zi ko‘nikkan hayoti tufayli beixtiyor kimlarnidir o‘zgacha ko‘ylarga solarkan va o‘zining ulardan boshqachaligini his etib, huzurlanarkan. Shuncha gap xayoliga qayoqdan keldi-ya?!. Sohiba baribir go‘zal, yozuvchiyam juda o‘xshatibdi:
“– Sizga qo‘ng‘iroq qilgan edim, – dedi u (ayol) sekin.
– Bilaman! – Bachana sal o‘ziga keldi. – Nafasingizni eshitdim.
– Uyda yo‘q ekansiz, shuning uchun bu yoqqa qo‘ng‘iroq qilishga majbur bo‘ldim.
– Keling, xizmat? – dedi Bachana beixtiyor.
– Yuring!
– Qayoqqa? – so‘radi taajublanib Bachana.
– Xohlagan yeringizga!..”
Mana shu joyi zo‘r ekan – osongina. Qaniydi, mendan ham kimdir, “Nima istaysiz?” deb so‘rasa, men aytsamu u, “Xohlaganingiz”, desa. Nega shu fikrni o‘yladi? Lekin istagingni kimdir inobatga olsa, baribir yaxshi-da!.. U o‘qiy-o‘qiy uxlab qoldi… Erta uyg‘ondi. Tashqariga chiqib, tikanak soqolini qashirkan, bag‘ri burdalangan yerga mamnun boqdi, so‘ng nigohi chakalakzor yanglig‘ hovliga og‘di. Bir nur – yaxshilik qidirdi. Tok yaproqlari ostida oppoq kapalak paydo bo‘ldi. Tavba, nima u? Uning kapalakligini anglab turardi, ammo shuuri inkor etardi, chunki hech qachon e’tibor bermagandi. Kapalak shunaqayam yoqimli uchardiki, go‘yo ikki bo‘lak shu’la bir-birini erkalayotgandek tuyuldi. Chaqnagan ko‘zlari atrofni kezindi: nahotki uyim shunchalar chiroyli bo‘lsa? Meva-yu o‘tlarning chirmashganini qarang, buni ataylab ham qilib bo‘lmaydi. So‘rtok bilan sahn yorug‘ (fayzli deyolmadi) ko‘rindi. Devor, darvoza – hammasi o‘zgarganday, mung‘aygan uyining qaddi tiklanganday. Qora suvoq yonboshi bo‘lakcha bo‘lib qolganday. Qopdagi qurt bosgan un ustidagi g‘isht ham qadrdon tuyuldi. Unni erta-pertaga nimadir qiladi, ammo tashlab yubormaydi. Uvol-ku axir!.. Ie, kapalak ikkita bo‘lib qolibdimi? Hov, naridayam bittasi yaltirayabdi. Beriroqda yana biri. Yana, yana…
“Ishxonasi”ga archilgan tuxumday yaltirab kirib keldi: soqol-mo‘ylovi qirtishlangan, sochi taralgan, yuz-qo‘li ozoda. Qizaloqlar darvozadan kirishidayoq unga tikilib qolishdi. Uch nigoh ta’qib etayotganligini avvaliga payqamadi, salomlashdi yoki yo‘q, kiyim almashtirgani kirayotib, taqqa to‘xtadi. O‘zi anglamagan kuch yetovida yonboshiga qayrildi: ona-bolalarning ko‘zlari hamon unga qadalgan. O‘zini o‘ng‘aysiz sezdi, yuvinib-tarangani, o‘ziga oro bergani esida yo‘q edi…
“Qizchalar nega maktabga borishmabdi?” Ilk bruschatkani joylashtirayotganda xushiga keldi – bugun yakshanba-ku! Qo‘lidagi rezina bolg‘achasini boshiga urishiga sal qoldi.
Qizaloqlarning kichigi atrofida aylana-aylana qaqilladi:
– Nimaga ko‘p ovqat yeysiz, amaki?
Bu gap unga og‘ir botmadi, lekin nimadir deb javob berishi kerakligini o‘ylab, boshi g‘ovladi. “Chunki men polvonman”, dedi keyin qo‘l harakatlari tiliga qovushmay. Shuurida esa, kitobdagi so‘zlar go‘yo tasvirlarda tirildi:
“– Hozir erim yo‘q, – dedi Mariya.
– Nima uchun? – so‘radi Bachana va yana “qovun tushirganini” sezib qoldi.
Ayol indamadi.
– Ya’ni demoqchimanki, qizingizning otasi bormi-yo‘qmi? – bu yog‘ini silliqlashga urindi Bachana.
– Otasi ham bor, eri ham bor! – javob berdi Mariya…”
Tavba, kap-katta, qizi erga tekkan xotin ham erkaklar bilan… Anovi Bachanasi shu xotinniyam?.. Baribir tushunolmadi.
“O‘zing necha yoshdasan” – dedi kimdir va o‘ylab qoldi – ellikda. Axir sen ham go‘zal va yosh ayol haqida xayol qilyapsan-ku! Tushdan keyin uka qo‘lida qog‘oz quti bilan kirib keldi. Qutida botinka (tufli deyishadimi) bor ekan. “Bu sizga”, dedi atrofga mamnun boqib. Uning serrayib turganini ko‘rib, qutini o‘zi ochdi. “Qirq to‘rtinchi razmer, bo‘ladimi?” U “razmer-pazmerlar”ni ko‘pam tushunavermasdi, poyabzalni kiyib, ko‘rib olardi. Yigitning ishorasi bilan kiydi. “Rahmat”, dedi tirjayib. Yigit unga negadir g‘alati boqdi. Bu orada yonida opasi bilan qizaloqlar paydo bo‘lishdi. “Ancha o‘zgardingiz”, dedi o‘ziga ham gapi qovushmaganday tuyulib. Endi opasiga ma’noli qarash qildi: “Tinchlikmi, opa?”. Ayol yosh bolaning qilig‘idan zavqlangandek jilmaydi, so‘ng qizaloqlarini o‘ziga tortdi-da, “ish tugab qolay dedi, chog‘i” qabilida ukasini choyga taklif qildi. Biroq u bu gap-so‘zlarning, qarashlarning ma’nisini payqamadi. Poyabzalni yechib, ishga kirishib ketdi.
Bu kech ham ichmadi. Choynakni yonboshiga qo‘yib, kitobni ochdi. Endi harflarni tez urishtirar, so‘zlarning ma’nosi oson anglashilar, voqealarni bir-biriga ravon ulab borardi: u Bachana bilan Mariyani tanib qolgandi. Sohiba Mariyaga o‘xshaydi — juda chiroyli. Yo‘q, endi go‘zal degan so‘zni biladi: ha, go‘zal! Balki rahmatli onasi ham unga o‘xshashni istagandir? Axir “Orzularim ko‘p edi”, degandi-ku. “Faqat dadang…” Demak, u ham Mariya yoki sohibadek bo‘lishni istagan. Bunga dadasining fe’l-ho‘yi xalaqit bergan. Aks holda… Agar onasi orzusiga yetganida u ham boshqacha odam bo‘lardi. Har kuni qora terga botib yurmasdi. Ehtimol sohibaga boshqa bir vaziyatda yo‘liqardi va u… Onasi birinchi xotinini shuning uchun yoqtirgan, jismu jonini qamragan qarolikni o‘sha tufayli daf qilishdan umidlangan…
Oxirgi kuni yigit kechgacha birga bo‘ldi. Qoyilmaqom palov damlandi. Ungacha ikkisi qilingan ishlarni birgalashib ko‘zdan kechirishdi. Hammasi joyida: tep-tekis sahn gulzordek tovlanadi. Favvorani yoqdilar. Chor tarafga salqin tarovat ufurdi. Favvora yoniga stol qo‘yilib, dasturxon tuzaldi: bu ustaga hurmatmidi, o‘zbekona mehmonnavozlikmi, yangilangan hovli sharafigami yoki shunchaki oilaviy hordiqmi — bilmasdi. Faqat ayol unga o‘zgacha boqmoqda, aksi bo‘lsa, bunchalik urinib o‘tirmasdi… Osh shunaqayam shirin bo‘libdiki!.. Bunaqa palovni hatto zo‘r to‘ylarda ham yemagan. Hoynahoy sohiba pishirgan, balki uning uchundir!.. Qizaloqlar unga kattakon momiq sochiq sovg‘a qilishdi. Bunaqasini televizorda ko‘rganmidi: sochiq taxlanganda ham bunchalar katta bo‘lishini o‘shanda bildi. Tag‘in shunaqayam yumshoqki… Keyin yigit bilan birga qolishdi. “Manovi xizmat haqingiz”, dedi beli sinmagan ikki o‘ram pulni tashlab. Uning hayrati oshdi: “Nega?”. “Manovi esa yaxshi ishlaganingiz uchun, — deya yana ikki o‘ram uzatdi, — ishingizdan xursandmiz”. U buni ham o‘zicha tushundi: “Keragi yo‘q edi, ishlaganimga yarasha bersangiz bo‘lardi”, deb g‘o‘ldiradi. So‘ng esa xayru xo‘sh: xaltasini oldi, narsalarini, asbob-anjomlarining yarmini soldi, qolganini qo‘ltiqlaganda yigit: “Tashlab qo‘yaman”, dedi. Bu ham miyasida o‘zgacha ma’no kasb etib, jilmaydi. Sohiba bilan qizaloqlar allaqachon yuqoriga chiqib ketishgandi. “Ovora bo‘lib nima qilasiz?” Bunaqa gapni qachonlardir, kimlardandir eshitgandi, hozir toza qo‘l keldi-da. “Yo‘q, aka, uyingizga olib borib qo‘yaman. Rahmat sizga, yaxshi odam ekansiz”, yigit darvoza tomon yurdi. U esa darvozaga yetar-etmas, ortiga qayrilib, hadiksirab yuqoriga boqdi: ne baxt, sohiba unga qarab turardi. “Yaxshi boring, rahmat!” ovozi shunaqayam yoqimli eshitildiki, qanday qilib ko‘chaga chiqqaniyu, mashinaga o‘tirganini ham eslolmadi…
Bir necha kun “mehnat birjasi”ga chiqmadi. Uy-joyini, tomorqasini tartibga keltirdi. Uy yonboshidagi qurt bosgan unni qop-popi bilan qo‘shnisiga berib yubordi: tovuqlari yer. O‘zicha har xil yemishlar pishirdi. Cho‘ntagi qappaygan emasmi, bir piyola-yarim piyola araq ham ichib turdi. Shunday paytlarda dunyo ko‘ziga boshqacha ko‘rinib, jamiki narsalarning rangi avvaliga yaxlit tiniqlashib, so‘ngra uyg‘unlashib jimirlardi. Shu holat yoqa boshladi: o‘sha onlarda kitobdagi ayol – sohiba yodiga tushardi. Uning qoshu ko‘zlari, jonni qutqulovchi sochlari, yuzi, libosi yashirgan qaddu basti bir-bir nigohidan o‘tar va bag‘ri o‘zi anglamagan, biroq xush yoqqan sog‘inchga to‘laverardi. Yuragi bu sog‘inchdan uzoq-uzoq simillardi. Quloqlarini “Yaxshi boring, rahmat”, degan so‘zlar “sizni sevib qoldim” yanglig‘ siypalayverardi. Bu uni kitob sari undardi. Kitob esa oxirlardi. Ayniqsa, avval tushunmagan, endi bo‘lsa, ma’nosi anglashilayotgan, kimlargadir aytib, huzur qilishni istagani yangi so‘zlar uning vujudini tiriltirardi. Manovi she’rni tepasidagi chiroqqa qarab, necha bor takror-takror o‘qiganini o‘zi ham bilmaydi:

“Sen – ishonchim, suyangan tog‘im,
Dilimga nur, qalbimga orom.
Sen – ko‘kdagi yongan yulduzim
Ham quyoshim degayman mudom.
Adog‘i yo‘q tiniq chashmasan,
Qanotlari parqu farishtam.
Yaratgandan tilaganim shu –
Men bilan bo‘l, birga bo‘l har dam!”

She’rni qanday yod oldi – eslolmaydi. Umrida birorta she’r o‘qimagan odam… Balki bolanikiday top-toza shuuri o‘z ishini qildimi?..
Kitob adog‘lardi. U endi Mariyani ham, Bachanani ham tanirdi. Mana, sog‘aya boshlagan yozuvchi – Bachana gapiryapti:
“… – Kasalxonangizda o‘tgan ikki oy men uchun ajoyib kashfiyotlar pallasi bo‘ldi!
– Xo‘sh, nimalarni kashf qildingiz?
– Abadiyat qonunini!”
Abadiyat nima ekanini anglaganday bo‘ldi, har holda bu qonun u o‘ylagan qonun emas ekan. Unda qanday qonun ekan – u buni juda-juda bilishni istadi.
“… – Nimani?! – qayta so‘radi professor hayron bo‘lib.
– Abadiyat qonunini! – takrorladi Bachana.
– Hmm… U holda bu qonunning formulasi (bu so‘zni tushunmadi) bo‘lishi kerak, shunday emasmi?
– Albatta!
– Balki meni ham tanishtirarsiz o‘sha formula bilan? Ko‘nglingiz to‘q bo‘lsin, Bachana Akakiyevich (ismlari baribir g‘alati), kashfiyotingizni o‘zimniki qilib olish yoki unga sherik bo‘lish niyatim yo‘q! – hazillashdi professor.
– Bu qonunning mohiyati shundan iboratki, Nodar Grigorevich… Insonning yuragi uning tanasidan yuz barobar og‘irroq… Shu darajada og‘irki, uni bir kishi ko‘tarolmaydi…” Keyingi so‘zlar ko‘zida uyqashib ketdi, shuurida ham shunday uyqash xayol: to‘g‘ri yozibdi. Meniyam yuragim juda og‘ir. Goho chap tomonim shunaqayam pastga tortib qoladiki, bukilib ketaman. Kimdir kelsayu, deyman, lekin hech kim kelmaydi. Yuragim esa juda-a og‘ir… “… Toki o‘lim hayotda bizni yolg‘izlik balosiga giriftor qilib qo‘ymasin…”
Kitob tugardi:
“… Ko‘prikka yetganda Bachana horg‘inlik sezdi, ammo bu qo‘rquvga soladigan, vazmin horg‘inlik emas, balki yengil va yoqimli horg‘inlik edi. U taksi to‘xtatib, orqa o‘rindiqqa o‘tirdi.
– Qayerga? – so‘radi haydovchi schyotchikni yoqib…”
Qayoqqa – uyladi u, hatto uning ismini ham bilmaydi-ku!..
“… – Mariyanikiga, – dedi Bachana.
– Qayerga?! – haydovchi taajjublanib orqasiga qaradi.
– Mariyanikiga!”
Kitob tugadi. U yig‘lab yubordi: afsus-nadomat ila ho‘ngrab yig‘ladi. Ingranarkan, “Ha, Mariyanikiga!” dedi chiyillab…
Tiniqib uyg‘ondi. Xobjoyini yig‘ishtirarkan, kitobga ko‘zi tushdi. Avaylab olib, tokchaga qo‘ydi. Soqolini qirtishladi. Xushbo‘y sovunni ko‘pirtirib-ko‘pirtirib yuvindi. Qizaloqlarning sovg‘asiga artindi. Ayvonni, sahnini supurdi. Choy damladi. Nonushta qildi. Sovg‘a-ko‘ylakni, botinka (tufli)ni kiydi, sochini taradi-da, qayoqqa, dedi o‘ziga o‘zi. “Mariyanikiga!” degan ovoz eshitildi allaqayerdan…
Kayfiyati chog‘ edi. Mashinadan beriroqda tushdi. Sal o‘zini o‘nglab olgisi keldi. Dadillik uchun biror piyola ichvolgani tuzukmidi… Tanish darvoza hali ko‘rinmasdi. Qadamni asta oldi. Mana, nihoyat hashamatli devor, yonboshdan tik chiziqqa o‘xshagan darvoza ko‘zlariga urildi. Yurak urishi tezlashdi, ammo bu o‘ziga xush yoqdi. Bundan ko‘ra har kuni shu yerga mardikorchilikka kelgani durust edi: tomoq qirib, darvozadan bemalol kirib borardi, nima qilishini, kimga nima deyishini yaxshi bilardi. Hozir esa… Darvozadan o‘n qadam berida to‘xtadi. Ortiga qaytdi. Yana to‘xtadi. Bu takrorla­naverdi. Nega keldim? Manovi ayolni Bachanaday yaxshi ko‘rib qoldimmi? Axir u yozuvchi, kitob o‘qiydigan odam-ku! Men kimman?.. Mabodo hozir sohiba ko‘rinsa ham, bir so‘z aytolmasligini sezib turardi. Lekin nima qilsinki, yuragi shu tomonga yetakladi. Beixtiyor miyig‘ida kulgi undi: “Yurakniyam biladigan bo‘pmanmi?..” Darvoza oldida paydo bo‘lgan ikki qizaloq unga hayrat va savol nazari ila boqib turishardi. Kichigi yarim-yorti salom berdi. U esa tilini yamlab, ayanchli tirjaydi xolos. Qizaloqlar o‘zlarini ichkari urishdi. Ko‘p o‘tmay, kattasining ovozi eshitildi: “Aya-aya, ko‘chada haligi usta amaki turibdi…” “Nimaga turadi?” dedi unga notanishday tuyulgan sohiba. Ovozidan yuqorida ekanligini angladi. “Bilmadik”, dedi qizaloqlarning kattasi. Shu bilan gap tugaganday bo‘ldi. “Ha, aytganday, – sohibaning ovozi jarang­lab eshitildi: – Haligi sassiq ko‘ylagiga kelgandir-da. Uni axlatga tashlavordim, aytib qo‘yinglar”. Qizaloqlar bir-birlariga hayron qarashdi, kattasining yuzida uyat balqdi… U esa toshdek qotdi. Sohibaning ovozi huzurli edi. Huzur orasida ­nimadir oldin quloqlariga, miyasiga, so‘ngra ko‘ksining chap burchiga qattiq urildi: ­“…Sassiq ko‘ylagiga kelgandir-da, uni axlatga tashlavordim…” Birdan tani bo‘shashib, quyiga oqa boshladi. Yuzidagi orziqish so‘ndi, yosh bolanikiday ko‘zlari ayanchli tus oldi-da, egnidagi ko‘ylakka, botinkasiga boqdi, nihoyat qadoqlardan tosh qotgan keng kaftiga qaradi. Shuuri hech narsani anglamayotgan bo‘lsa-da, ortiga qayrildi…
Qishloq guzariga qanday yetib kelganini eslolmaydi. Ammo nimadir qilishi kerakligini, hech bo‘lmaganda, qaqrab ketgan bo‘g‘ziga qandaydir “malham” zarurligini butun vujudi bilan his etdi: muzdek ma’danli suv ichadi. Og‘ir yutindi, tomog‘i achishib ketdi. Betonlangan anhorning beton ko‘prigidan o‘tarkan, o‘ngdagi tegrasi doira shaklidagi oqlangan, ostida qovjiroq o‘t-o‘lan mung‘aygan pajmurda daraxt yonida yotgan itvachchaga ko‘zi tushdi: shu qadar uvada, majolsiz va najotsiz edi. Unga hech kim e’tibor bermas, u ham birovga qayrilib boqmasdi. Kasalmidi yoki och?.. Uning butkul majoli quridi: mana shu itvachchaday hech kimga e’tibor bermay yoki e’tibor talab qilmay yotib olgisi keldi. Shuning ortidan kimlarningdir rahmli boqishini ko‘z oldiga keltirdi-da, “Ichaman”, deb yubordi ovoz chiqarib. Qaddini tiklab, itga nafrat bilan nazar tashladi-da, do‘kon ichkarisiga kirdi: “Ichaman!” Chindan ham ikki piyola paqqosladi-da, bir shishani qora suvqog‘ozga o‘ratib, sho‘r qurtobni so‘rgancha uyi tomon yurdi. Darvoza halqasini eski lattada bog‘lab qo‘ya qolgandi. Yechib o‘tirmadi, zarda bilan uzib tashladi. Qo‘lidagini ayvon so‘risida qoldirib, so‘rtok ostiga qaytdi. Yiltirab suzilgan ko‘zlari ancha epaqaga kelib qolgan hovlisini bir sidra aylanib, nihoyat allaqerda to‘xtadi. Qattiq tikilganidan ko‘zlari katta-katta ochildi. Bag‘ri ezilayotganini sezib turardiyu, tan olgisi kelmasdi. Miyasi qizidi: hozir to‘yib-to‘yib ovqat yegisi yoki bolaxonador qilib so‘kingisi keldi. Ammo go‘sht ham, ovqat ham yo‘q edi. So‘kindi, lekin ichida. Bag‘rini timdalab, u yon-bu yon pishqirganday bo‘ldi. Kafti notanish narsaga urildi: ko‘ylakka tegib turardi. Yechib tashlagisi kelib, ikki tarafga tortgandi, tugmalari tirs-tirs uzilib, uchdi. Bir yengini oson yechdiyu, ikkinchisini uzib oldi. Alam bilan irg‘itgandi, tok novdasiga ilinib qoldi. Qorni tataladi: qayerdadir qotgan non bor edi. Achchiq choy damlasa, bo‘ktirib-bo‘ktirib yeydi. Go‘shtmi, kolbasami olvolsa bo‘larkanu… Ko‘ngliga sig‘madi-da. Endi esa qattiq non esiga tushdi. Keyin nos chekish huzuri haqidagi xayoli vujudiga yengillik bag‘ishladi. Chiroq o‘chiq ekan: obbo-o!.. O‘choqqa o‘t yoqish kerak. Bir quchoq qurigan shox-shabba aralash g‘o‘zapoya olib kelib, o‘choqqa bosdi. O‘ng tokchadan gugurtni topdi. Tutantiriq-chi?.. Kitobga ko‘zi tushdi. Ko‘ksini ojiz huzur siypaladi, yoqimli xotiralar miltiradi. Shu payt bo‘g‘zida achchiq kuyukni his etdi: “Yolg‘on yozisharkan”, dedi ichida, so‘ng tiliga ko‘chdi. “Yolg‘on yozisharkan… Nimaydi?… Manoviyam!.. – Kitob muqovasiga qaradi, harflarni bazo‘r o‘qidi: – Dumbadzeyam!.. Ha-ha, o‘sha yozuvchiyam!”
Kitobning bir necha varag‘ini yulib olib, g‘o‘zapoya ostiga tiqdi: “Bularni… Buni faqat yoqish kerak! Bular faqat yoqish uchun yozarkan!.. Qaniydi, hozir onam yonimda bo‘lsa! Nimadir derdi…” Gugurt tilidan qog‘oz alanga olib, shox-shabbalar “chars-churs” yona boshladi. U olovga – insoniyat hayotini butkul o‘zgartirib yuborgan narsaga ibtidoiy odamdek boqdi. Olov!.. Nega undan qo‘rqishadi?! Do‘zax olovi borligi uchunmi? Axir hamma qorilar, anovi Dumbadzeyam olov bilan qo‘rqitadi-ku! Ehtimol odam zoti o‘z olovida (do‘zaxda) kuyib bo‘lgandir? Yo‘q, odamning do‘zaxi odam!.. Ko‘z oldida sohiba paydo bo‘ldi: vujudi erib, mijjalari yumshadi. Yuragi yonayotganday tuyuldi. “Bari yolg‘on: uyam, kitob ham, olov ham!..” Olov bag‘riga suv to‘la chovgunni tiqdi. “Ha, kitob ham!..” Kitobni chovgunning oldiga qaladi: “Yongani tuzuk! Yon!.. Hech yo‘q yonishing chin bo‘lar!..” Nigohi so‘ridagi araqqa qayrilganda darvozadan kirib kelayotgan sharpaga urildi: u ayol edi!
– Yaxshimisan? – dedi opasi qo‘lidagi dumaloq tugunni bag‘irlab.
– Hmm!.. – Uning nigohi araqda qotdi.
– Pochchang haydavordi, – opasi pinak buzmay, ayvonga ko‘tarildi. – Sassiq emishman. Nevarali odamning gapini qara!.. Ie, nega maykachan o‘tiribsan?.. Anovi ko‘ylak kimniki?..
U yonayotgan kitobga birpas mahzun termildi-da, o‘rnidan turib, baqraygan opasiga dedi:
– Narigi uyda yashayverasan! Nima, biz begonamidik?.. Faqat… Haligi… Onamning qo‘g‘irchog‘iga tegmagin!..

22.07.2017 – 02.09.2017

«Sharq yulduzi» jurnali, 2018 yil, 8-son