Ухла аскар, ухла бепарво,
Тушларингга кирсин Бухоро…
Бухоролик аскарлар хиргойисидан

I

ПОЛВОН

1968 йил. Кеч куз тунларининг бирида Бухородан жўнаган поезд икки кеча-кундуз йўл босиб, қош қорайганда чўл бағридаги Тўра Том бекатига етиб келди. Бизни кузатиб келган сержантнинг айтишича, бекат аскарлар тилида Тўра Том эмас, турма том деб аталармиш. Бу сўзлар ҳарбий хизмат иштиёқи билан лиммо-лим юракларимизга қаттиқ ботган бўлса-да, кейинчалик сержантнинг эътирофи рост эканлигига имон келтирдик. Лекин ҳозирча ўн беш-йигирма чоғли пахса уй ва бекат биносидан иборат бу гадойтопмас гўша номи тилларда достон бўлган Бойқўнғир космодромининг дарвозаси эканини билмасдик. Бу ерлар фақат марказий матбуотда Бойқўнғир деб аталар, тўрт томон, минглаб чақирим масофада ракеталару ҳарбийлардан бўлак ҳеч зоғ йўқ, фазогирларнинг мўъжазгина шаҳарчаси Тўра Томдан икки-уч чақирим нарида, Сирдарё соҳилида жойлашган, аскарлар уни соддагина қилиб “10-майдонча” дейишарди. Лекин майдончаларни том маънода тушуниш керак эмас. Бу манзилларда қитъалараро ядро ракеталари учириладиган ер ости шахталари, космик кемалар парвоз этадиган ер усти майдончалари яқинида аскарлар яшаши, хизмат қилиши ва дам олиши учун озми-кўпми шароитлар бор эди.
10-майдонча Бойқўнғирнинг юраги эмас, бу ерда космодром оқсуяклари яшашар, асосий қора меҳнат аскарлар гарданида, улар эса юзлаб чақирим қум ичкарисида хизмат қилишга маҳкум эдилар. Бу майдончадаги аскарлар раҳбарият, айрим ўта махфий бўлимлар, алоқа хизматида эдилар. Яна бу ерда кичик командирлар тайёрлаш мактаби, бир неча қурилиш ва автомобиль батальонлари бор эди. Эҳтимол, яна аллакимлар, алланарсалар бўлгандир. Уларни айтмаганим учун шаҳар солномачилари мени кечиришар. Ўшанда мен – ўн тўққиз яшар аскарнинг билганим шу эди. Бундан кўпроқ билган, билмоқчи бўлган аскарлар билан махсус бўлим шуғулланарди.
Хуллас, умумий ҳарбий мажбурият ҳамда тақдир тақозоси билан ўша тунда мен ва бир гуруҳ ҳамшаҳарларим усти ёпиқ машиналарда қарийб юз чақирим йўл босиб, 95-майдончага етиб келдик. Биз учун тайёрлаб қўйилган аскарий таомларни нари-бери еб, казармага жойлашгач, донг қотиб қолдик.
Эрталаб қисмимиз қип-қизил чўлда жойлашгани маълум бўлди, бу руҳимизни тушириб юборди. Улкан шаҳарлар, ям-яшил ўрмонлар, мовий кўз маҳбубалар тўғрисидаги орзулар бир зумда чиппакка чиқди. Биз – урушдан кейин туғилган авлод, қишлоқларда “уруш-уруш” ўйнаб катта бўлгандик, ҳарбий хизматга жон-жаҳдимиз билан ошиқардик. Бу – хаёлимизда аллақандай улуғвор ғоялар, улкан ишлар билан йўғрилганди. Бу ерда аскарлар жанговар навбатчиликда турган, қачон, қаерда портлаши номаълум бўлган қитъалараро ядро ракеталарига хизмат қилишар, уларни қўриқлашар, янги-янги шахталар барпо этишаркан. Бу ҳеч қандай жасорат талаб қилмайдиган, зерикарли ишдай туюлди бизга ва қалбларимизни беадад бир дард, ўз-ўзимиздан қониқмаслик ҳисси чулғаб олди. Бахтимизга командирларимиз, сиёсий ходимларнинг аксарияти ўз ишини пухта билган, зукко одамлар экан. Улар бутун инсоният тақдири шу яйдоқ чўлнинг ҳар ер-ҳар ерида, барханлар сийнасига яширинган ракеталарга тўғридан-тўғри боғлиқ эканига бизни ишонтирдилар.
Чўлнинг ҳудудсиз кенгликларида изғирин шамоллар эсар, кўк юзини қоп-қора булутлар қоплаган, қовжироқ янтоқ ва явшанлар беҳол тебранишар, бу манзара юракка ҳазин туйғулар олиб кирар, ер-кўкдан соғинч, андуҳ ҳислари ёғиларди гўё.
…Кечга томон бошланган совуқ ёмғир борган сари кучаярди. Дераза ойнасига шитирлаб урилаётган томчилар товушига қулоқ тутганча ухлаб қолган эканман, бир маҳал гулдуракдек товушдан уйғониб кетдим.
– Р-р-о-о-т-т-а-а, подъём!
– Тревога!
Бир зумда рота оёққа қалқди. Олатасир бошланди, тез кийиниб, сафга турдик. Бир ҳафта мобайнида тез ечиниб-кийинишнинг машқини олганимиз қўл келди. Соат миллари тунги учни кўрсатиб турар, кун бўйи ер тепиб чарчаган оёқларим ловуллар, уйқуга тўймаган кўзларимни зўрға очардим.
– Ўҳ, отасининг гўрига! – норози тўнғиллади ҳамюртим Самад этигининг бир пойини ушлаганча сафга келиб қўшилар экан. – Шундай ажойиб тушнинг белига тепди-да, кошки эди, давомини кўришнинг иложи бўлса… – У ҳамон этигидан қўлини олмас, афтидан, пайтавасини яхши ўрай олмаганди. Рота командирининг жарангдор товуши янгради:
– Р-р-о-о-т-т-а-а-а, смирно! Командамни эшит! Бугун тунда қаттиқ ёмғир 90-учиш майдончасига ракета олиб борадиган темир изнинг анчагина қисмини ювиб кетибди. Темир йўлнинг бузилган қисмини тонггача тиклашимиз шарт. Бу – жанговар топшириқ. Эрталаб шу издан ракета учиш майдончасига ўтказилиши керак. Взвод-взвод бўлиб, машиналарга чиқилсин!
Борган сари кучаяётган ёмғир остида югуриб, бир маромда гуриллаб турган усти ёпиқ баҳайбат машиналарга чиқдик ва зим-зиё, кимсасиз чўлда чамаси ярим соатча йўл босганимиздан сўнг, кучли прожекторлар билан ёритилган ялангликка етиб келдик.
Қисм командири, штаб бошлиғи ва яна шунга ўхшаш катта-кичик бошлиқлар гуриллаб ёнаётган гулханлар ёнида шалаббо кийимларини бироз қуритган бўлиб, алланималар тўғрисида баҳслашишар, чеҳралари серташвиш, тунд эди.
Ёмғир пўлат излар остидаги кўтармани ювиб кетган, биздан олдинроқ етиб келган аскарлар машиналар тўхтовсиз ташиб турган майда тош, шағал билан шу ерни мустаҳкамлашарди. Биз ҳам тайёрлаб қўйилган белкурак, мисранг, чўкичларни олиб, ишга киришиб кетдик. Кўп ўтмай, совуқ ёмғир суяк-суягимизгача ўтиб, ҳатто пайтаваларимиз ҳам шалаббо бўлди.
Навбатма-навбат кийимларимизни қуритиб, яна қўлга белкурак олардик. Шу тахлит тонггача ишладик. Ёмғир эса тинай демасди. Умрида бунақа оғир ишни кўрмаган менга ўхшаганларнинг бўладигани бўлди, қўлларимиз шишиб, қонга беланди.
– Биз мардикорликка эмас, аскарликка келганмиз-ку, ахир, – йиғламсираб қўлларига “куҳ-куҳ”ларди малла, нимжон ҳамюртимиз Усмон.
– Ҳе, содда, аскар мардикор эмас деб сенга ким айтди? – деди кийимларини қуритаётган Ризо.
У биздан бир-икки ёш катта, унча-мунча ҳаётий тажрибаси бор эди, чамаси. Суҳбатни жимгина эшитиб турган штаб бошлиғи гапга аралашди:
– Лочинлар, кўникаверасизлар энди. Яна шуни қулоқларингга қуйиб олингки, билмасангиз ўргатамиз, истамасангиз мажбур қиламиз.
Биз жимиб қолдик. Кўзлари ўйнаб турувчи, қаримсиқ штаб бошлиғини бир ҳафтадаёқ ёмон кўриб улгургандик. Кимдир бўралаб, ўзбекча сўкинди. Штаб бошлиғи турган ерида бир сапчиди, кўзларини ола-кула қилиб ўшқирди:
– Но, но, полегче! Сўкинишни кўрсатиб қўяман, сен босмачиларга, – у ўзбекчани сал-пал тушунарди, афтидан. Яхшиям, ким сўкинганини билолмай қолди. Акс ҳолда, жазолаши турган гап эди.
Бу орада улкан идишларда биз учун нонушта олиб келишди. Иссиққина бўтқани совуқ ёмғирга қўшиб, паққос туширгач, бироз жонимиз кириб қолди. Энди штаб бошлиғи ҳам кўзимизга унчалик ёмон кўринмасди. У ҳам шаштидан тушиб, нари кетди.

* * *

Штаб бошлиғи ҳақ бўлиб чиқди. Ташвиш-азобларимиз кун сайин ошаверди, уйни соғинишга, ғусса чекишга ҳам вақт тополмай қолдик. Взвод командирининг ўринбосари, ғарбий украиналик сержант Харитонов бизга шунча кўп машқ бажартирар эдики, кечки овқатга ҳам ҳолимиз бўлмай, сулайиб қолардик. У золим эса, тунги йўқламадан сўнг ҳам бизни ухлагани қўймай, кийиниш-ечинишга, “Қизил бурчак”нинг полини тиш чўткаси билан совунлаб ювишга мажбур этар ва бундан лаззатланарди, чамаси.
Пичоқ суякка бориб тақалгач, ундан қасд олиш режасини туздик. Аввалига, ўзимизнинг йигитлар навбатчи бўлган тунда сержант Харитоновнинг яп-янги этиги ҳожатхонага элтиб ташланди. Золим сержант эрталаб сафга кечикиб, шарманда бўлди, взвод командирларидан танбеҳ эшитди. Лекин унинг зулми баттар кучайди. Шунда биз бир қучоқ шишапахта топиб, кечалари ухламай чиқсин деб, сержантнинг кўрпа-тўшагига жойлаб ташладик. У эса қутуриб кетиб, бизни қайта-қайта навбатдан ташқари хизматларга жўнатаверди.
Бу орада қиш келиб, шундай қаттиқ совуқ бўлдики, кўчага чиққанимизда пахтали шим, пийма кийиб, юз-кўзимизни сочиқ билан танғиб боғладик. Ётоғимиздаги иситиш қувурлари ёрилиб кетди. Шу совуқдаям Харитонов бизни аямас, картошка тозалаш, ўтин арралашга навбатдан ташқари юбораверарди. Картошка тозалаётганда бармоқларимиз игна санчгандек жизиллар, ўтин арралаганда киприкларимиз қисир-қисир музга айланарди.
Агар бахтли бир тасодиф бўлмаганда, муттаҳам Харитонов бизни қачонгача қийнарди, билмадим.
Янги йил арафасида қисмда эркин кураш бўйича мусобақа ўтказиладиган бўлди. Ҳаммага рақиб топилди-ю, “Мен эркин кураш бўйича Ғарбий Украина чемпиониман” дея керилиб юрган Харитонов билан майдонга тушадиган одам топилмади. Харитоновнинг гавдаси ҳўкиздай, вазниям шунга яраша – унинг оғирлигига тенг рақиб йўқ эди. Маслаҳатлаша бошладик. Лекин орамизда Харитоновни енга оладиган киши борлигига кўзимиз етмасди. Ризо чидаб туролмади:
– Майли, мен чиқаман. Лекин ўзимниям, сизларниям шарманда қилмасам, гўрга эди.
Ризо рост гапирарди. У Харитоновни енгиши даргумон. Рози бўлмадик. Финал олишуви бошланишига эса саноқли дақиқалар қолганди.
– Йигитлар, – деди бир чеккада жимгина ўтирган Тоҳир. – Харитонов билан мана, мен олишаман!
Ҳаммамиз анграйиб қолдик. Чунки бутун умри чўлда кечган бу чўпон йигит Харитоновнинг тенг ярмидан келарди.
– Девона бўлдингми? – қичқирдик баравар. – У сени бир силтаса, суяк­ларингни йиғиб ололмай қоласан-ку!
– Йўқ, жўралар, – мийиғида кулди Тоҳир. – Йигит кишига ўлиш бор, қайтиш йўқ! У қачонгача бизни қийнайди?!
Тоҳир бир сўзли экан, уни ниятидан қайтариб бўлмади ва ҳар икки рақиб майдонга тушдилар. Юрагимиз увушиб, Тоҳирдан кўз узмасдик.
Харитонов мийиғида кулганича, нописандлик билан даврани бир-икки айланди ва зил-замбил қўлини Тоҳирнинг елкасига ташлади. Ташлагани ҳамоно, “Ё, Али!” деган кучли бир ҳайқириқ зални ларзага солди, Тоҳир рақибини елкасидан ошириб, ерга чунонам кўтариб урдики, Харитонов бир неча сония қимирламай ётди. Қарсак, ҳуштакбозлик бўлиб кетди. Командирлар жазавага тушиб бақиришарди:
– Браво, Юсупов! Молодец, джигит!
Шарманда бўлиб гиламда ётган Харитонов билан ҳеч кимнинг иши йўқ, Тоҳир қисмнинг, биз учун эса, Ўзбекистоннинг мутлақ чемпиони бўлган эди.
Ташқарида майин қор учқунлаган шу қаҳратон тунда биз Тоҳирни қайта-қайта қучиб, ўпдик ва бахтдан сархуш бўлиб, донг қотиб ухладик. Энди сержант Харитонов бизни камситолмаслигига ишончимиз комил эди.

II

ҚАҲРАТОН

Бойқўнғирнинг ўзига хос шеваси, луғати бор эди. “Стакан” – қитъалараро ядро ракетаси турадиган ерости шахтаси, “старт” – космик ракеталар учириладиган майдонча, “режим хизмати” – ракета учирилиши арафасида, қирқ беш даражали совуққа қарамай, хизматдан бўш аскарларни, бутун гарнизонни ўн-ўн беш чақирим чўл ичкарисига ҳайдаб кетишга бош-қош бўладиган, бадқовоқ полковник Лаухин тасарруфидаги махсус бўлинма, таъбир жоиз бўлса, “жазо отряди”, “Вася” ёки “Василий Михайлович” – уч ойлик улоқчадек мушук. Штаб бошлиғи Василий Михайловични ёмон кўрганимиздан мушукни унинг исми билан атаган бўлсак ҳам, аслида жониворни ҳаммамиз беҳад суярдик. Ошхонадан қайтган бирор киши Василий Михайловични қуруқ қўймас, биров қанд, биров мой, яна биров гўшт билан сийлар, эркатойимиз кун сайин эмас, соат сайин семириб борарди ва миннатдор бўлиб, ётоғимиз навбатчилари олдидан бир қадам нари кетмай, тунни тонгга уларди. Туни билан мижжа қоқмай бир ерда ўтиришга мажбур аскарлар учун Василий Михайлович ажойиб эрмак эди. Лекин бу командирларимизга ёқинқирамасди, ҳарбий низомга хилоф, дея хархаша қилишар, бутун рота Васянинг ёнини олгач, ноилож қолишарди. Менимча, сотқинлик, чақимчилик бўлмаган гўша дунёда йўқ. 95-майдонча ҳам бундан мустасно эмасди. Кимдир штаб бошлиғига 1-ротадаги семириб кетган мушук унинг “шарафига” номланганини шипшитибди.
Василий Михайлович адашига очиқ ҳужум қилмади. Шундай қилса, обрўси тўкилишини яхши биларди. У ротамизда ўтказилган сиёсий машғулотларда бир-икки маротаба иштирок этиб, “Сизларда сиёсий тайёргарлик жуда бўшашиб кетибди”, дея шаъма қилди. Бу шаъма нимага қаратилгани бизга аён, штаб бошлиғи мушукка шу номни ким қўйганини аниқлай олса, “совет офицерини ҳақоратлади” дея ҳарбий трибуналга топширишдан ҳам тоймаслигини яхши билардик. Хайриятки, мушукка бу лақабни ким қўйганини аниқлаб бўлмасди. Лекин штаб бошлиғи кечиримли одамлар тоифасидан эмасди, у биз ва Васядан қандай қасд олишини ўйлаб, ўйимизга етолмасдик.

* * *

Қозоғистоннинг машҳур шамоли кучайгандан-кучаяр, қулоқ, бурун, қўл, оёғини совуққа олдирган аскарлар сони ошиб борар, пахталигу пўстинга ҳар қанча ўралмайлик, бу даҳшатли қаҳратондан омонлик йўқ эди. Ҳатто ошхонада кружкага қуйилган иссиқ чой орадан бир неча дақиқа ўтмай, юпқа муз парчаси билан қопланиб қоларди.
Ана шундай оғир шароитда ҳам Бойқўнғирнинг юраги уриб турар, улкан аслаҳахонага айлантирилган чўлнинг кўз илғамас кенгликларида янгидан-янги ядро ракета комплекслари барпо этиш учун кеча-кундуз кураш кетарди. Марказий газета-журналларда эса, қуролланиш пойгасини тўхтатиш, Совет Иттифоқининг ғоят тинчликсевар сиёсати ҳақида қоп-қоп сафсаталар босилар, сиёсий ходимлар биз билан машғулот ўтказаётганда қуролсизланиш ҳақида гапиришдан чарчамас эдилар. Ҳолбуки, қуролланиш пойгасининг энг олдинги марраси ракета бекитилмаган бирор гўшаси қолмаган ана шу чексиз саҳрода эди. Ҳафта сайин жанговар ва космик ракеталар фазога парвоз этар, ҳар бир парвоздан олдин хавфсизликни таъминлаш учун аскарларни аксарият ҳолларда тунги уйқудан уйғотиб, чўлга олиб чиқишар, шу қаҳратонда режим вақти тугагунча қумликларда дийдираб санқишга мажбур эдик. Ракеталар қулаб тушиши хавфи бўлганидан, режим хизмати қисмларда саноқли соқчилардан бўлак ҳеч кимнинг қолишига рухсат бермас, биз қисмда қолаётган дўстларимиз билан хайрлашаётиб: “Қўрқма, агар ўлиб-нетиб қолсанг, оркестр билан кўмамиз” дердик. Чунки чўлга бутун гарнизон билан кўчиб чиқишлар мутлақо кераксиз, режим хизматидагилар давлатнинг пулини бекорга олиб юришибди, деб ҳисоблардик. Лекин тез орада юз берган воқеалар биз янглишганимизни кўрсатди.
…“Геркулес” типидаги ракетани учиришга қизғин тайёргарлик кетар, айтишларича, бу парвоз космосни ўзлаштиришда инқилоб бўлиши керак эди. Шу боисдан тараддуд ўта махфий тарзда олиб бориларди. Одатда, нав­батдаги ракета қачон парвоз қилишини штабдаги дўстларимиз орқали соат ва дақиқаларигача билардик. “Геркулес” парвози ҳақида эса ҳеч ким, ҳатто командирларимиз ҳам билишмасди. Биз узоқ кутдик, парвоздан эса ҳадеганда дарак бўлавермади. Охири, жонимизга тегиб, эсламай қўйдик. Сирасини айтганда, парвоз бизни қизиқтирмас, балки шу қаҳратонда яна қачон чўлга ҳайдаб чиқаришларини аниқ билиб, шу сарсон-саргардонликка озми-кўпми тайёргарлик кўриб қўймоқчи бўлардик, холос. Тайёргарлик деганим, газниқоб халтасига бир бурда қора нон, икки-учта музлаган пиёз солишдан иборат эди.

* * *

Тун. Зим-зиё тун… Зулмат қаъридан Муаттар чиқиб келаяпти.
– Муаттар, Муаттар… нега хат ёзмайсан? Кутавериб юракларим қон бўлди-ку…
– Қандай ёзаман, қаёққа ёзаман? Манзилингиз аниқ эмас-ку!
– Бойқўнғирга деб ёзавер. Жамол биттаман. Ўзбекистонда сен ҳам биттасан.
– Йўқ, хат ёзмайман, ўзим ёнингизга учиб бораман!
– Уч-и-и-и-б келолмайсан, келма. Қанотларингни совуқ олади. Бу ер жуда совуқ. Ҳамма жой, чўл ҳам, уйлар ҳам, юраклар ҳам совуқ, қаҳратон, муз…
– Мен совуқдан қўрқмайман, Жамол ака. Қиз боланинг қайноқ юраги олдида совуқ нима деган гап? Наҳот шуни билмайсиз? Ахир, шоирсиз-ку, шоир-а!
– Йўқ, мен шоир эмасман, шоирликни вақтинча қўйиб турамиз, ҳозир оддий аскарман.
– Нима бўлсаям, мен юракларингиздаги музни эритишим керак. Ахир юракда муз билан, муз юрак билан қандай яшайсиз?!
– Фақат юрак эмас, қўллар, оёқлар, киприклар ҳам муз, лекин мана, бинойидек яшаяпмиз. Яшайверамиз…
– Йўқ, бундай яшаб бўлмайди. Бундай яшаш мумкин эмас!.. – Шундай деганича Муаттар аллақандай нурдан барқ уриб турган чиройли юзини қўллари билан бекитди, нозик бармоқлари орасидан биллурин ёш томчилари сизиб тушдилар.
– Йиғлама, Муаттар, ахир кўзёшларингга арзигулик гап бўлгани йўқ-ку! Йиғлама!
– Йиғлайман, сизнинг юрагингиз шунчалар муз бўлар экан, мен қон йиғлайман…
Мен Муаттар томонга талпиндим, унинг кўзёшларини артмоқчи, юпатмоқчи бўлдим. Лекин қимир этолмасдим, оёқларим ерга михпарчин этилганди гўё. Бор товушим билан бақирдим, лекин Муаттар товушимни эшитмас, кўзларидан дув-дув ёш оқарди. Иложсизликдан нима қилишимни билмай, яна унга талпиндим. Муаттар шахт билан ўгирилди-ю, югурганича мендан узоқлаша бошлади. Телба шамол унинг майда гулли чит кўйлагини тортиб ўйнар, қирқкокил сочлари белида тўлғонарди. У тобора узоқлашиб, кўм-кўк туман бағрига сингиб кетмоқда эди. “Кетма, Муаттар!” – овозим бўғилгудай қичқирдим ва худди шу аснода аллақандай кўзга кўринмас бир куч мени қаттиқ силкита бошлади.
Чўчиб кўзларимни очганимда, тепамда Усмон турар, рота сафга тизилган, қисқа-қисқа буйруқлар янграрди.
– Тур-е, кунда! Одам ҳам шунчалар қаттиқ ухлайдими? Муаттар, Муаттар, деб бўкиришини қаранг. Ҳозир командир Муаттарни кўзингга кўрсатади. Бўл тезроқ! Тревога! Режим!
Апил-тапил кийиниб, сафга югурдим. Командир бир ўқрайди-ю, ҳар қалай, жазоламади. Йўлга тушдик.
Чўл осмони мусаффо, юлдузлар ёрқин нур сочишар, ана шундай, ҳаво очиқ тунларда совуқ янада авжига минарди. Тунги соат икки, уйқунинг айни ширин пайти бўлганидан, кўпчилик аскарлар кўзлари юмуқ ҳолда қадам ташлашар, мен эсам ҳамон Муаттар билан бўлган суҳбат таъсирида эдим. Бу учрашув ғойибона эканлигига ишонгим келмас, кўзларим йиртилгудай бўлиб, поёнсиз зулмат қаъридан Муаттарнинг сиймосини излардим. Унинг кўзлари ҳам, қирқкокил сочлари ҳам тун рангида, уларни қоронғи тундан ажратолмасам не ажаб? Муаттарнинг юзларини яна кўраман, дея астойдил ишондим. Ана шу ишонч туфайли шамолнинг увуллашини, киприкларимга инган музни унутдим. Икки соатлардан сўнг режим хизмати белгилаб берган жойга етиб бордик. Ҳар ер-ҳар ерда гулханлар ёқилди, чўлни чумолидек босган гарнизон аскарлари олов атрофига тўпландилар. Суҳбат авжига чиқди. Ҳамманинг оғзида “Геркулес”, “инқилоб” сўзлари эди. Командирлар ҳар замонда соатларига бетоқат назар ташлаб қўйишарди.
Ниҳоят, юлдузлар бирин-кетин хиралашиб, уфқ қирмизи тус олди. Олисда оппоқ шамдек бўлиб турган ракета – “Геркулес” кўзга ташланди. Ҳамманинг нигоҳи уфққа қадалди.
Бойқўнғирнинг телба шамоллари онда-сонда ёғадиган қор чўлни бир текис оқартиришига йўл қўймас, ястаниб ётган қумликлар қуроқ дастурхондек оқ, сариқ, кулранг товланиб ётар, бу олачалпоқ хилма-хиллик аро “Геркулес” ғоят улуғвор кўринарди.
Бирдан уфқда кучли қизил аланга “лоп” этди. Гумбурлаш ер-кўкни ларзага солди. Чўл ёришиб кетди, қуюқ тутун, олов селига чулғанган ракета баландга кўтарила бошлади. У баландлаган сайин гумбурлаш кучайиб борар, назаримда ер ёрилиб кетгудек, бепоён қумликлар, уларга қўшилиб бутун вужудимиз титрар, айниқса, тиззалар қалтироғини босиш қийин эди.
“Геркулес” бир неча сония тикка парвоз этди, сўнгра кутилмаганда қиялай бошлади ва кўп ўтмай, кўз зўрға илғайдиган тўлқинсимон барханлар ортига қулаб тушди. Аввалгисидан ҳам даҳшатлироқ гумбурлаш қулоқни қоматга келтирди. Ҳаммаёқ остин-устун бўлиб кетди. Бироз фурсатдан сўнг “Ана сенга “Геркулес”, ана сенга инқилоб” деган хитоблар янг­ради. Командирлардан бири ўзи ҳам ишониб-ишонмай изоҳ берди:
– Белгиланган траекториядан чиқиб кетгани учун радио орқали команда билан ўзлари портлатиб юборишди, уни энди бошқариб бўлмас эди.
Аскарлар орасида ғала-ғовур бошланди. Портлаш сабабларини ҳар ким ўз билганича изоҳларди. Командирлар бақириб-чақириб, ғовурни босмоқчи бўлишар, лекин уларга ҳеч ким қулоқ солмасди. Атроф ёришиб, ракета қулаб тушган ерда ҳосил бўлган тўқ жигарранг тусдаги улкан қўзиқоринга ўхшаш тўзон кўзга яққол ташланганида ғала-ғовур янада кучайди. Чунки ядро бомбаси портлаганида айнан шундай қўзиқорин пайдо бўлади, деб бизга кўп марталаб уқтиришган эди.
Аскарлар орасида ваҳима бошланди. Шунда ердан чиқдими, осмондан тушдими, билмадим, қаршимизда юзлари қип-қизариб кетган режим хизмати бошлиғи, полковник Лаухин пайдо бўлди. Жуда хунук башараси учун унга “Иблис” деган махфий лақаб беришган эди.
– Молчать! Не паниковать!!! Нюни распустили! Солдаты, защитники называются, вашу мать!.. – чўлни бошига кўтариб бўкирди полковник кўзларини ола-кула қилиб. Унинг ракета гумбурлашидан паст бўлмаган овози ҳаммани ўзига келтирди. Жимиб қолдик.
Лаухин ҳам ўзини сал босиб олиб, тушунтира бошлади:
– Бу – “Геркулес” типидаги ракета, унинг ҳеч қанақа ядро заряди йўқ. Фақат ана шу қўзиқорин шаклини олган ёнилғиси заҳарли. Уни тўйиб ҳидлаган одам зурриёдсиз қолиши мумкин. Бахтга қарши, шимолдан эсаётган шамол ана шу ёнилғи портлашидан ҳосил бўлган газларни биз томонга ҳайдаяпти. Шу боисдан жанубга қараб икки-уч соат югуришимизга тўғри келади.
Яна қисқа-қисқа командалар янграй бошлади. Чўлни мўр-малахдек босган аскарлар ҳаракатга келиб, нари-бери сафланди. Ҳаммамиз йиқилиб-туриб югура бошладик. Буни агар биров четдан кузатса, ғаройиб манзаранинг гувоҳи бўларди, эҳтимол. Лекин ўшанда ҳамманинг фикри-зикри лаънати “қўзиқорин”дан мумкин қадар узоқроққа қочиш эди.
Кўп ўтмай қора терга ботдик. Чўлни ҳарсиллаш, асабий сўкинишлар босиб кетди. Пахтали шим, пиймаларда югуриш азоб эди. Сафларнинг энг охирида қўйларни ҳайдаётган чўпондек бўлиб, секин юраётган “УАЗ” машинасида полковник Лаухин келар, ундан бўлак неча минглаб кишининг ҳаммаси пою пиёда эди.
Биз қарийб тушгача, ўша лаънати “қўзиқорин” борган сари катталашиб, бўшлиққа сингиб кетгунга қадар югурдик. Неча марталаб йиқилиб-турганимиз ёлғиз Худога маълум. Охири ҳамма ўзини қор босган явшанлар, янтоқлар устига ташлади. Ҳеч кимнинг қимирлашга мадори йўқ эди. Тўда-тўда ётган аскарлар узра тамакининг енгил тутуни суза бошлади. Сал ўзларига келиб улгурган йигитлар ҳазил-мутойиба бошлашди. Ҳазил-ҳузулнинг ўткир тиғлари йиғлаб юборган аскарларга қаратилган, улар ҳам ўз-ўзларидан кулишарди. Усмонни эсладик. Ротада соқчиликда қолиш унинг чекига тушганди. Бутун чўл даҳшатидан остин-устун бўлганда, учиш майдончасидан шундоқ беш-олти чақирим берироқда казармада бечора Усмоннинг ҳоли нима кечди экан?
Кечга томон оёқларимизни зўрға судраб, қисмга кириб келдик. Казарма эшиги ёнида бизни қаршилаган Усмоннинг чеҳраси аянчли эди.
– Қўрқиб кетдингми, Усмон? – сўрадим мен.
– Қўрқиш ҳам гапми, ўлиб қолай дедим. Шошганимдан, аввалига газниқоб кийишни ҳам унутибман.
– Зарари йўқ, – гапга аралашди Самад. – Нари борса, зурриёдсиз қолишинг мумкин экан, “Иблис” шунақа деди.
Усмоннинг ҳазиллашадиган ҳоли йўқ эди. Самадни жеркиб берди:
– Ҳе, оғзингдан ел олсин! Ўзинг шу ерда бўлганингда кўрардим аҳволингни. Зурриёдсиз қоласан эмиш, ундан кўра ўлганим яхши эмасми?
– Бўлди, узр, жўражон, – муроса қилди Самад. – Ҳалиям юрагинг отнинг калласидай экан. Бизнинг ёнимиздаги айрим ҳезалаклар қўрқувдан бўкириб юборишди-ю…
Биз Усмонни юпатиш билан овора эканмиз, ротада ғала-ғовур бошланди. Ҳамма эркатойимиз Василий Михайловични изларди. Вася эса ҳеч қаерда кўринмасди. Мушук топилавермагач, йигитлар Усмонни айблай кетишди.
– Ерга кириб кетмагандир-ку, наҳот кўрмаган бўлсанг?!
– Ўлай агар, – қасам ичарди Усмон. – Ўша, сизларни кузатиб чиққани, казармага қайтиб келгани йўқ. Ўзим ҳам уни узоқ изладим.
Бутун рота гуруҳ-гуруҳ бўлиб Васяни излай бошладик. Қисмнинг биз бормаган бурчаги қолмади. Ҳамма ёқни ағдар-тўнтар қилдик. Василий Михайловичдан дарак йўқ эди.
Ҳаммамиз бу штаб бошлиғи Василий Михайловичнинг ўчи эканини юрак-юракдан ҳис этсак-да, севимли мушугимиз қурбон бўлганига ишонгимиз келмасди.
Орадан уч кун ўтди. Қисм чўчқахонасига гўнг тозалагани борган аскарлар Васянинг тарашадай қотган мурдасини топиб келишди. Жонивор икки ўқ билан отиб ўлдирилганди.

III

ЛОЖУВАРД ОСМОН

Тинкамизни қуритган қаҳратоннинг куни битиб, баҳор келди. Ўркач-ўркач барханлар сийнаси илиб, ҳаво келинчак бўсасидай ҳарорат олганидан биз – иссиқ ўлка фарзандларининг анча жонимиз кириб қолди. Қизил, нимпушти, оч-сариқ чўл лолалари тупроқдан бош кўтарди. Қиш бўйи ўзининг ғариб манзараси билан юракларимизни эзган ҳудудсиз кенгликлар ям-яшил тус олди.
Чошгоҳ. Осмон шу қадар беғубор эдики, қараганда кўз тинарди. Тобора баландланаётган қуёш нурларига тўла чўл мавжланарди. Мен ва Самад 10-майдончада топшириқни бажариб, ўз қисмимизга, 95-майдончага қайтиш учун назорат-текширув пости ёнида машина кутардик. Постдаги сержант ва аскарлар ҳужжатларимизни текшириб, уларнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилишгач, машина тўхтатиб беришга ваъда қилишди.
Сабр-тоқат билан кута бошладик. Машинадан эса ҳадеганда дарак бўлавермади.
Осмон ҳам, қуёш ҳам тобора юксалиб борар, баҳор ҳидига тўла эпкин димоқни қитиқларди. Бир маҳал қарасам, Самад елкасидан сафар халтасини ҳам олмай, ўтирган жойида пинакка кетибди. Уни уйғотиб юбормаслик учун секин ўрнимдан турдим-да, шлагбаум ёнида турган сержант билан чақчақлаша бошладим.
Худди шу пайт оппоқ “Волга” шлагбаумга теккудек бўлиб, қаттиқ тормоз берди. Сержант ҳайдовчининг ҳужжатларини текшираётганда, машинанинг орқа эшиги очилиб, ундан оппоқ кийинган бир қиз тушди. Ҳужжат текшираётган сержантнинг ҳам, менинг ҳам оғзим очилиб қолди.
Сержант ҳайдовчининг ҳужжатларини қайтариб бериб, тўлин ойдек нурланиб, бизга нимтабассум билан боқиб турган қизга мурожаат этди:
– Марҳамат қилиб, ҳужжатларингизни кўрсатсангиз.
Қиз янада беғубор жилмайди.
– Ҳужжатларимми, жоним билан!.. Мана!
Қиз сумкачасидан қизил рангли гувоҳнома олиб, сержантга узатди. Унинг овози ўзидан-да чиройли, ёқимли эди. Сержант сурати девор бўлиб, гувоҳномани қўлига олди, бир унга, бир қизга қаради-да, қайтариб берди. Сўнг секингина сўради:
– Сиз полковник Дубининнинг кимлари бўласиз?
Қиз қувлик билан чиройли кўзларини сузди:
– Бу ҳарбий сир, лекин майли, сизга айтганим бўлсин. Полковник Дубининнинг қизиман.
Қиз лабларида ўша ақл шоширувчи табассум билан машинага ўтирди. Сержант шлагбаумни кўтарди. Машина ўрнидан қўзғалди. Қиз ойнадан қўлини чиқариб, биз билан хайрлашган бўлди.
Анчагача ҳеч кимдан садо чиқмади. Қиз бизни сеҳрлаб, ерпарчин қилиб кетганди. Охири, сержант тилга кирди:
– Полковник Дубининни танисанг керак?
– Таниганда қандоқ, сиёсий бўлим бошлиғини танимай бўларканми?
– Эй, Худойим, – деди сержант чуқур “уф” тортиб. – Одам боласи ҳам шунчалик чиройли бўладими?
Қиз таърифи билан банд эканмиз, ёнимизга улкан “Урал” машинаси келиб тўхтади. Сержант ҳайдовчининг ҳужжатларини текширгач, менга: “Мана шу машинада кетасизлар” деди. Дарҳол бориб Самадни уйғотдим.
…Машина бир маромда гувуллаш билан олис йўл танобини тортар, асфальтдан кўтарилаётган иссиқ ҳовур кўнгилни беҳузур қиларди. Самад кўзларини бир нуқтага тикиб, жим ўтирар, мен эса бундан бир неча дақиқа олдинги учрашув хаёли билан банд эдим. Олдимиздан оққушдай учиб ўтган қиз ва Муаттар ўртасида ўхшашлик излардим.
Шу тахлит қанча йўл босдик, билмайман, бир вақт Самад ҳузур қилиб эснади-да, менга қараб жилмайди.
– Ҳа, нега бунча куйдирилган калладек тиржаясан?
– Эҳ, – ширин тамшанди Самад. – Тушимда оппоқ ҳарир кўйлак кийган бир паризодани кўрдим, сочлари узун, қарқарали қалпоқ кийган эмиш-у, негадир ўрисча гапирармиш. Ҳайрон бўлдим, бизнинг паризодлар ўрисча гапирмасди, шекилли?
Мен кулиб юбордим:
– Ўргилдим, ўрисзабон паризодингдан! Сен уни тушингда эмас, ўнгингда кўрдинг-ку! Ҳали, машина кутаётганимизда, пост ёнидан паризоддан ҳам чиройли бир қиз ўтиб кетди, ўшани айтаяпсанми?
Самаднинг аччиғи чиқди.
– Нима, мени жиннига чиқармоқчимисан? Мен ўнгимда қиз-пиз кўрганим йўқ. Тушимни айтаяпман сенга!
– Самад, ҳеч қанақа ўрисча гапирадиган паризод йўқ, фақат, ўша қизнинг ҳужжатларини текширишаётганда у сержант билан бир муддат гаплашди. Мудраб ўтирганингда шу гаплар қулоғингга чалинган бўлса, ажабмас.
Самад ҳайрон бўлиб елка қисди. У паризоднинг ўнг эканига, мен эса туш эканига ишонмасдик. Ҳар иккимиз ўз сўзимизда туриб олгандик.
Шу аснода машина қаттиқ бир силкиниб, тўхтади. Қисмимизга етиб келгандик.
– Сен нима десанг, дегин-у, лекин мен у паризодни тушимда кўрдим, – деди Самад машинадан тушганимиздан сўнг.
У маъюс тортган, овози ҳам ғамгин эди. Мен индамадим. Самаднинг юрагида қаттиқ соғинч, андуҳ уйғонганини сезиб турардим, ўзим ҳам шу учрашув туфайли Муаттарни ўйлаётгандим. Ундан ҳамон хат олмаган эдим.
Казармада “базми жамшид” устидан чиқдик: йигитлар таътилдан қайтиб келган Шерназарни қуршаб олиб, у келтирган олма, анор, майиз, туршак ва яна алланималарни ҳафсала билан туширмоқда эдилар. Шерназар оғзи қулоғида, уларни мамнун кузатиб турарди. У биз билан қучоқлашиб кўришиб, даврага таклиф қилди. Самад иккимиз ҳам енг шимариб, “ишга киришдик”.
Жомадоннинг таги кўриниб қолгач, йигитлар Шерназарга янги куч билан савол ёғдира бошладилар. Ризо эса бизнинг даврага кечикканимизни назарда тутиб, изоҳ берди:
– Жамол, Самад! Шерназарни табриклаб қўйинглар, бу хумпар ўн кун таътилга бориб, уйланиб қайтибди.
– Ҳа, энди, шунақа бўлиб қолди, – изоҳ берди Шерназар оғзининг таноби қочиб. – Отам ҳамма тайёргарликни кўриб қўйган экан, борганимдан сўнг, уч кун ўтгач, тўй бўлди. Келин ўз қариндошим.
Шерназар кўкрак чўнтагидан авайлаб бир сурат олиб, бизга узатди. Суратда ўн етти-ўн саккиз ёшлардаги атлас кўйлак, ироқи дўппи кийган дўндиққина бир қиз нимтабассум билан қараб турарди. “О-о-о, зўр-ку, дидингга қойил, Шерназар!” – деган хитоблар янгради.
Аскарлар уйланиш, чимилдиқ ва ҳоказоларни ипидан-игнасигача суриштира бошладилар. Бахтдан сархуш Шерназар ҳаммасига эринмай, соддалик билан жавоб берар, илмоқли саволлардан хафа бўлмай, жилмайиб қўярди.
– Хў-ў-ўш, уйланиш яхши эканми? – сўрайди бир неча овоз бирварака­йига.
– Яхши экан, жўралар, жуда маза! – дейди Шерназар ширин энтикиб.
– Нимаси яхши, нимаси мазза? – гувуллайди овозлар.
– Шу, ҳаммасиям яхши-да, чимилдиқ, юмшоққина ўрин… Чимилдиқ олдига тўкин дастурхон ёзишади, писта-бодом дейсанми, майиз-новвот дейсанми… – Шерназар эринмай чимилдиқда еган овқатларини санайди.
– Сен чимилдиқда фақат овқат едингми ёки бошқа бирор иш ҳам қилдингми? – унинг жиғига тегмоқчи бўлишади йигитлар. Шерназар хафа бўлмайди, суҳбатни давом эттиради.
– Янгалар-чи, янгалар пойлоқчилик қилишмадими? – яна саволга тутамиз бир ҳафталик куёвни.
– Пойламоқчи бўлишганди, мен уларга дангалини айтиб қўя қолдим. “Ҳой, янгалар, мен аскарман, Қозоғистоннинг чўлида ракеталарга пойлоқчилик қилавериб, жуда уста бўлиб кетганман. Уларнинг инжиқлиги бир қизникидан қолишмайди”, дедим. Кейин бизни тинч қўйишди. Энди янгалар менга бегона эмас-ку, ҳазилни тушунишади-да, – деди Шерназар.
Шерназарнинг хатти-ҳаракатлари бироз ўзгарган, у бизга “сенлар ҳаётда ҳали нимани кўрибсанлар” қабилида сал баланддан назар ташлаб қўярди.
Шу оқшом биз – бўйдоқлар куёвлик бахтига муяссар бўлган бу содда, тўпори йигит билан жуда узоқ суҳбатлашдик.
Орадан кўп ўтмай, бўлинмамиз мусаффо, салқин тонгларнинг бирида чексиз қум уммонининг 191-майдонча аталмиш гўшасига етиб келди. Биз деворларидан ҳур-ҳур шамол ўтиб, тунда томидан юлдуз кўринадиган бир чолдеворга жойлашдик. Чолдевор бу ердан юз қадам нарида жойлашган 191-жанговар қитъалараро ядро ракетаси комплексини барпо этиб, яқинда жўнаб кетган ҳарбий қурувчилар ротасининг вақтинчалик манзили экан. Кулол мўндида сув ичади, деганларидек, саноқли дақиқалар мобайнида Америка қитъасига ета оладиган замонавий жанговар ракета комплекси барпо этган ҳарбий қурувчилар яшаган, энди биз истиқомат қилишимиз лозим бўлган маскан чўчқахонадан кам фарқ қиларди.
Жанговар ракета комплекси ер қаърига қирқ-қирқ беш метр кириб кетган “стакан”, унга туташ неча ўнлаб ерости хоналари, электр станцияси ва бошқа ёрдамчи хизматлар учун керакли ускуна, анжомлардан иборат. Хоналарнинг бир қисми ракетани учиришга, бир қисми ерости навбатчилигидаги аскарларга хизмат қиларди. Хоналарнинг бирида ракетани учирувчи тугма жойлашган бўлиб, унинг ёнида офицерлар туришар, бу ерда Москва, Бош штаб билан тўғридан-тўғри алоқа мавжуд эди. “Стаканда” эса, бизга душман мамлакатнинг қайсидир шаҳрини бир неча дақиқада кунпаякун қилишга қодир ракета сақланарди.
Хуллас, Бойқўнғирнинг энг олис гўшасидаги 191-майдонча қуриб бўлинган, лекин ҳали унга жанговар ракета ва каллак қўйилмаган, ана шу вазифани амалга ошириши лозим бўлган ҳарбий ва фуқаро мутахассисларга бўлинмамиз кўмаклашиши керак эди. Биз асосан қора ишларни бажарардик.
191-аталмиш бу лаънати майдонча қисмимиздан неча юз чақирим олисда бўлиб, хат-хабар йигирма-йигирма беш кунда бир маротаба олиб келинар, боз устига, қорин тўйдириш аҳволи ҳам бир нави эди.
Уйдан хат-хабар кечикиб келиши бизни зериктирар, айниқса, хотинидан анчадан бери мактуб ололмаётган Шерназар жуда сиқиларди.
Аввалига йигитлар унинг қийналаётганига унчалик эътибор қилишмади. Лекин орадан икки ой ўтиб ҳам Шерназар хотинидан хат олмагач, уни очиқдан-очиқ мазах қилишга ўтдик.
– Нима, у сенинг юзингдан ой кўрибдими, бирортасининг этагини тутиб кетгандир-да… – дердик биз.
– Уйга борсам, уни нима қилишни ўзим биламан, – дерди Шерназар бўғилиб.
– Хў-ў-ўш? Нима қиласан?
– Ўзим биламан, ўзим, аҳмоқлар, ваҳшийлар! – Шерназар ҳўнграб йиғланича даврадан қочиб кетар, кеч тушгунча чўлда тентираб юрарди. Биз уни қийнаб ҳузур қилардик.
Ниҳоят, 191-майдончадаги ҳаётимизнинг учинчи ойи охирларида Шерназар хотинидан бирданига бир даста хат олди. Биз Шерназар қувончдан эсини йўқотиб қўяди ёки яна йиғлаб юборади деб ўйлагандик. Йўқ, Шерназар синиққина жилмайиб, мактубларни олди-ю, чўнтагига солиб, биздан нари кетди. “Қани ўқи-чи, хотининг нима ёзибди?” деган саволларга парво қилмади. Шундан сўнг, хизмат тугагунча, у бировга кўнгил очмади. Оломон унинг қалбидаги энг соф, энг бокира туйғуларни ҳақоратлаган, топтаган эди…

IV

ЖИЙДА ГУЛЛАГАНДА

Май ойининг ўрталарида биринчи рота аскарлари кўч-кўронни кўтариб, машиналарда бир кеча-кундуз тўхтовсиз йўл босиб, Сирдарёнинг овлоқ соҳилига етиб келдик. Соҳилдаги жийдалар чунонам гуллаган эдики, дарёдан эсаётган эпкинга қўшилган муаттар ҳид кишини маст этарди.
Биз катталар ва уларнинг болалари учун ёзги қўналға барпо этишимиз керак экан.
Соҳилда саккиз-ўн кишилик чодирлар тиклаб, жойлашиб олдик-да, ишга киришмоқчи бўлдик. Лекин иш қаерда дейсиз? Болта топилса, мих топилмас, мих топилса, ёғоч йўқ эди. Устига-устак, орадан уч кун ўтиб, ўзимиз билан олиб келган қоқ нон ва консервалар тугади, оч қола бошладик. Қисмимиз неча юз чақирим олисда, алоқа қилишнинг иложи йўқ, бизни олиб келган машиналар ўша куниёқ ортига қайтганди.
Офицерлар алоҳида чодирга ўрнашиб олиб, дарёдан лаққа балиқ овлаб, ароқхўрлик қилишарди. Бу шўрликлар қисмнинг инжиқ командирлари ва улардан ҳам инжиқроқ хотинларидан вақтинча қутулганларига шукр қилар эдилар. Биз ҳам Бойқўнғир ҳудудини вақтинча бўлса-да, тарк этганимиздан шод эдик.
Улар пиширган балиқ шўрванинг хушбўй ҳиди соҳилни тўлдирар, очлик азоб бераётган аскарлар дарёнинг лойқа тўлқинларига тикилиб, паловхонтўра, тухумбарак, нўхат шўрва ва яна аллақандай тансиқ таомлар тўғрисида хаёл сурардилар. Командирларимизни хасисликда айблаб бўлмас, беш-олти кишига мўлжаллаб пиширилган шўрвани юз кишига етказишнинг сира иложи йўқ эди.
Чўнтагида озроқ пули, ҳаётий тажрибаси бўлган аскарлар темир йўл бекатига қатнаб, амаллаб қорин тўйдирар эдилар. Лекин аксарият аскарларда пул ҳам, тажриба ҳам йўқ эди. Уруш тугаганидан сўнг тўрт-беш йил ўтиб туғилган бизнинг авлод очликнинг ҳақиқий башарасини билмасди. Бу ерда унинг машъум кўланкаси бус-бутун намоён бўлди. Ҳамма жой тўкин-сочин паллада оч қолиш ёмон бўларкан. Орамизда бўйи икки метрга яқин, бир ўтиришда тўрт-беш кишининг овқатини туширадиган россиялик азамат йигитлар кўп эди. Уларнинг очликка чидаши, айниқса, қийин бўлди. Бечоралар жийдазорни ағдар-тўнтар қилиб, юмронқозиқ тутиб олардилар-да, янтоқ оловида “кабоб” пишириб, пок-покиза туширардилар.
Хайриятки, офицерлар орасида инсофлиси учраб турарди. Рота командирининг сиёсий ишлар бўйича ўринбосари лейтенант Ежов шундай одам экан. У бир кеча-кундуз темир йўл бекатида қолиб кетиб, озроқ макарон топиб келди ва дарёнинг лойқа сувида қайнатиб, бизни сийлади. Лекин лейтенантнинг яхши ният билан қилган иши бизни баттар азобга қўйди. Йигитлар ёппасига қоринларини чангаллаб қолишди. Жуда аҳволи ёмонлашганларни лейтенант ароқ билан даволашга мажбур бўлди.
Охир-оқибат, очликдан силласи қуриб, серрайиб қолган аскарлар гуруҳ-гуруҳ бўлиб, темир йўл бекатига туташ, Хархут номи билан аталадиган қозоқ овулига қатнай бошладилар. Ўнтача пахса уйдан иборат ночор овул юздан ошиқ аскарни баҳоли қудрат боқа бошлади.
Соҳилдаги ҳаётимизнинг учинчи ҳафтасида бизни эслаб қолишди чамаси, офтобботар маҳал қисмдан озиқ-овқат ортилган машина келди. Кабинада қип-қизил юзлари ароқ зарбидан бужмайган, чўмичдек бурни кўкрагига тегай-тегай деб турган маст-аласт интендент хизмати капитани Бабаян ўтирарди. Уни кўриб, кўнгилларимизга ёқилган чироқ сўнгандек бўлди. Чунки аскарлар нонини туя қилувчи энг катта каламуш шу муттаҳам эканини ҳаммамиз яхши билардик. Лекин туя қилинган бўлса-да, ўз нонингга нима етсин? Капитаннинг буйруғи билан машинадан нон, мой, бошқа озиқ-овқатларни бир зумда туширдик. Энг охирида бир яшик ароқни офицерлар чодирига элтиб қўйдик. Кейинчалик етиб келган миш-мишларга қараганда, лаънати Бабаян бизга тегишли озиқ-овқатларнинг ярмидан кўпини йўл-йўлакай сотиб, пулини чўнтакка урган, командирларнинг оғзини мойлаш учун бир яшик ароқ олиб келган экан.
Шундан сўнг Бабаян ва командирларимиз яна икки кеча-кундуз кўз очмай маишат қилишди. Биз ҳам қорнимиз тўйганига хурсанд эдик.
Мен жийда гуллари ҳидига ғарқ бўлган соҳилда соатлаб ўтириб, бўтана тўлқинларга қарардим. Баъзан дарё ёқалаб узоқ-узоқларга кетардим. Сир соҳилининг бетакрор гўзаллигига энди ошно бўлаётган эдим.
Саҳармардонда ҳаммадан олдин уйғониб, оқимга қарши бир чақиримча йўл босиб, дарёнинг бурилиш ерига етиб олардим-да, тик қирғоқда тарвақайлаб ўсган қари жийда остидаги тошга ўтириб, қуёш чиқишини томоша қилардим.
Бу пайтда ҳаво жуда мусаффо, ҳамма ёқ сокин, сатҳида майда тўлқинлар югургилаётган дарё жимир-жимир оқиб ётарди. Уфқ аввал ложувард, сўнг қонталаш тус олиб, тўлқинлар ол рангга бўялар, каттакон қизил олмадек қуёш сув узра секин-аста кўтарила бошларди. Бу манзарага маҳлиё бўлиб, соҳилда чошгоҳгача қолиб кетардим.
Менинг тонгда ғойиб бўлишларимни ротада ҳар ким ҳар хил баҳолар, кўпчилик қорин тўйдиргани Хархутга кетган, деб ўйларди.
Кунларнинг бирида, қари жийда тагига энди ўрнашиб олган ҳам эдимки, лейтенант Ежов келиб қолди. У афтидан мен билан изма-из келганди. Истар-истамас ўрнимдан турдим.
– Салом бердик, ўртоқ оддий аскар! – деди у қўлини чаккасига олиб бориб.
Индамадим.
– Хўш, – деди Ежов. – Бу ерда нима қилаётганингни билсам бўладими?
– Бўлади, – дедим мен. – Қуёш чиқишини томоша қиляпман.
– Қуёш чиқишини чодир ёнида томоша қилсанг ҳам бўлади-ку. Бунинг устига, лагерни бизнинг рухсатимизсиз тарк этишинг ҳарбий интизомни бузиш ҳисобланади, – деди сиёсий ишлар бўйича ўринбосар.
– Майли, интизомни бузган бўлсам, жазоланг, – дедим жойимга қайтиб ўтирар эканман.
– Қўйсанг-чи, гап сени жазолашда эмас, фақат ҳар тонг йўқолиб қолишинг мени ажаблантирди. Энди билсам, табиат ошиғи экансан. Тўғрисини айт, шоир-поир эмасмисан, ишқилиб, – деди лейтенант жилмайиб, ёнимга келиб ўтирар экан.
– Ҳозирча шоир эмасман, лекин шоир бўлиш ниятим бор.
Ежов “уф” тортди.
– Мен ҳам бир вақтлар бинойидек шеър ёзар эдим. Айримлари газетада ҳам босилган. Кейинчалик, турмуш ташвишлари билан бўлиб, ҳаммасини йиғиштирдим. Шеър ёзиш билан тирикчилик ўтказиб бўлмас экан. Уйландим, хотин, бола-чақа, рўзғорнинг қора қозони аста-секин юрагимдан шеъриятни сиқиб чиқарди, назаримда. Агар билсанг, рус аёли дунёда энг бардошли, энг жафокаш аёллардан. Лекин шундай нусхалари ҳам учраб турадики, нақ аждарҳонинг ўзи. Ана ўшандайи пешонангга битса, шўринг қуригани, қасдингни ароқдан олаверасан. Қарабсанки, қирққа кирмай, адойи тамом бўласан, – деди лейтенант овозида чексиз армон билан.
У ўттиз ёшлар чамасидаги, оқ-сариқдан келган чайир йигит эди. Фақат, ич-ичига ботган кўзлари ниҳоятда ғамгин, кенг пешонасига эрта ажин тушганди.
Шу тонг иккимиз узоқ суҳбат қурдик. Лейтенант Сергей Есенин, Александр Блок ва Анна Ахматоваларнинг шеърларини ёддан айтиб берди. Айниқса, Ахматованинг “Мен сева оламан” шеърини айтаётганида мовий кўзлари ёлқинланиб, овози титраб кетди.
– Сен бахтлисан, – деди у елкамга қўл ташлаб. – Шарқ – шоирлар юрти. Шарқ шеърияти – буюк шеърият. Сирасини айтганда, Бухоро ва Тошкентда яшаб, шоир бўлмаслик мумкин эмас. Эртаксимон юртингда мен бир неча бор бўлганман.
Қуёш дарё юзини мунаввар этган, биз соҳил ёқалаб секин-аста одимлардик.
– Тонгги сайрларингга расман рухсат берилди, деб ҳисоблайвер, – деди Ежов қўналғага етиб келганимиздан сўнг.
Ежовнинг рухсатидан руҳланиб, сайру саёҳатларни тағин ҳам авж олдирдим. Соҳилнинг яқин беш-ўн чақирим атрофдаги мен бормаган бурчаги қолмади.
Кунларнинг бирида эски қабристонга бордим. Янтоқ босган паст-баланд қабрлар оралаб узоқ тентирадим. Гувуллаб шамол эсар, қабрлардан аллақандай сас келарди: “Ҳой, ўғлон, сен бу ердан нима излаяпсан? Қўй, бусиз чирқираётган руҳимизни безовта этма!”
“Йўқ, йўқ, – фикран жавоб қайтардим мен. – Руҳингизга ҳурмат бажо келтиргани келдим-ку!”
Мени ваҳима босди, бу ердан тезроқ кетгим келди. Дарё анча олисда, ярқираб кўзни қамаштириб турарди. Қадамни тезлатдим. “Ҳой, ўғлон!” дея гувуллаган овоз ҳамон таъқиб этар, аллаким қуваётгандек эди.
Дарё томонга янада тезроқ югура бошладим. Бирдан гувуллаш ҳам, мени чорлаётган овоз ҳам тинди, олисда чанг-тўзон кўтарилиб, мен томонга қуюндай кела бошлади. Даҳшатли ҳайқириқ, дупур-дупурлар ер-кўкни остин-устун қилиб юборди. Оёқни қўлга олиб, дарё томонга югура бошладим. Негадир дарё мени бу балодан халос қилади, деб ўйлардим.
Қанча югурдим, билмайман, бир маҳал от кишнагани эшитилди. Ўгирилиб қарасам, мени таъқиб этаётган қора қуюн – йилқи уюри экан.
Уюр тиккага дарё томон елмоқда эди. Энди мен дарё томон югуришдан тўхтаб, шимолга қараб чопа бошладим. Бир неча дақиқадан сўнг, оппоқ чангга бурканган уюр мендан эллик қадамча наридан елдек ўтиб кетди-ю, қумлоқ соҳилга ёйилиб, сув ича бошлади.
Чанг-тўзон тарқаб, уюр ортидан келаётган, қош-киприкларигача оппоқ гард қўнган отлиқ кўринди. Менинг сувлоқдан тез узоқлашаётганимни кўриб, узун қамчиси билан “Тўхта” ишорасини қилди. Отлиқ, олтмиш беш-етмиш ёшлар чамасидаги қозоқ чол, саломимга алик олди-ю, жилмайди.
– Ҳа, ширағим, қўрқиб кетдингба? Қўрқма, йилқи одамни босмайди.
Чол хуржундан кичкина сопол кўзача, пиёла олди-да, унга оппоқ сутдай суюқлик қуйиб, менга узатди:
– Иш, ширағим, шубат. Туя сутидан.
Муздай ичимликни ҳузур қилиб симирдим. Ўзимизнинг айронга ўхшаб кетаркан. Пиёлани қайтариб, чолга миннатдорчилик билдирдим. У шубатдан ўзиям бир пиёла симирди-да, мени саволга тутди:
– Ўзбакмисан?
– Ҳа.
– Ўзбекистоннинг қай жеридансан?
– Бухороданман.
– Ҳа, Пухорданмисан, Пухор яхши шаҳар дейишади. Ҳеч бормаганман. Ўзи, мен Хархутдан бошқа жойни кўрмаганман, ширағим, – деди чол овозида аллақандай надомат билан. У билан хайрлашиб, изимга қайтдим.

* * *

Ниҳоят, 10-майдончадаги амалдорлар бизни бу ерга юбориб, хато қилганларини узил-кесил тушуниб етдилар шекилли, қисмдан чопар келди ва йўл тараддудини кўра бошладик.
Жўнаб кетиладиган кун арафасида, тушдан кейин соҳилнинг ўзимга қадрдон бўлиб қолган гўшаларини кезиб чиқиб, тик қирғоқдаги ўша қари жийда остидан туриб, дарёни сўнгги марта томоша қилмоқчи бўлдим.
…Қуёш аёвсиз қиздирар, иссиқ гармселдан кўнгил беҳузур бўларди. Жийда остига етиб келиб, бироз дам олдим, дарёдан эсаётган шамолга кўксимни тутдим. Гимнастёрка жиққа ҳўл, баданимга ёпишиб турарди.
Дарё сатҳи мени шубат билан сийлаган чолнинг серажин юзига ўхшар, қуёш нури сон-саноқсиз олтин тангачаларга бўлиниб, майда тўлқинлар елкасида оқиб кетарди.
Мен бу манзарага маҳлиё бўлиб, узоқ ўтирдим. Сўнгра бирдан аллақандай ваҳима чулғаб олди-ю, қулоғимга яна ўша қабристондаги сингари ғалати товушлар эшитила бошлади. “Ҳой, ўғлон, биз сенга руҳимизни безовта қилма, деган эдик-ку!”
Кўнглим ғашланиб, атрофга алангладим. Ҳеч ким кўринмайди. Бирдан, тўрт-беш қадам нарида тартиб билан тахлаб қўйилган кийим-бошга кўзим тушди. Сесканиб кетдим. Дарёда чўмилаётган одам кўринмасди. Беихтиёр кийимлар томонга қадам ташладим. Униққан фуражка, калта енгли лейтенант погонли гимнастёрка, камар, шим, бошмоқлар… Кийимлар лейтенант Ежовники эди. Кўнглим ёмон бир нарсани туйиб, баданим увушди. Тўрт томонга югуриб, Ежовни излай бошладим. “Ўртоқ лейтенант! Валентин Александрович! Қаердасиз, Валентин Александрович?” – бор овозда бақирардим мен.
Тезда бутун рота оёққа қалқди. Бир неча соат мобайнида чор-атрофдаги тўқайзор-у чакалакзорларни қадам-бақадам кезиб чиқдик. Ежовнинг ўзи тугул, изи ҳам йўқ эди. Йигитлар соҳил ёқалаб, сувга тикилганларича узоқ-узоқларга бориб келдилар. Хархутдан моторли қайиқда етиб келган қозоқ йигитлари дарё камарларини, нариги соҳил ёқаларини кезиб чиқдилар. Бефойда.
Қоронғи тушди. Кўзларим жиққа ёш, ўз чодиримга қайтар эканман, қулоғимга ўша машъум товуш эшитилди:
“Йиғлама, бекорга бўзлама, ўғлон! Сен излаган йигит аллақачон чўкиб кетди. Унинг руҳи поки биз томонга парвоз этаётир. Ҳа, биз томонга парвоз этаётир!..”

V

БАРХАНЛАР ИЧКАРИСИДА

Узун бўйли, елкалари букчайган, доимо дала ҳарбий кийимида юрадиган, қисм командирининг хўжалик ишлари бўйича ўринбосари майор Кузнецовни аскарлар Кузя дейишар, биз, ўзбеклар тилида эса унинг лақаби “Куйдирган калла” эди. У доимо тиржайгандек, тишининг оқини кўрсатиб юрганидан шу лақабга “сазовор” бўлганди.
Кузя – Куйдирган калла жуда кам гапирар, “қўйсангчи, ҳе, онангни сени!” дан бўлак бирор калима сўз билмасди, чамаси.
Сиёсий тайёргарликдан “аъло” баҳо олиб, уйга бориб-келиш учун ўн кеча-кундузлик таътил билан тақдирланганимда, Куйдирган калла менга жуда меҳрибон бўлиб қолди ва бу дилсўзлик, ҳадя этилган бир сидра оҳори тўкилмаган аскарий сарпо билан ифодаланди. Умрида одам аҳлига бир оғиз яхши сўз айтмаган бу кимсанинг менга кўрсатаётган эътиборидан ҳайрон эдим. Тўғри-да, қисм командири ўринбосари қаерда-ю, эндигина бир йил хизмат қилган оддий аскар қаерда? У мени Тўра Том бекатигача кузатиб қўймоқчи бўлганида, ҳайратим янада ошди. Бу ҳайратга фақатгина поездга ўтириш олдидан чек қўйилди.
– Жорик, – деди Куйдирган калла ялинчоқ товуш билан елкамга дўстона қўл ташлаб. – Бухоро томонларда топилади, деб эшитаман, менга бироз наша олиб келсанг… – Майор галифе шими чўнтагига қўл суқиб, бир даста ўн сўмлик чиқарди.
Шу топда унинг башараси ҳақиқатан ҳам куйдирилган каллага жуда ўхшаб кетди.
– Пулнинг кераги йўқ, шундоқ олиб келаман, – дедим талмовсираб.
Қўрқиб кетгандим, ҳар қанча ёш, тажрибасиз бўлсам-да, шундай махфий манзилга наша олиб келиш Турма Том эмас, ҳақиқий турма билан тугашини билардим. Шу ернинг ўзида бундай номаъқул ишни қилмасликка онт ичдим-да, майорга “Ташвишланманг, албатта, олиб келаман”, дедим.
– Олиб келмасанг, ўзингга қийин бўлади, бола, – деди у энди сўз оҳангини ўзгартириб.
Лекин мен Москва-Ашхобод тезюрар поезди бўлмасига киришим биланоқ, Турма Томни, лаънати Бойқўнғирни, Куйдирган калла ва ҳамма-ҳаммасини унутдим. Бутун ўй-хаёлим қари отам ва Муаттарда эди.
Қадрдон Бухоро мени биринчи қор билан қарши олди. Деразадан қор ёғишини томоша қилиб, отам билан узоқ суҳбатлар қурдим. Оппоқ сеҳр-жодуга бурканган тоғу гумбазлар аро Муаттар иккимиз менинг қора погонларим, унинг қизил рўмоли қордан оқариб қолгунча кездик. Ўн кунлик таътил ўн дақиқадек ўтди-кетди. Озодликдан Бойқўнғирдек улкан аскарий турмага сира қайтгим келмас, лекин бунинг ҳеч бир иложи йўқ эди. Қисмга қайтиб келганимдан сўнг, Куйдирган калла билан бўлиб ўтган ёқимсиз суҳбат тафсилотини айтиб ўтирмайман. Фақат, суҳбат охирида Куйдирган калла илондай вишиллаб айтган сўзларини эслашга тўғри келади.
– Яхши, яхши, – деди у мен ҳеч нима олиб келмаганимни билгач. – Сен тўнкага командирни алдаш қанақа бўлишини кўрсатиб қўяман. Лаънати осиёлик!
Командирнинг гаплари суяк-суягимдан ўтган бўлса-да, индамадим. Чунки сиртдан қараганда, вақтинчалик ҳақиқат у томонда, мен ваъдамнинг устидан чиқмаган эдим. Аслини олганда эса, у мени жиноятга ундаганини ҳисобга олмаётганди.

* * *

Қиш, баҳор ўтиб, хизматимизнинг сўнгги ёзи келди. Баҳорда ям-яшил ўт-ўланлар, лолаларга бурканган чўл бир ҳафтага қолмай, жизғанак бўлиб, чор-атроф яна кўзни толиқтирувчи сариқ, тўқ жигар рангига бурканди. Бойқўнғирнинг қиши қанчалик қаҳрли, қаҳратон бўлса, ёзи шунчалар жазирама, казармалар яқинида етимлардек мунғайган яккам-дуккам гужум, терак дарахтлари соясида ҳарорат эллик даражага етарди. Хизмат қишдагидан ҳам баттар оғирлашди. 95-майдончага сув ташиб келтирилар, шу боисдан айрим пайтлар ювиниш, ёинки, ичиш учун бир қултум сувга зор бўлардик. Орадан шунча вақт ўтган бўлса-да, Куйдирган калла мен билан қайта юзма-юз бўлмаган, бирор азият етказмаган, демак, орамиздаги жанжални унутиб юборган, деб ўйлардим. Лекин кўп ўтмай, адашганимни англадим.
…Иссиқ тонгларнинг бирида бадантарбия пайтида уч чақирим масофага югурмоқда эдик. Кимдир оёғимдан чалиб юборди. Қаттиқ мункиб кетдим, юзтубан йиқилишимга оз қолди. Бу бедодликка жавобан, шахт билан ўгирилдим-у, ортимдан келаётган қозоқ йигити Муҳаммеджоновга юз-кўзи аралаш қаттиқ мушт туширдим. Муҳаммеджонов додлаб юборди-ю, сафдан чиқди.
– Ҳой, танинг соғми сенинг, мен чалганим йўқ-ку! – деди у вой-войлаганича кўзини ушлаб.
Саф бузилди, аскарлар тўзиб кетишди. Югуришни истамаётган йигитларимиз учун яхши баҳона топилган эди.
Бадантарбия машғулоти барбод бўлди. Бунинг сабабчиси мен эдим. Муҳаммеджонов мени чалиб юборганини тан олмас, йигитлар ҳақиқий айбдор ким эканини айтишмас, чунки чақимчилик армияда жуда ёмон қусур саналарди.
Муҳаммеджоновнинг кўзи кўкариб, шишиб кетди, воқеадан хабар топган рота командири мени уч кеча-кундуз авахтага ҳукм этди.
Иш пачава бўлганди. Чунки, 95-майдончанинг авахтаси, унинг жуда қаттиққўл коменданти Пчёлкин ҳақида даҳшатли ҳикоялар юрарди, устига-устак, қуёш тиғидаги товуқ катагидек камераларни кана босган дейишарди. Комендант Пчёлкин авахтадаги аскарларни йиқилиб қолгунча югуртирармиш, ким йиқилиб қолса, қамоқ муддатини яна узайтирармиш… Авахта соқчилари овқатнинг сарасини ўзлари еб, сарқитни қамалганларга берармиш ва ҳоказо…
Ҳамюрт йигитлар кўнглимни кўтаришар, ҳақиқий айбдорни, албатта, аниқлаб, боплаб таъзирини берамиз, дейишарди.
Бу орада сержант Харитоновни болохонадор қилиб сўккани учун Ҳасан исмли озарбайжон йигити ҳам уч кеча-кундузлик авахтага ҳукм этилди. Кўнглим бироз ёришгандек бўлди, чунки Ҳасан жуда шўх, қизиқчи йигит эди.
Бизнинг камар ва ҳужжатларимизни олиб қўйиб, энди авахтага жўнатамиз, деб туришганида, саф олдида кутилмаганда Куйдирган калла пайдо бўлди.
– Командир, – деди у рота командирига юзланиб. – Мана шу икки лочинни менинг ихтиёримга берсанг. Булар учун махсус топшириқ бор. – Майор тиржайганича мен ва Ҳасанга ишора этди.
Улар олдиндан келишиб олган экан шекилли, рота командири ҳам дарҳол рози бўлақолди. Куйдирган калла бизни эргаштириб, штабга жўнади. Кўнглим ёмон бир нарсани сезиб, таъбим хиралашди.
– Ҳасан, дўстим, ҳушёр бўл, Кузя бизни ёмон бир балога гирифтор қилмоқчига ўхшайди, – дедим.
– Қўйсанг-чи, гардаш, у махсус топшириқ бор деяпти-ку, – деди Ҳасан соддалик билан қирғий бурнини қашиб.
– Эҳ, тентак, қамалган аскарга қанақа махсус топшириқ бўлсин?
Ҳасан “билмасам” дегандай елка қисди.
Орадан сал фурсат ўтиб, Куйдирган калла юк машинаси кабинасига ўтирди-да, бизни тепага чиқишга ундаб, шофёрга “ҳайда” ишорасини қилди.
– Гардаш, ҳой гардаш, – мени туртди Ҳасан. – Кўп ғам чекаверма, бизни ўлдиришмас, ахир. Ҳар қалай, икковимиз-ку, бир-биримиздан бохабар бўламиз.
Ярим соатлардан сўнг қисм чўчқахонасига етиб келдик. Ертўлада уч чўчқабоқар яшар, уларнинг бири – дум-думалоқ, сарғиш сочлари пешонасига тушиб турадиган рязанлик йигит Миша Мижуев ротамиз рўйхатида турар, у биз билан бир кунда ҳарбий хизматга чақирилганди.
– Лочинлар, – деди Куйдирган калла Ҳасан иккимизни энг чеккадаги бостирма ёнига бошлаб бориб. – Мана шу ерда етмиш қадамлик ёғоч девор барпо этасизлар. Роппа-роса уч кунлик иш. Хоҳланг – кундузи ишланг, хоҳланг – кечаси. Агар айтган муддатда ишни тугатмасангиз, ўзингиздан кўрасиз.
Майор бир яшик мих, битта болта ва аррани қўлимизга тутқазиб, атрофда уюм-уюм бўлиб ётган, кучукнинг оёғидек эгри-бугри ёғочларга ишора қилди-да, жўнаб кетди. У биз уч кун нима еб, нима ичамиз, қаерда ухлаймиз, бу ҳақда гапирмади.
Биз аввалига майордан тез ва осон қутулганимизга хурсанд бўлдик. Лекин қўлга болтани олиб, қуёш тиғида ярим соатча ишлаганимиздан сўнг, дурадгорликдан мутлақо хабари бўлмаган бу одамлар бу ишни бир ойда ҳам тугатолмаслигига амин бўлдик.
Уст-бошимиз тердан шалаббо, дақиқа сайин сув ичгимиз келарди. Шу тариқа тишни-тишга қўйиб, тушгача ўн қадамча жойга нари-бери девор тикладик. Эгнимизда труси, этик ва панамадан (Туркистон ҳарбий округи аскарлари ёзда киядиган бош кийими) бўлак нарса қолмади. Ҳолдан тойиб, бостирма соясига ўтирдик.
– Эҳ, қанийди, бир косагина муздек айрон бўлса! – дедим ташналикдан тилим танглайимга ёпишиб.
– Қўй, гардаш, юрагимни тирнама, ҳозир сену мендан ана у, балчиққа беланиб ётган чўчқанинг қадри баланд. Ейдигани ҳам, ичадигани ҳам ёнида… – деди Ҳасан авзойи бузилиб. – Агар Харитонов панароқда қўлимга тушиб қолса борми, бўғиб ташлайман. Бу, Кузя деганинг ҳам нақ ҳайвоннинг ўзи экан. Ҳе, махсус топшириғинг бошингни есин!
– Қўй, Ҳасан, хафа бўлма, авахта коменданти Пчёлкиннинг қўлига тушсак, аҳволимиз бундан баттар бўларди-ку!
– Баттар бўлиб кетмайдими, ҳар ҳолда у ерда еган-ичганинг тайин эди-да! – жиғибийрон бўлди Ҳасан.
Қаршимизда Миша Мижуев пайдо бўлди.
– Юринглар, йигитлар, Худо берган ризқ-насибани баҳам кўрайлик. Кузя сизларга овқат юборадиган анойилардан эмас, – деди у беғубор жилмайиб.
Чўчқабоқарларнинг ертўласи салқингина экан, анча жонимиз кириб қолди. Кўп ўтмай, столда бир буханка қора нон, товада жизиллаб турган картошка ва беш кружка сут пайдо бўлди. Сутни кўриб, Ҳасан бир сапчиб тушди, кўзлари ола-кула бўлиб, бақирди:
– Ҳой, Мишка! Тўғрисини айт, чўчқанинг сутими бу?! – у ўз кружкасини олиб, ирғитмоқчи бўлганди, Миша унинг қўлини ушлаб, тушунтирди.
– Тентаклик қилма, иккита сигиримиз ҳам бор. Ишонмасанг, юр, кўрсатаман.
Лекин Ҳасан сутни ичишдан қатъий бош тортди.
– Бўпти, – муроса қилди Мижуев. – Сут ичмасанг, спирт ичарсан?
У каравот остига қўл узатиб, ғилофи ҳўл сувдонни илиб олди. Ҳасаннинг кўзлари шўх чақнаб кетди.
– О-о, спирт? Спирт ичарам! Заҳар бўлса-да, ичарам!
Бешовлон бир сувдон спиртга, шунча миқдорда сув қўшиб, томчисини ҳам қолдирмай ичиб юбордик. Ҳаммадан олдин Ҳасан маст бўлиб қолди ва савағичдай узун бармоқлари билан кўзларини ишқаб, ҳўнг-ҳўнг йиғлай бошлади.
– Қишлоқда ёлғиз онам қолган. Онамни соғиндим. Жуда соғиндим. Буларнинг ҳаммаси эса онамни сўкади. Харитоновни қайтариб сўккандим, қамоққа ҳукм этишди. Ахир қамаш керак бўлса, аввал Харитоновни қамаш керак-ку, у биринчи бўлиб онамни сўкди-ку! Вай-вай, бу қандай бедодлик, – зорланарди у.
Ҳасан йиғлай-йиғлай, ухлаб қолди. Биз ҳам пинакка кетдик.
Уйғонганимизда қош қорая бошлаган, ҳаво ҳарорати анча пасайган эди. Ҳасан иккимиз яна қўлга болта-аррани олиб, ишимизни давом эттира бошладик. Миша ва унинг шериклари бизга ёрдамга келишди. Ойдин тунлар ва салқин тонглардан фойдаланиб, чўчқабоқарлар ризқига шерикчилик қилиб, икки кеча-кундуз ишладик. Лекин бешовлон тер тўксак-да, топширилган ишнинг ярмини ҳам уддалаёлмадик. Хафа бўлиб кетдик. Қўлимизда болта-ю, хаёлимиз “Энди Куйдирган калла бизга яна қанақа қийноқ ўйлаб топар экан?” деган ўй билан банд, ишимизда эса унум йўқ эди.
Учинчи кун чошгоҳда Куйдирган калла келди. У биз бажарган иш кўлами билан танишгач, бошини сарак-сарак қилганича, ёнига имлади. У бақириб-чақирмади, сўкмади, кўзимизга тик боқиб, лабида заҳарханда билан шундай деди:
– Командир буйруғини бажармабсизлар. Бунинг учун ҳар икковингни ҳам ҳарбий трибунал судига топшириб, қаматиб юборишим мумкин. Лекин мен олижаноб одамман, сенларга яна енгил жазо бераман. Қисм ошхонаси учун иккита чўчқа сўйиб берасизлар. Шу билан авахта муддатингиз ҳам тугайди.
Ҳасан ҳам, мен ҳам қотиб қолдик. Биз ҳар қандай оғир жазога ўзимизни тайёрлаган бўлсак-да, бунчалик зарбани кутмагандик. Ич-ичимдан кўтарилиб келаётган қаттиқ ғазаб ва титроқни зўрға босиб, Ҳасанга тикилдим. Унинг юзи янада қорайиб кетган, тишларини қисганча, ниманидир зўр бериб ўйларди. “Оббо, хаёл суришга топган вақтингни қара-ю!” дедим ўзимча ва Куйдирган каллага юзландим.
– Ўртоқ майор, мен бу буйруқни бажармайман!
Куйдирган калла пинагини ҳам бузмади.
– Бажармай қаёққа ҳам борардинг? Сен, маҳмадона, низомни ўқигансан, командир билан баҳслашиш нималарга олиб келишини биласан-ку!
– Биламан. Отиб ташласангиз ҳам майли. Лекин мен чўчқа сўймайман. Буни ўзимга ҳақорат деб ҳисоблайман.
– Яхши, яхши, гапиравер. Ҳақиқатан ҳам тилинг жуда бурро экан. Хўш, сен Муҳаммеджоновга туширган мушт ҳақорат бўлмай, мукофот эдими?! – вишиллади Куйдирган калла.
– У ўз номаъқулчилиги учун калтак еди, – дедим мен.
– Ҳа, баракалла, мана энди ўзингга келдинг! Сен ҳам номаъқулчилигинг учун азият чекяпсан. Қайтар дунё дейдилар буни, азизим…
Мен куни-кеча сигир сутини чўчқа сути деб ўйлаб, жазаваси қўзиган Ҳасандан нажот кутардим. Лекин Ҳасан негадир фавқулодда хотиржам эди. Баҳсимизни узоқдан кузатиб турган Миша ёнимизга келди.
– Ўртоқ майор, қўйинг, уларни бу ишга мажбур этманг. Мусулмонларда чўчқа ҳаром ҳисобланади. Боз устига, бу жониворларни дуч келган одам сўя олмайди-ку. Биз ўзимиз ҳар кунгидек сўяверамиз. Ҳеч кимнинг ёрдами керак эмас, – деди у.
Куйдирган калла башарасида чексиз нафрат билан Мишага ўқрайди.
– Оддий аскар Мижуев! Ким эканингизни унутяпсиз! Менга ақл ўргатишни бас қилинг! Бировларнинг ёнини олгунча, ўз гуноҳларингиз тўғрисида ўйлаб кўрсангиз яхши бўларди! – деди у таҳдидли овозда Мишани сизлашга ўтиб.
Миша жимиб қолди. Унинг ранги оқарган, мовий кўзларида қўрқув ва айни вақтда, нафрат ифодаси намоён эди. Шу чоққача мум тишлаб ўтирган Ҳасан тилга кирди:
– Қани, беринг пичоғингизни, нечта чўчқа бўлса, сўйиб ташлайман!
– Ҳой, Ҳасан, жинни бўлдингми? Чўчқа бир пишқирса, эсинг оғиб қолмасин яна!
Ҳасан менга ўқрайди ва ўт чақнаётган кўзлари билан “жим тур” маъносида им қоқди.
Куйдирган калла мамнун иршайди. Мижуевга пичоқ олиб келишни буюрди-да, худди меҳрибон устоздек, Ҳасанга чўчқа сўйишнинг “нозик” томонларини тушунтира кетди:
– Бунинг ҳеч қўрқадиган ери йўқ, сендан талаб қилинадигани, қўлинг қалтирамай, пичоқни мўлжалга – қоқ юрагига урсанг бўлгани. Бир неча зарбадан сўнг, тил тортмай ўлади, марра сеники…
Банг ва ароқ эс-ҳушини ўғирлаган майор Ҳасаннинг юзлари ҳаддан ташқари қорайиб кетганига, кўзларида телбавор, ёввойи бир ўт чақнаётганига эътибор қилмас, мен эса дўстимнинг важоҳатидан хавотирда эдим. Бу орада Мижуев келиб қолди ва қўлидаги ярим қулочча келадиган пичоқни Ҳасанга узатди. Қолган воқеалар бир неча сонияда содир бўлди. Мишадан пичоқни олган Ҳасан мушукдек сапчиб, Куйдирган калланинг бўғзига чанг солди, ўзига қараб қаттиқ тортди ва оёғидан чалиб юборди. Қўллари чўнтагида, бемалол валақлаётган, бундай ҳужумни сира кутмаган жабрловчимиз ўроқ тортилган жўхоридек қулади. Ҳасан чаққон ҳаракат билан унинг устига миниб, тиззасини кўкрагига босди ва пичоқни майорнинг лиқиллаб турган кекирдагига тиради. Мен ва Миша беихтиёр улар томонга ташланган эдик, Ҳасан пичоқни майорнинг кекирдагидан олиб, бизга ўқталди:
– Яқинлашсаларинг икковингниям сўйиб ташлайман! – унинг кўзлари қонга тўлган эди.
Миша иккимиз турган еримизда қотиб қолдик. Ҳасаннинг тиззаси остида ётган майор қаршилик кўрсатмас, ислиғи чиқиб кетган фуражкаси бир чеккага думалаб кетган, оқара бошлаган, сийрак сочлари пешонасига ёпишган, кулранг кўзлари нурсиз, шуурсиз боқарди. Ҳасан уни бўралаб сўкар, дағдаға қиларди.
– Ё ҳозир бизни хўрлаганинг учун кечирим сўрайсан ёки чўчқаларингдан олдинроқ нариги дунёга жўнайсан! Ҳе, онангни сенинг! Кўппак!
Гапиришга имкон яратиш учун Ҳасан майорнинг гирибонини бироз бўшатди. У чуқур тин олиб, эшитилар-эшитилмас хириллади:
– Кечиринглар мени, йигитлар… Бу кунимдан ўлганим яхши…
– Агар бизни сотсанг, барибир пайт пойлаб, сўйиб ташлайман, билиб қўй, – деди Ҳасан.
У майорнинг шалвираб ётганини кўриб, бироз шаштидан тушган эди. Рақибининг гирибонини қўйиб юбориб, ўрнидан турди ва пичоқни бостирма ортига отиб юборди.
Миша майорнинг ўрнидан туришига кўмаклашди, фуражкасини ердан олиб, чангини қоқиб, узатди. Куйдирган калла аянчли, афтодаҳол қиёфада бостирма соясига ўтди. Чўнтагидан эзғиланиб кетган сигарет олиб, тутатди, чуқур “уф” тортди. Ҳасан ўн қадамча наридан бизни сўзсиз кузатиб турарди.
– Биратўла ўлдириб қўяқолсаларинг бўларди. Ҳамма ғавғолардан қутулардим. Хизмат вазифасини бажариш пайтида ҳалок бўлди, дея мукофотга тақдим этишарди… – Куйдирган калланинг овози титраб чиқса-да, нурсиз кўзлари, заҳил башарасидан қўрқув излари йўқолган, унинг ўрнини ўша иржайганнамо заҳарханда эгалламоқда эди.
– Сиз хафа бўлманг-у, ўзингиздан ўтди, – деди Миша юрак ютиб.
– Ҳамма гапирса ҳам, сен гапирма. Булар билан энди ора очиқ, сўз бердим. Лекин сен билан ҳисоб-китоб ўзгача бўлади, – деди Куйдирган калла ва секин юриб Ҳасаннинг ёнига борди. Ҳасан ҳушёр тортиб, ҳурпайди. У афтидан, ўз қизиққонлиги оқибатларини ўйламоқда, чунки, агар иш чаппасидан кетса, ҳар иккимиз интизомий жазо батальонига равона бўлишимиз тайин эди.
– Қани, қўлни ташла осиёлик ёввойи, – деди майор Ҳасанга ориқ, узун қўлини узатар экан. – Гап шу ерда қолсин. Қариганда аскардан калтак еди, деган маломатга сира тоқатим йўқ.
Ҳасан бу сўзларга ишониш-ишонмаслигини билмай, қўл узатди.
Шу билан авахта муддатимиз тугади ва тушликка яқин қисмга қайтиб келдик. Йигитлар бизни худди у дунёдан қайтганларни кутгандек кутиб олишди. Ким тамаки тутқазди, ким гугурт чақиб берди, кимдир елкамизга шапатилади, хуллас, йигитлар бизни жуда талтайтириб юборишди.
Чўчқахонадаги воқеани ҳеч кимга айтмадик. Куйдирган калла ҳам сўзининг устидан чиқиб, бизга азият етказмади.

* * *

Хизматнинг сўнгги ёзи охирлаёзган, биз – юртдошлар тушимизда ҳам, ўнгимизда ҳам Бухорони кўрардик. Барча суҳбатларимиз шу мавзуда, томоғимиздан овқат ҳам яхши ўтмас, нуқул кун санардик. Ана шундай дилгир кунларнинг бирида “чўчқабоқар Миша Мижуев бедарак йўқолибди” деган хунук хабар тарқалди. Командирларимиз типирчилаб қолдилар. Аввалига қисмимиз, сўнг бутун гарнизон аскарлари чўлни қадам-бақадам кезиб чиқдик. Миша ҳеч қаерда йўқ эди. Унинг уйига, ҳарбий комиссариатга кетма-кет телеграммалар жўнатилди. Ҳарбий прокуратура жуда кўпчиликни, жумладан, мен ва Ҳасанни ҳам сўроқ қилди. Ҳеч қандай натижа чиқмади. Мен баъзи-баъзида Куйдирган калланинг Мишага дағдаға қилиб, “сен билан ҳисоб-китоб ўзгача бўлади” деган сўзларини эслаб, сес­каниб кетардим. Лекин бу сўзлар замирида қандай сир яширин эканини билолмасдим.
Оғир кунда бизга мадад берган оқкўнгил йигит Мишанинг тақдири мени беҳад ташвишлантирар, шубҳа-гумонларимни бировга айтолмай, қийналардим. Кунлар кетидан кунлар ўтди. Лекин Мишадан дарак бўлмади.

* * *

Бойқўнғирни тарк этганимга қарийб қирқ йил бўляпти. Бу маскан билан боғлиқ кўп воқеалар унутилиб кетди. Лекин Миша йўқолиб қолганидан сўнг орадан бир неча ой ўтгач, қисмга етиб келган онанинг аҳволини, кўзларида қотиб қолган даҳшатни ҳамон унутолмайман. Одмигина чит кўйлак кийиб, эски дуррача ўраган, оқ-сариқ сочлари паришон бу аёл ҳамон тушларимга киради. У ҳатто сичқон ҳам ўтолмайдиган сон-саноқсиз назорат-текширув постларидан қандай ўтгани, олис қумликлар ичкарисидаги бу масканга қай тахлит етиб келгани ўзига ва ёлғиз Худога маълум.
Мишанинг онаси штаб олдида бир кеча-кундуз тик турди. У йиғламас, гапирмас, фақат кўзларидаги даҳшат юрак-бағримизни эзарди. Биз унга нон, сарёғ, қанд олиб бордик, командирлар ҳам атрофида парвона бўлдилар. Лекин она қиё ҳам боқмас, лаблари аранг “Миша, Мишенька…” дея пичирларди, холос.
Эртасига эрталаб она ғойиб бўлди. Штабдаги югурдакларнинг айтишларича, махсус бўлимдагилар уни уйига кузатиб қўйиш учун олиб кетишганмиш…

“Шарқ юлдузи” журнали, 2016 йил, 4-сон