U joylar allaqachon buzilib ketgan, u odamlar ham endi yo‘q; aniqrog‘i — bor-u, qayerlarda, nima ish qilib yuribdi…
Lekin ular muqim yashaydigan, o‘zlari bilmagan xolda yashaydigan bitta joy bor, yana bitta joy…
«Paxtakor» bekati. Metrodan chiqib to‘rt tarafga taralayotgan guras-guras olomon. Ko‘nglingda bir orziqish, parishon alanglab ular orasidan kimlarnidir qidirasan. Yo‘q, yo‘q. Bari bir xil, barisi notanish. Notanish odamlar bir-biriga o‘xshaydi. Shunaqami? Unda bir daqiqa ko‘zingni yumgin-chi, qarshingda nimalar namoyon bo‘lar ekan…
Changalzor soylik oralab ketgan jinko‘cha. Pasqam uylar, tor-tang hovlilar. O‘ng qo‘ldagi birinchi hovli tashlandiq, chalavayrona. Ikkinchisi ham undan qolishmaydi: devorlari nuragan, tomlari to‘kilib bitgan. Keyingisining qadimiy o‘ymakor darvozasi oldida xuddi o‘shanday ko‘hna, ilvillab qolgan bir kampir uzzukun erinmay pista, qurut sotib o‘tiradi. Muyulishdagi hovli esa bularning barchasi ustidan qahqaha otib kulayotgandek: juda mustahkam, imoratlari ham muhtasham. Oldi baland ishkom. Hovli adog‘ida ham shunday bahaybat ishkom bor, ammo u qarovsizroq. Imoratning tashqi ko‘rinishi ham, ichi ham shohona: peshtoqlar g‘ishtkorlik san’atining inja namunasi, derazalar girdo-gird serhasham; zarhal panjarali zinapoya, naqshin shiftlar, lolagun devorlar — qo‘ying-chi, bir asr manaman deb turadigan qasrning o‘zginasi! Shaharning qay chekkasida bo‘lmang, tanish-bilishlarga tushuntirmoqqa o‘ng‘ayligini aytmaysizmi: «Telestudiyaning biqinidan o‘tib past ko‘chaga kirganda muyulishdagi birinchi hovli. Etagida kattakon o‘rigi ham bor, bahorda oppoq gullaydi, kuzda — uzum… Marhamat, keling».
Bu jannatning xo‘jayini, omonat xo‘jayini — men. Haqiqiy xo‘jayini esa, negadir ana shunday uy-joyini tashlab, shahar tashqarisidan dala hovli qilib ketgan; oyda bir martagina keladi — «xursand bo‘lib ketish» uchun.
Hovlida mendan boshqalar ham bor. Ammo ular oddiy odamlar emas, o‘zbek ilm-fani va madaniyatining bo‘lajak gultojlari: «xalq artisti», ya’ni — teatr institutining talabasi Turdi Davron, «ulug‘ jarroh», ya’ni — ToshMI talabasi Latif Ziyoyev va zahmatkash «boburshunos» — pedinstitut talabasi Ismoil Xursandiy. Bularning ichida eng faqiri o‘zim — hali kelajagimning tayini yo‘q, atigi birinchi kursda o‘qiyman. «Xalq artisti», beliga o‘q tekkandek, ertayu kech to‘rdagi karavotga yonboshlab «Teatr» jurnalini varaqlaydi — xalq artisti bo‘lmoq sirlarini axtaradi, chamasi. Ahyon-ahyonda olifta shippagini oyog‘iga ilib, yelkasida katak pidjak, yasama parishonlik bilan chiqib hovlida sayr qilib keladi. Bo‘sh vaqtlarida darsga ham borib turadi. Qechqurunlari esa albatta bashang bo‘lib uchrashuvga otlanadi: «Rozetta operetta teatriga bilet olib qo‘ygan, bormasam xafa bo‘ladi».
«Ulug‘ jarroh»ning kuni qursin: bir soat ham dars qoldirolmaydi, ustiga-ustak, keliboq muk tushgancha odamzod ichak-chavog‘ining lotincha nomlarini yodlashga kirishadi; qonatmay kesish yo‘llarini qidiradi. Boshqa paytlarda xalatiyu oq qalpog‘ini yuvish bilan mashg‘ul. Undan ham qo‘li bo‘shasa, sevikli domlasi — ulug‘ jarroh Bekkerni ta’riflashga tushadi. Shiori: odam doim ozoda yurishi kerak, oq ko‘ylak — ozodalikning bosh belgisi. Unga qolsa, ko‘chaga ham oq xalat, oq qalpoqda chiqsa!
«Boburshunos»ning esa bu dunyo bilan ishi yo‘q: Rozettasi bilan teatrga ham bormaydi, oq ko‘ylakning ham tashvishini qilmaydi, oldida bir uyum kitob, qishloqdan ko‘tarib kelgan malla po‘stagi ustiga maykachan uzala tushgan ko‘yi zamon hatlab moziyga yurish qilib yotadi — shoh Boburning izidan quvgani quvgan. Ahyon-ahyon bosh ko‘tarib, xonada odam bormi, yo‘qmi — bari bir: «Buni qaranglar! — deb qoladi hayrat bilan. — «Ushbu tarixqacha Temurbekning avlodini bovujudi saltanat mirzo derlar edi, ushbu navbat buyurdumkim, meni podshoh degaylar». Zo‘r-a!»
O‘zbekning kichigi — kuchugi. Xonani men supuraman, ovqatni men qilaman, idish-tovoqni men yuvaman. Poygakdagi karavotda ham men yotaman. Xo‘jayin bo‘laturib! Uy egasi bilan gaplashadigan ham o‘zim — bu yerni men topganman-da. (Keyin boshqalarni chaqirib keldim. Boshimga balo orttirib. O‘z ixtiyorim bilan.) Bozor-o‘char ham kaminaning zimmamda. Birortasi pul chiqarishni bilmaydi. Ularga qachon uydan pul keladi, nimaga sarflashadi — sezmay qolasan. Bir kuni qarabsanki, bittasining egnida yangi oq ko‘ylak, bittasida antiqa shim, bittasi falon pulga oldim deb, titilib ketgan ko‘hna bir kitobni ko‘tarib kelgan! «Pulni qayoqdan topding?» desang, surbetona kulimsirab qo‘yadi, vassalom. Mug‘ambirlar! «Bor-e, deb hammasini haydab solging keladi-yu, andisha qilasan: hamshahar akalaring, o‘zing boshlab kelgansan bu yerga, qolaversa, o‘zbekning kichigi — kuchugi, bu maqolni ular to‘qib chiqarishmagan.
Fe’l-atvori olaquroq bu odamlarning bir xonaga sig‘ishi har qancha taajjubli bo‘lmasin, ular bilan yashash maroqli edi. Kechalari to‘rtovlon o‘zimizcha reja tuzamiz: kelasi yakshanbada uch opa-singil qo‘shni qizlarni mehmonga chaqirsak; uyni kim yig‘ishtiradi, kim bozorga borib keladi, oshni kim damlaydi, kim ularga gap berib o‘tiradi… Keyin, mashvarat oxirida «xalq artisti» qizlarni o‘rtada «taqsimlaydi», Eng xushbichim, eng suluvi — o‘rtanchasini o‘zi olib, qolgan ikki opa-singilni ikki oshnasiga tortiq qiladi.
— Kattasining bo‘yi uzun, o‘zi ham og‘ir-vazmin, senbop, — deydi «boburshunos»ga qarab. So‘ng «ulug‘ jarroh»ga yuzlanadi: — Kichkinasi, eng zo‘ri o‘zingga qoldi, do‘xtir! Lekin ehtiyot bo‘lasan, hali yosh, g‘unchadek narsa. O‘ziyam «ToshMIga kiraman», deb o‘lib yuribdi, tayyorlaysan-da asta-sekin. — Nihoyat, quruq qolgan odam — menga o‘girilib surbetona iljayadi: —Sen hali…
Ko‘chamizning oxiridagi boloxonali hovlida yashaydigan biri biridan xushro‘y uch opa-singilni bu uchalovi birlashganda ham menchalik yaxshi qo‘rolmaydi. Lekin nachora, men hali…
— Rozetta… — deyman chaynalib, nimadandir umidvorlik bilan.
— Rozetta… — deydi «xalq artisti» ham chaynalib. — Bilasanmi, uning ona avlodida bir buvisi frantsuz o‘tgan ekanu ishonib bo‘lmaydi-da…
Rozettasini San’at saroyining oldida ko‘rgan edim. Telefon budkalari yonida «xalq artisti»ga qiyshanglab turgan ekan. Hamxonam xijolat chekmasin deb, o‘zimni shartta panaga oldim. «Xalq artisti» ta’riflaganda ertakdagi parivash ko‘z oldimga kelgan edi — lorsillagan bir ta’viya ekan. «Rassomlikka o‘qisa kerak, — deb o‘yladim ustalik bilan bo‘yalgan qosh-ko‘zini ko‘rib.— Oti ham yo Roziya, yo Ro‘zixol…»
Rejalar esdan chiqib, yakshanba kuni «xalq artisti» Rozettasining oldiga ketadi, «ulug‘ jarroh» — konsultatsiyaga, «boburshunos» — kitob bozoriga. Uch opa-singil o‘zimga qoladi. Lekin bir o‘zim nima qila olardim? Artistlikni eplayolmasam, jarrohlik — qaltis ish, boburshunoslikka esa uquv, hafsala kerak! Bekorchilikdan zerikib, qo‘limdan keladigan ish — ro‘zg‘or yumushlariga o‘zimni uraman: uyni yig‘ishtiraman, ovqat qilaman, kir yuvaman. Keyin deraza oldida iyak tirab hamrohlarimni kuta boshlayman. Kelishsin, bu kecha boshqatdan reja tuzamiz. Zora, Rozettaning avlodida frantsuz qoni borligi yolg‘on chiqsa!
O‘zbek ilm-fani va madaniyati bu hovlida ana shu tariqa gurkirab o‘smoqda edi. Lekin favqulodda unga futur yetdi.
Bir kuni darsdan kelsam, uyimizga kiraverishdagi zarhalli zinapoyaga suyanib qandaydir yigit turibdi. Notanish. Ko‘rinishi mendan bir-ikki yosh katta. Yupunroq kiyingan. Aytishicha, xo‘jayinimizning uzoqroq qarindoshi, dala hovlisida suvog‘iga qarashgan ekan, biror hafta biz bilan yashab turarmish —akamiz aytibdi.
— Mayli, — dedim. — Okamiz aytgan bo‘lsa… Kechqurun boshqalar kelishdi. Mardikor (bu laqabni unga men ildim) ularga ham boyagi gapni takrorladi. Bir-ikki og‘iz savol-javobdan so‘ng, «xalq artisti» qo‘llarini ko‘kragida artistona chalishtirib:
— Siz menga yoqmadingiz, do‘stim, — dedi ochiqdan-ochiq. — So‘zlaringiz qandaydir boshqacha, shubhali.
Lekin hech kim uning gapiga ahamiyat bermadi: artist-da, bodilik qilyapti.
Mardikor kechasi «ulug‘ jarroh»ning eski choponini ko‘rpa, «boburshunos»ning qalin-qalin kitoblarini yostiq qilib xona o‘rtasida — yerda yotdi. Bu kishimga karavot qani, haddini bilganiga ham shukr!
Ammo-lekin ajoyib mardikor ekan. Nimasi bilandir ertasiyoq hammamizga ma’qul tushdi, ayniqsa, menga yoqib qoldi. U kelib men uy yumushlaridan qutuldim — barchasini o‘z zimmasiga oldi. Mardikor-da. Uning har baloni bilishi, har sohadan xabardorligi-chi! Og‘zingizdan chiqqan gapni darrov ilib ketadi, antiqa-antiqa misollar keltirib hayratga soladi. Mardikor holida! O‘zini ko‘rsatmoqchi bo‘libmi, «xalq artisti» san’atdagi qaysi bir yo‘nalishdan so‘z ochgan edi, bir luqma bilan uni mot qilib tashladi. «Ulug‘ jarroh»ning-ku butkul nafasini o‘chirdi: ibn Sino tabobatidan gapirib, mashhur va mo‘tabar Bekkerning barcha ta’lim-tahsilini chippakka chiqardi-qo‘ydi. Ammo-lekin «boburshunos» yayrab qoldi: qadimgi jangi jadallar to‘g‘risida mardikor bilan soatlab bahslashadi. Mardikor bu sohaning ham komil bilimdoni ekan. Mardikor holida! Faqat menga, birinchi kurs talabasiga so‘z yo‘q, u men bilan qozon-tovoq, echki-uloq xususidagina gaplashadi, xolos.
Shunday qilib, madaniyat gulshani yana bir mutafakkir mardikor bilan boyidi. Ammo uni birgina «xalq artisti» hamon xushlamas, zehn-zakovatiga shubha bilan qarar, oldida ham, orqasida ham kamsitgani kamsitgan edi., «Namuncha mahliyo bo‘lmasalaring! — derdi u ensasi qotib.— Bu bolaning bilimi gadoyning to‘rva-xaltasiga o‘xshaydi: har balodan bir shingil. Dasturxonga qo‘yib ko‘r-chi!.,»
Aytgan bir haftasi o‘tdi, mardikor negadir ketay demasdi. O‘zimiz ham unga allanechuk o‘rganib qoldik, qachon ketishini so‘ragani botinolmasdik: go‘yo azaldan birga yashab kelyapmiz, hamshaharimiz, yaqin, sinashta. O‘ziyam o‘lgudek kirishimli ekan, har birimizga mos til topa bilganini ayting; tilini topgan dilini topolmaydimi! Faqat bir narsa bizni andek ajablantirardi: mardikorning ismi goh Mansur bo‘lsa, goh Mardon bo‘lib qolardi. Buni aytib yuziga solsangiz, pinak buzmay: «Nima farqi bor?» deb qo‘yaqoladi. Uning asli qayerdanligi ham katta jumboqlardan edi. Bir Samarqanddanman, desa, bir Andijondan bo‘lib chiqardi. Taajjublangandek bo‘lsangiz, g‘irt beparvo qo‘l siltaydi: nima farqi bor?
Rostdan ham, unga hech narsaning farqi yo‘q ekan…
Shanba kuni darsdan keyin kursdoshlarim bilan kinoga tushib, uyga kechroq qaytsam — hovlimizni milisa bosgan, to‘s-to‘polon. Ishkom tagida kursi qo‘yib o‘tirgan xushmo‘ylov tergovchi, tizzasida bloknot, allanimani ro‘yxat qilmoqda, qo‘llarini ko‘ksida artistona chalishtirgancha ustunga suyanib turgan «xalk artisti» parishon iljayib sanamokda:
— Yapon tranzistori… Rumincha ko‘ylagim… Yana bitta shim, firmenniy…
Zinapoyada cho‘nqayib olgan «ulug‘ jarroh» ham undan qolishmaslikka tirishadi:
— Yangi kostyum-shimim. Bultur May bayramida bir martagina kiyilgan edi. Keyin yaponcha fonendoskop… Domlamiz, mashhur xirurg Bekker sovg‘a qilgan. Afg‘oni yo‘l-yo‘l paypog‘im, tuyaning rasmi bor edi… Shular shekilli…
«Boburshunos» ham bo‘sh kelmadi:
— Mening hamma narsam joyidaga o‘xshaydi. Faqat, faqat «Boburnoma»… London nashri edi…
— Ha?! — dedim hovliqib men.
«Xalq artisti» fojiona ovozda e’lon qildi:
— Mardikoring hammayoqni shulib-shipirib ketibdi!
Yugurib uyga kirdim. Xona o‘rtasida sochilib yotgan kiyim-kechagu buyumlar orasidan o‘zimga tegishli narsalarni tekshirib ko‘rdim. Shaxmatnusxa chamadonim bilan, o‘qishga kirganim uchun otam olib bergan, hali bir marta ham kiyilmagan paltom yo‘q edi.
Qaytib chiqib, bor gapni tergovchiga aytdim. Sheriklarimga qaraganda fantaziyam qashshoqliq qildi: hali tajribasiz, birinchi kurs talabasiman-da.
Tergovchining boshi qotgan, hayron.
— Rosa boyvachchalar yig‘ilgan ekansizlar-da o‘zi! — deydi. — Jami summasi uch ming so‘mga to‘g‘ri kelyapti-ya!
— Uch ming, uch ming, — deya tasdiqladi «ulug‘ jarroh».
— Qochib qayoqqa borardi! — dedi tergovchi o‘rnidan turarkan. So‘ng biz — jabrdiyda da’vogarlarni yupatgan bo‘ldi: — Xotirjam bo‘linglar, topamiz, albatta topamiz! Bugun-erta qo‘lga tushadi u muttaham!
— Hamma narsamizni sotib yuborgan bo‘lsa-chi? — dedi «ulug‘ jarroh» oshkora umidvorlik bilan.
— To‘lattiramiz!
Bu gapni eshitib yer ostidan bir-birimizga qarab oldik. Mening mardikorga rahmim kelib ketdi. Nazarimda, u qo‘lga tushsa, naq otuvga hukm qilinadigandek edi.
Shu kechasi bilan o‘tirib samarqandlikmi, andijonlik Mansurmi, Mardon — mardikorning go‘riga g‘isht qalab chiqdik. Yakkash muhokama, yakkash munozara.
— Ablah, tovlamachi!
— O‘g‘ri, kazzob!
— Ko‘zlari bejo edi o‘zi. Firibgarlik bilan ichimizga kirib olganini qaranglar yaramasning! Xo‘jayinga ham hech qanaqa qarindosh-parindosh emas ekan, boplab laqillatibdi bizni!
— Men boshdayoq sezuvdim, — dedi «xalq artisti» tantana qilib. — Aytgan edim sizlarga…
— Ammo-lekin juda bilimdon edi-da, — deb qo‘ydi «boburshunos».
— Bilimdon, bilimdon! Mana senga bilimdon! O‘g‘ri! Ja-a inoq edinglar! Menga qolsa…
Keyin uchovlashib menga hujumga o‘tishdi:
— Birinchi bo‘lib sen gaplashgansan! O‘shandayoq haydab yuborish kerak edi: Hammasiga sen aybdor!
— Ie! — dedim jahlim chiqib. — Sizlar-chi, sizlar nega haydamadinglar? Sizlar mendan kattasizlar-ku!
— Lekin bu yerda xo‘jayin — sen-da! — deyishdi bir ovozdan. — Sen haydashing kerak edi.
— Endi, bugunta kelib xo‘jayin men bo‘lib qoldimmi?! — dedim ko‘zimdan yosh chiqib. Yaxshilikka yomonlikni qarang! — Xo‘jayin men bo‘lsam…
Xayriyat, «boburshunos» oraga tushib, kitob ko‘rgan donishmandlarga xos vazminlik, donishmandlarga xos odillik bilan masalani ajrim qilmoqchi bo‘ldi:
— O‘rtoqlar, bu yerda hammamiz birday aybdormiz yoki hammamiz birday begunohmiz. Mardikorga kelsak, u chindan ham… Rostini aytsam, o‘rtoqlar, mening sira ishongim kelmayapti bu ishga…
So‘ng u boy hayotiy tajribasi — harbiy xizmatda boshidan kechgan misollarga murojaat etib, aql bovar qilmas bir voqeani so‘zlab berdi. Xulosasi shu bo‘ldiki, mardikor — odatdagi o‘g‘rilardan emas, hatto o‘g‘ri ham deb bo‘lmaydi uni…
— Kim bo‘lmasa u, kim? — dedi betoqatlanib «ulug‘ jarroh».
«Boburshunos»ning so‘zlarini odatdagidek ensasi qotibroq eshitgan «xalq artisti»:
— E, shuning gapiga ishonib o‘tiribsizlarmi? — dedi.— Buning to‘qson to‘qqiz foiz gapi lof-ku, qolgan bir foiziga ham shubha bor.
Keyin mardikorning kirdikorlarini qaytadan tahlil qilib, uni qaytadan elamoqqa tushdik — qani, biror natija chiqsa!
Oradan bir hafta o‘tdi — militsiyadan hech qanday darak yo‘q. Yapon fonendoskopi ilinjidami, «ulug‘ jarroh» har kuni ikki marotaba borib xabar oladi. «Qidirilyapti, qidirilyapti».
Asta-sekin yo‘qolgan narsalarimizdan umidni uza boshladik. O‘ylab qarasam, hammadan ko‘p zarar ko‘rgan men ekanman. Yap-yangi palto edi. Qurumsoqlik-da, ayab, ehtiyotlab yurguncha o‘sha kuni darsga kiyib ketavermaymanmi! Endi nima qildim? Uydan pul so‘rashga yuz yo‘q, o‘g‘il emas, bir lapashang o‘stirgan ekanmiz, deb o‘ylashadi. Ustiga-ustak keyingi kunlarda havo juda sovib ketdi. Yo‘qolganidan butunlay umidni uzib, arzonroq bir palto sotib oldim. Qopdek yupqa, qopdek uzun, qopdek halpillagan, lekin harna-da. Uyga yaqinlashayotganimda to‘piqqa tushadigan barlarini chapanichasiga belimga o‘rab olaman: anov opa-singillardan birortasi chiqib qolsa, kulmasin!
Shunday kunlarning birida «boburshunos» ikkalamiz baravar uyga qaytib, hayratdan esimiz og‘ib qolgudek bo‘ldi. Xona o‘rtasida o‘sha chamadon, mening shaxmatnusxa chamadonim turardi! Hamma narsamiz joy-joyida, taxi ham buzilmagandek! Yapon tranzistori, rumincha ko‘ylak, noyob fonendoskop, «Boburnoma» (London nashri), May bayramida bir martagina kiyilgan kostyum-shimdan boshqa hamma narsa! Keyin, chamadonning ustida bir varaqqina qog‘oz — uzrnoma…
Kechqurun boshqalar ham kelib bu holdan hang-mang bo‘lib qolishdi. «Boburshunos» har zamon: «Ana, men aytmaganmidim!» deya ma’nodor xitob qilib qo‘yadi, ammo hech kim bosh ko‘tarib unga qarshi bir gap aytolmaydi — hamma allaqanday mulzam, muztar.
O‘sha kundan boshlab nimadandir xijolat bo‘lgandek bir-birimizning yuzimizga qaray olmay qoldik.
O‘sha kundan boshlab uyimizdan fayz uchdi. Ilm-fan va madaniyat gulshani inqirozga yuz tutdi. Birinchi bo‘lib «ulug‘ jarroh» ko‘chib ketdi. Uning izidan «boburshunos» po‘stagini ko‘tardi. Ma’shuqasining doimiy iltimosini qondirib, «xalq artisti» ham unikiga ravona bo‘ldi. Huvillagan hovlida bir o‘zim qoldim. Hovli meniki, xo‘jayin o‘zim edim-da. Kechasi bilan qo‘rqib, bosinqirab chiqaman. Darvoza o‘z-o‘zidan ochilib ketayotgandek, kimdir hovliga tosh otayotgandek, derazadan birov mo‘ralayotgandek bo‘laveradi. Ko‘zim ilingan zahoti allakim — mardikormi kelib bo‘g‘izlaydi…
Ikki-uch kundan keyin men ham shaharning narigi chetida yashaydigan bir kursdoshimnikiga ko‘chib ketdim, ketdimu qaytib bu yoqlarga qadam bosmadim.
O‘qishni bitirgach, diplom qo‘lga tegishini kutib yurgan kunlarim bekorchilikdan zerikib, besh yil mobaynida ijaraga turgan joylarimni bir-bir aylanib ko‘rmoqchi bo‘ldim. Bu ham bir gap-da, sarhisobdek bir gap. Har holda, «oltin davrim» — och-nahor, yupun talabalik yillarim kechgan, izlarim qolgan…
Darvozaga urilgan uzunchoq qulf zanglab yotardi. Asta tirqishdan mo‘raladim: hovli xor-xasga to‘lib, xarob holga kelgan edi. Xosiyatsiz joy-da, bo‘lmasa, shunday hashamatni tashlab egasi bir yoqlarga ketib qolarmidi!
Xuddi xor-xasni g‘archillatib hovlida mardikor aylanib yurgandek, chiqib izimdan quvlab qoladigandek tuyuldi — shosha-pisha darvozadan uzoqlashdim.
Vaqt o‘tib, bu gaplar xayolimdan ko‘tarilib ketdi. U joylar ham buzildi, o‘rniga metro qurildi. Men endi «Paxtakor» bekatiga chiqqanimda parishon alang-lab, to‘rt tarafga guras-guras taralayotgan olomon orasidan kimlarnidir topmoqchi bo‘laman, qidiraman — behuda! Yo‘q, yo‘q. Bari bir xil, bari notanish. Notanish odamlar bir-biriga o‘xshaydi…
Qani endi u tanish joylar, u tanish odamlar?..
O‘sha kezlar biz — bo‘zbolalarni entiktirgan anov dilbar qo‘shni qizlarni bir-ikki marta uchratdim. Tanishmadi. Ular uch opa-singil, buning ustiga sohibjamol qizlar edi, biz — ularga shaydo yigitchalarning esa son-sanog‘imiz yo‘q edi-da.
Ahyon-ahyonda sobiq hamxonalarimdan Ismoil Xursandiyni ham ko‘rib turaman. U allaqachon kandidatlik ishini yoqlab olgan, jami ilm ahli kabi andak parishonxotir bo‘lib qolgan, ko‘zoynak taqadi. Qachon qarasang, qo‘ltig‘ida bir dasta eski kitob, qayoqqadir shoshib turgan bo‘ladi. O‘sha voqeadan gap ochsang, «Ha-ha, g‘alati ish bo‘lgan edi, juda bilimdon yigit edi, allaqachon yoqlab ketgandir ishini», deydiyu zipillab jo‘nab qoladi.
Turdi Davron, xalq artisti bo‘lmog‘iga ko‘zi yetmadimi, san’atdan voz kechib, o‘zini mansabga urib ketgan. Viloyatdan kelganida, «Qo‘y-e o‘sha gaplarni!» deydiyu seni restoranga, undan keyin yana allaqayoqlarga sudramoqchi bo‘ladi.
Latif Ziyoyevni esa, bosh vrach bo‘lgan, deb eshitardim. Uzoq yili uni ham ko‘rdim. Yozda bola-chaqam bilan tug‘ilgan yurtimga borayotib, katta yo‘lda avtobusdan tushib, yo‘lovchi mashina poylab turardim. Kun issiq, bolalar suv deb chirqillaydi. Shunda yonginamizdan oppoq «Jiguli» o‘tib qoldi. Rulda oppoq ko‘ylak kiygan, bo‘ynida guldor galstuk, bejirimgina bo‘lib Latif Ziyoyev o‘tirardi. U ham meni ko‘rdi. Taniganiga ham shubham yo‘q. Lekin indamay o‘tdi-ketdi. Chorrahada, kunning qizirig‘ida, kichkintoylarim chirqillagan, yoqamni ushlab qolaverdim. Ulug‘ jarroh bo‘lib ketgani rost shekilli!
Axir biz bir paytlar bir xonada yashagan, bir havodan nafas olgan, talabalik nasibasini birga baham ko‘rgan birodarlar edik-ku! Nega bunday begonalashib ketdik? Oramizni kim buzdi? Bu o‘sha — bir hafta-o‘n kun birga turib, sirli qilmishi bilan hammamizni hayratga solib ketgan mardikor niqobidagi alomat yigit emasmi? O‘sha, o‘sha! Samarqandlikmidi u, andijonlik? Mansurmidi uning oti, Mardon? Darvoqe, o‘zi aytgandek, buning nima farqi bor? Mardikor edi u, mardi kor! Burchini bajardi-ketdi. Oramizni buzib ketdi. Shu ishi to‘g‘ri bo‘lmaganmikan?..
Bir gal uning o‘z-o‘zidan ichib kelib menga hasrat qilgani yodimda: «Uch yildan beri o‘qishga kirolmayman, og‘ayni. Qishloqda onam yolg‘iz. Uch yildan beri uning oldiga borolmayman. U meni o‘qiyapti, deb o‘ylaydi. Men bo‘lsam bu yoqda mana shunday tentirab yuribman. Onamni ko‘rgani bir borishim kerak, og‘ayni. U yolg‘iz. Men ham yolg‘iz…»
Nima, u o‘shanda ust-boshidan or qilib, onasini ko‘rgani bizlarning kiyimimizni kiyib ketganmidi? So‘rasa, shundoq ham berardik-ku. O‘zi ishlab topsa ham bo‘lardi: to‘rt muchasi sog‘, har qanaqa odamni lol qoldiradigan zehni bor edi.
Keyin uning chamadon ustida qoldirib ketgan xatini eslayman: «Og‘aynilar, sizlarni bezovta qilib, shuncha tashvishga qo‘ygannm uchun kechiringlar, ming bor uzr! Bu ish menga juda zarur edi, o‘ylaymanki, sizlarga ham…» Qiziq…
Qiziq, men bu gaplarni nimaga yozib o‘tiribman? Bilmayman. Yozgim keldi — yozdim, o‘qigisi kelgan odam o‘qir. Axir, odamzod bugun tug‘ilib, bugunning o‘zida olamdan o‘tmaydi-ku. Uning hayoti yaxshidir-yomondir, achchiqdir-chuchukdir — xotiralardan iborat bo‘ladi. Orqasiga qaramagan odam oldini ham ko‘rolmaydi. Orqada — kechagi kun, xotiralar. Xotiralardan esa hikmatlar kelib chiqadi. Mana, ulardan loaqal bittasi:
«Birni ko‘rib fikr qil,
Birni ko‘rib zikr qil».
Boshqa gapim yo‘q.

1982