Ҳовлида иккита сўри бор экан. Ҳар бирига ўн одам бемалол ўтирса бўлади. Келинни уйга киргизгандан сўнг куёвнавкарларни сўрилардан бирига таклиф қилишди. Иккинчисида ёши улуғлар, келинни олиб келишда бош-қош бўлганлар ўтиришди.
Уч қалин дўст – Абулхайр, Алибек ва Лапас куёвнавкарлар сафида. Тоштемир ўқишда бўлгани сабабли тўйдан бехабар қолди. Қўли очиқ йигитлар эканликларини кўрсатиш учун бор пулларини тўққизтовоқ, янгатовоқларга ташлаб қўйишипти. Келин тарафга жўнаш олдидан Абулхайр яримтани қўйнига тиқиб олганди. Янгалар куёвнавкарларнинг пулини қоқиб олгандар сўнг олдиларига тайинли егулик-ичкилик қўймади. Шунинг аламига уч дўст йўлда яримтани ўзаро бўшатишди. Кайфият сал яхшиланиб, йўлда автобусдагиларнинг қулоғини батанг қилиб, ёр-ёр айтишди. Абулхайр байт ўқиди. Ҳар бир мисранинг охирида куёвнавкарлар жўр бўлишди:
Бу сойларни сой деманг,
Ёр-ёр ёро-ней.
Кўшковутни бой деманг,
Ёр-ёр, ёрон-эй!
Қозон-товоғи тошдан,
Ёр-ёр, ёрон-эй!
Навкарлар ўлди очдан,
Ёр-ёр, ёрон-эй!
Байтнинг охирида ҳамма кулиб юборди. Давра совимасдан навбатни Алибек олди:
Тегирмону-тегирмон,
Ёр-ёр, ёрон-эй!
Тевараги темирдан,
Ёр-ёр, ёрон-эй!
Кўшковутлик келиннинг,
Ёр-ёр, ёрон-эй!
Лабини куёв симирган,
Ёр-ёр, ёрон-эй!
Навбат Лапасга ўтди. Учови бир бўлса, ҳар қандай давра обод бўлади. Айниқса, Тоштемир бўлганда-ку,.. ҳар қалай унинг йўқлиги бари бир билиняпти. Тўйга куёвнавкарлар сафида боришнинг ўзи кишига алоҳида ғурур, дадиллик бахш этаркан. Келин тарафнинг йигитлари нафрат ва иложсизликдан безариб туришади. Ҳозирлари унчалик ишлари йўғу, бари бир куёвнавкар бўлганингдан кейин кўзингга шундай кўринавераркан. Автобусдан тушар-тушмас келиннинг дугоналари куёвни кўрамиз деб югуриб чиқишди. Уч дўст янада ғурурга тўлди, чунки баҳонада уларни ҳам кўришди. Улар ҳам қизларни томоша қилишди. Қизлар уларни кўриб: “ваҳ, зўр йигитлар экан!”, дейишган бўлса не ажаб!..
Пиёлалар икки-уч бор айлангандан сўнг бошлар қизиди. Ҳар бир меҳмон куёв билан уриштириб ичишни, унинг келгуси ҳаётига битмас-туганмас бахт тилашни истарди. Куёвнавкарлар орасида уч дўст ёши энг кичиклар бўлгани туфайли сўз навбати уларга тезда етавермади. Ҳислари тўлиб-тошиб кетган Абулхайр охирги сафар қадаҳлар тўлдирилганда навбат кутиб ўтирмай, чўккалаб ўтирди-да, қўлидаги пиёлани баланд кўтариб, ўз ташаббуси билан алёр айтишга чоғланди. Кайф жойида, лабидан табассум аримас, кўзлари мастона сузиларди. Абулхайр нариги сўрида отаси ҳам ўтирганини яхши биларди. Улар ҳам маза қилиб ичишяпти. Ўн дақиқача бурун отаси қадаҳ сўзи айтиб, пиёласини намойишкорона ичиб, дастурхонга тўнкариб қўйди. Абулхайр отасидан ортда қолишни истамасди. Кўплар учовининг қувноқлигига ҳавас қилиб, келин-куёвга бахт тилагандан сўнг: “Абулхайрга ўхшаш уйланмаган йигитлар ҳам уйлансин тўйларида мана шундай хушчақчақ ўтириб, хурсандчилик қилаверайлик”, дейишяпти. Рост-да, тезроқ уйланиш керак. Мактабни битирган бўлса, ўн тўққизга кириб бўлди. Отаси нега уйлантирмаяпти? Абулхайр йигитмисан – йигит! Битта хотинни эплай олади. Биринчи, бош ўғил бўлса оилада. Юраверадими? Абулхайр ҳар замонда киши билмас қулоқ солиб қўяди. Ота-онаси уни уйлантириш ҳақида лом-мим демаган. Қанийди, Абулхайрнинг отаси ҳам бунда-ай, калласини ишлатсаю, кел ўғлим, сени уйлантириб қўяй, деса.
– Мен дўстларим номидан гапирмоқчиман, – деди Абулхайр, икки ёнида ўтирган Алибек билан Лапасга қараб оларкан. – Биз ҳам келин-куёвга бахт-саодат тилаймиз. – Маъқулловчи, руҳлантирувчи қийқириқлар эшитилди. Кимдир отасига: “Ўғлингизнинг гапига қулоқ солинг, зўр гапларни айтяпти”, деди. Абулхайрнинг қулоғига бу гап ҳам чалинди. У давом этди. – Мана шу ерда ўтирган ўртоқлар айтишдики, уйланмаганлар уйланаверсин, шунинг учун ичамиз. – Абулхайр шартта пиёласини кўтарди. У атайлаб баланд овозда гапирган, билса чин, билмаса ҳазил тариқасида гапларини отаси эшитишини истаганди. Шериклари билан кулишиб ўтирса-да, гапларимга нима дейишаркин, деб қулоқлари динг бўлди. Сезишича, нариги сўридагилар отасини ўртага олишган, отаси эса: “Мен рози, майли, топсин, айтсин, уйлантириб қўйиш мен тан”, деди.
Абулхайр қувониб кетди. Демак, отаси рози. Гап ўзида қолган. Битта қиз топиш керак. Топа олармикан. Барлос тўла қиз-ку! Зўридан топса. Чиройлисидан. Келишганидан. Қучоқлаганда қучоғи тўлиб турса… Улбозор ҳам яхши қизу,.. жуда озғин. Бунинг устига бўйи пастроқ…
Улбозор шу йил мактабни битирган. Сал қўполроқ, шунинг учун йигитлар кўпам гаплашавермайди. Ҳозир ўзларининг бригадасида ишлаяпти. Бир куни ишга кетишда икковлон йўл-йўлакай ҳангомалашиб кетишди. Билдики, Улбозор йигитлар ўйлагандай, у қадар қўпол эмас. Туппа-тузук, ҳамма қизлар қатори бир қиз. Кам жойи йўқ. Улбозорга уйланиш шарт эмас, лекин нега имкониятлардан фойдаланиб қолмаслиги керак? Ёш йигит бўлса. Уйланмаган. Бўйдоқ. Ҳозирча юриб тураверсин, уйланадиган вақти келса, зўридан топади.Агар тополмаса, бу ёқда отаси бор, уйлантириб қўяди-да, ўғлини! Нима қипти. Ўғилни уйлантириш – отанинг вазифаси. Ота бўлгандан кейин бажарсин вазифасини! Улбозор озғин бўлса ҳам, бўйи паст бўлса ҳам майли, пайти топилганда ўйнаб қолиш керак.
Ўша ҳангомадан кейин кўпинча ишга боришда ҳам, ишдан уйга қайтишда ҳам – тасодифан! – йўлга бирга чиқиб қоладиган, суҳбатлашиб бориб-келадиган бўлиб қолишди. Аблухайрнинг назарида қиз ҳам унга интилаётган, ана шу тасодифларни атайлаб – қизнинг ўзи! – ташкиллаштираётган эди. Улбозорнинг айтишича, уйларида ўзи алоҳида, деразаси кўчага қараган хонада ётар эмиш.
– Оқшом бораман, деразангни тақиллатаман. Чиқасан, хўпми? – деди Аблухайр кунларнинг бирида.
Улбозор индамади. Демак, рози. – Абулхайр шундай тушунди. Чиқади. Чиқишига ишончи комил. Ўша куни оқшом Лапасни етаклаб, Улбозорларникига борди. Аста деразани тақиллатди. Зум ўтмай, ичкаридан Улбозорнинг юзи кўринди.
– Чиқ, мен келдим, – деди Абулхайр.
Дераза қайтадан ёпилди. Абулхайр бўлажак учрашувни хаёлан тасаввур этиб, ишшайди. Лапасга: “Сен, жўра, бизга кўринмай, мактабнинг панасида атрофни кузатасан, бирон хавф туғиладиган бўлса ҳуштак чалиб, хабар берасан”, деди.
Ўшандагиси биринчи учрашувлари эди. Ишга кетишда тузуккина гаплашишарди. Энди, нимагадир, ҳаяжонланганиданми, тилига гап келмасди. Улбозор ҳам индамайди. Йигит киши гапирмагандан кейин қиз бола оғиз очармиди? “Юр”, деди ниҳоят Абулхайр, Улбозорни қоронғироқ томонга етаклаб. Улбозор осойишта ҳаракат билан билагини бўшатди-да, у айтган тарафга юрди. Абулхайр ҳамон миқ этмас, аммо нимадир қилиш кераклигини, бундай тураверишлари ўзига ҳам, Улбозорга ҳам ноқулайлигини яхши тушунарди…
– Қишга ўтин ташияпсизларми? – дея сўради ниҳоят ва шартта тилини тишлади: “Ахмоқона гап. Ҳеч ўтинни ўйламаганди, қаёқданам тилига келиб қолди? Нима, Улбозор ҳозир ўтин ташишга чиққанми?.. Бекордан бекорга деразасини тақиллатгандан югуриб чиқмагандир ахир!? Ўзи нимага келди? Нияти нима?…
– Отам ташияпти, – деди Улбозор, кўзларини ерга тиканкан.
Хуллас, яширин ҳангома унча қовушмади. Қайтиб келганда Лапас: “Ўл-а, ландовур, чайнаб оғзингга солган нарсани ютолмайсан”, деб сўкди. Абулхайр парво қилмади. У хурсанд эди. Бирон бир натижага эришолмаган бўлса-да, энг асосийси, – биринчи учрашув! – амалга ошди. Қиз унга ройш билдиряпти. Валдир-вулдур қилгани билан Лапас ҳали у қилган ишни қила олгани йўқ.. Қани, қўлидан келса, Лапас ҳам Улбозорчалик бўлса-да, бир қизни кечаси уйидан олиб чиқсин. – Абулхайр у истаганча қоровуллик қилиб беради. Биринчи учрашувдан дарров тармашаверса, севдим-куйдим деяверса,.. ғалати-да! Кейин, бу бола чатоқ экан, деб учрашувга чиқмай қўйиши мумкин. Ахир Абулхайр фақат шу оқшомни деб чиққани йўқ-ку, тўғрими? Э, Лапас ниманиям биларди. Лапас гапираверади. Агар ўзи Абулхайрнинг ўрнида бўлганида қиз боланинг қўлини ҳам тутолмас эди. Ўша, бир-икки оғиз гапни ҳам айтолмасди. Ҳа, Абулхайр дадиллик қилди.
Улбозорга уйланса бўлмайди-да. Бошқа қиз топиш керак. Ёшроғидан. Кўркамроғидан. Энди ўнинчи синфни битирадиганидан. Ҳозирги ўнинчилар орасида зўр-зўр қизалр бор. Яна тўрт ойда мактабни битиришади. Кейин отасига ўшаларнинг энг чиройлисини танлаб айтса, отаси тўхтатмай совчи жўнатса, қарабсизки, кузгача Абулхайр хотинли бўлиб турибди-да. Ёстиққа ёнбошлаб: “Хотин, чой!” деса. Ёки эрталаб уёғонганда ҳовлига чиқишга эриниб: “Хотин, сув келтир, бет-қўлимни юваман”, деса. Ўшанда ҳам кўрпадан чиқмай, ёстиққа суяниб, бир қўли билан бетини ювса. Хотини сочиқ тутса. Абулхайр артиниб, яна кўрпага ўраниб ётиб олса. Ўҳҳ! Маз-за! Хотининг бўлса яхши! Эрталаб чойингни олдингга келтирса. Кечқурун овқатингни тайёрласа. Кирингни ювса. Кўйлагинг сал кирлагандан ечиб отаверасан. Айниқса, пайпоқни айтмайсизми? Ҳар куни ювавериш жонга тегиб кетган. Уйланса – зўр! Мазза! Ундан кейин Алибек, Лапас, Абдумажид, Тоштемирлар келганда бемалол ўзининг уйида (ўзининг уйида!) керилиб ўтиради. Хотини жўраларидан уялиб, юзига рўмол ташлаб кирса. Жўралари хотинига қараса. Тоштемир бари бир қўймайди: “Юзингизни очинг, мўйинса, бир кўрайлик. Қўрқманг, еб қўймаймиз, палов эмассиз-ку ахир! Тўғрими? Дийдорингизни бир кўрайлик-чи, Абулхайрга лойиқмисиз, йўқми, баҳо берайлик”, деса. (Тоштемир бунақа гапни айтади, жим турмайди. Шунчалар ўрнига қўйиб айтадики, ҳеч ким ундан хафа ҳам бўлмайди, кўнглига ҳам олмайди. Афсуски, ҳозир йўқ. Бўлганда куёвнавкарлар даврасини роса қиздирарди. ) Абулхайрнинг хотини юзини очмайди. Кейин Тоштемир Абулхайрнинг ўзига ўгирилади-да: “Хотинингни бетини оч! Кўрайлик! Дийдорига тўяйлик! Бари бир ўзингники, қизағанаверма кўп”, дейди. Абулхайрнинг ўзи ҳам чиройли хотинини дўстларига кўз-кўз қилишни истаётганди, аммо Тоштемир яна шунақа гаплардан айтсин,
даврани қиздирсин, деб ўтирганди. Чунки кейин хотинига: “Кўрдингми, менинг шунақа зўр дўстларим бор”, деб мақтанмоқчи. “Очсанг бетингни очақол, бари бир ўзимникисан”, дейди Абулхайр беписандлик билан хотинига. Хотини ерга қарайди. Шунда Абулхайр ёнбошлаб ётган жойидан чўзилиб, рўмолнинг бир четидан тутганча, тортиб юборади. Ёш келинчакнинг юзи очилиб, уялади. Тоштемир ҳазилини давом эттиради: “Сиз, мўйинса, жуда зўр, чиройли экансиз. Қандай қилиб, бизнинг Абулхайрга тегдингиз? Сиз бамисоли атиргул бўлсангиз, Абулхайр чўлда қуриб қолган чақиртиканакдай гап-ку!”, дейди. Болалар кулишади. Келинчак ҳам қимтиниб ўтирса-да, кулиб юборади. Абулхайр Тоштемирнинг гапини кўнглига олмайди. Тоштемир ўзи шунақа, шақир-шуқур, ичида гап ётмайди. Ғаразгўйлиги йўқ. . “Эҳ, Абулхайр, – дейди Тоштемир яна, – тўғрисини айтсам,
сенга =асадим келяпти. Афсус, минг афсус, билмай қопман-да, шундай зўр қиз қўлдан чиқиб кетибди-я! Агар мен ҳам шундай чиройли қизга уйланганимда ҳеч қайсингга кўрсатмасдим, ҳеч қайсингни уйимга киргизмасдим ҳам. Уйни ичидан қулфлаб олиб, фақат ўзим томоша қилиб ётган бўлардим. Маз-за! Сен эса, ахмоқ, уни бизга кўрсатиб ўтирипсан. Ана энди нима бўлди?! Ҳаммамиз сенинг хотинингни яхши кўриб қолдик. Сенам яхши кўриб қолдингми, Алибек? Сенамми, Лапас? Ана, кўрдинг? Эсингда бўлсин,
Иккинчи марта шунақа чиройли қизга уйланадиган бўлсанг, ҳеч кимга кўрсатма. Сандиққа солиб, ўзинг сандиқнинг устига чиқиб ўтириб ол! Тушундингми? Ҳалиям кеч эмас лекин!..” Ўшанда Абулхайр ҳам жим турмайди. Боплайди: “Керак бўлса, алам жудаям ўтиб бораётган бўлса, сенам отангга айт, сениям уйлантириб қўйсин”…
Тун ярмидан оққан, куёвнавкарлар маст, бир-иккитаси ухлаб ётар, қолганлар ҳамон алёр айтиб, шишаларнинг тагида қолганларини излаб, топиб, бўшатиш билан банд эди.Кўп ўтмай янгалар куёвни чақириб олиб кетишди. Абулхайр ҳавас билан ортидан тикилиб қолди. Ҳозир куёв келиннинг олдига киради. Келин уялиб, қисилиб, қимтиниб туради. Агар куёв дадил бўлса, келинни шартта икки елкасидан тутиб, ўзига қаратади, кўзларига тикилиб: “Менга тегаётганингдан хурсандмисан?”, деб сўрайди. Абулхайр шундай қилган бўларди. Келинчак оппоқ ҳарирга ўралган. Келинчакка оқ кийим жуда ярашади. Умуман, Абулхайр оқ кийим кийган қизларни яхши кўриб кетаверади. Бора солиб, бағрига босишни истайди. “Титрама, жонгинам! Мен сени севаман!” дейди куёв. Ё “жонгинам” демагани маъқулми? Келинчакни талтайтириб юбориши мумкин-да бунақа гаплар! Жудаям ўлиб турган экан, деган фикрга бориши мумкин. Бунақа гаплар одатда тўйгача айтилади. Тўйдан кейин жиловни қўлга олиш керак бўлади. Ҳар қалай эр – уйнинг эгаси, хотиннинг югурдаги эмас. Умуман олганда, биринчи кечада, янги келинчакка руҳан далда бериш мақсадида “жонгинам” деяверса ҳам бўлар, аммо кейин бунақа гапларни айтишни ўйлаб кўриш керак бўлади. “Севаман” деган сўзнинг ўзи қизиқ. Қандайдир, бачканага ўхшайдими-ей! “Мен сени севаман!” Шуям гап бўлдими? Бунақа гаплар фақат қўшиқларга ярашади.
Яримта-юрумтаси қолган шишалар ҳам бўшатилгандан сўнг йигитлар тарқалиш учун ўринларидан қўзғолишди. Уч дўстнинг ҳам уйи бир тарафда. Улбозорларники эса қарама-қарши тарафда эди.
– Юринглар, бу томонга борамиз, – деди Абулхайр дўстларини Улбозорлар тарафга бошлаш ниятида.
– Қаёққа?
– Икковларинг бир бўлиб менга қоровуллик қиласизлар. Бугун мен ҳам биринчи кечамни ўтказаман.
– Эсинг жойидами ўзи? – деди Лапас. – Ўзи зўрға оёқда турипмиз. Тағин шарманда бўлиб ўтирмайлик, тинчлик керак.
– Бормайсанми?
– Йўқ…
– Бормасанг сира борма. Алибек, сен юр. Жўрачиликка бир кеча қоровуллик қилсанг нима бўпти.
– Қўйсангчи, жуда чарчадик, уйга етиб ухлаш керак.
– Бормасанглар борманглар, ўзим кетавераман, – деди Абулхайр силкиниб. Силкинганда гандираклаб кетди.
– Йўқ, сенам бормайсан. Биз билан кетасан, – деди Лапас.
– Қўйворинглар, – Абулхайр яна силкинди, аммо икки дўсти маҳкам ушлаб олган экан, ўзини ажратиб ололмади. Билдики, энди қўйишмайди. Боришмаса боришмасин. Нима? Қўрқадими? Неча марталаб учрашган. Қоровул шарт эмас. Шу вақтгача бирон марта қоровулнинг кераги бўлмаган, ҳар гал постида тургани билан. – Қўйворинглар, майли, бормайман. Тўйга қайтиб кираман. Отамни уйга олиб кетаман.
– Улбозорга бормайсанми?
– Йўқ.
Абулхайрни қўйиб юборишди. Абулхайрга қайта-қайта тайинлаб, икки дўсти уйларига кетишди. Абулхайр улар узоқлашганча тўйхонага кирган киши бўлиб, паналаб турди-да, кейин… Улбозор ухлаб қолган экан, деразани уч-тўрт марта тақиллатгандан кейин очди.
– Ҳа!?
– Кўшковутдан келин олиб келдик. Шунинг учун кеч қолдим, – дея Абулхайр деразанинг рахига чиқди. Уйга кириш пайти одат бўлиб қолгани учунми ё мастликда сезмадими, ишқилиб, туфлисини ечиб, деразанинг тагида қолдирди-да, ўзини ичкарига ташлади. Улбозор Абулхайрнинг йўлини тўсмоқчи бўлган эди, иккови остинма-устун бўлиб, Улбозорнинг кўрпа-тўшагига қулаб тушишди.
– Нима қиляпсиз? – йиқилганларида пол дукиллаганидан қўрқиб кетди қиз. – Отам билиб қолса ўлдиради. Во-ой, сиз мастмисиз?
– Қўрқма! Отанг билмайди. – Абулхайр нима деяётганини ўзи ҳам билмас, қоронғида Улбозорнинг лабларини ахтарарди.
Қиз энди ўзига келгандай, чўчиб тушди. Зўр бериб, йигитнинг қучоғидан чиқишга урина бошлади:
– Қўйинг, Абулхайр ака, қўйинг! Бари бир яхши эмас! Кетинг! Илтимос сиздан, Абулхайр ака, кетинг! Ахир сиз нима қилмоқчи бўляпсиз, биласизми? Мен қандай қилиб бош кўтариб юраман?! Одамларга қандай қарайман?!…
Қизнинг ваҳимага тўла шивирлашларида билинар-билинмас эркалаш оҳанглари ҳам бўлиб, буни Абулхайр сезар, шу туфайли ҳаракатларига шижоат қўшилиб борарди. Айни дамда нима деса, қиз барча истакларини бажо келтиришини англаб, нақадар лаззатланиб кетди: Улбозор қўлида! Уни истаган куйига сола олади. Ҳа-а, Абулхайр зўр! Қизларни бу тахлит ўзига қаратиш на Лапаснинг, ва на Алибекнинг қўлидан келмайди, керакк бўлса. Ҳатто Тоштемирни ҳам йўлда қолдириб кетади. Бунинг учун истеъдод керак! – Абулхайрнинг истеъдоди керак!
– Одамларга қараб нима қиласан? Менга қарасанг бўлди-да!
Улбозор “ҳиқ” этди-бю, жимиб қолди. Ҳатто қаршилик ҳам кўрсатмай қўйди. Бир оздан сўнг қандайдир овоз чиқара бошлади. Йиғлаяптими, куляптими, Абулхайр аввалига ажрата олмади. Кейин йиғлаётганини билиб, шошиб қолди. Энди Улбозорнинг ўзи уни маҳкам қучоқлаб, йиғи аралаш деди:
– Абулхайр ака, айтинг, бир нима бўлса, мени ташлаб кетмайсизми? Айтинг, сиз мени севасизми ўзи? А?! Тушунсангизчи?! Мен сизни уйга киритиб олдим! Биров билиб қолса, шарманда бўламан!
– Ҳеч ким билмайди, – деди Абулхайр уни юпатмоқчи бўлиб, аммо Улбозорни юпатиш учун бошқа гапни айтиш кераклиги англаб давом этди: – Сени ҳеч қачон ташлаб қўймайман. Сени яхши кўраман! Сени севаман, Улбозор! – Шу жумлани айтаркан, Абулхайр беихтиёр тўлқинланиб кетди ва жумлани айтиш баробари Улбозорни севишига ўзи ҳам ишона бошлади. – Мен сени севаман, Улбозор! Сени оламан, эртагаёқ уйда отамга айтаман. Мени Улбозорга уйлантириб қўйинг, дейман.
Улбозор ўксиб-ўксиб йиғлар, “отамнинг юзига оёқ қўяяпман”, дердию, худди қочиб кетадигандай, Абулхайрни ҳам қўйиб юбормасди. Ҳиқиллаб: “Сиз бари бир мени ташлаб кетасиз”, дер, бу гапини қайта-қайта такрорларди.
Боғмонни ўғилчаси тамшаниб уйғотиб юборди. Ўғилчаси ҳозир уч ёшда. Бешта қиздан кейин тилаб олгани шу. Бу ҳам онасининг шўрига келган экан, кўзи ёридию, оламдан ўтди. Ўшандан бери Боғмон бева. Ёши элликка бориб қолди. Қизлари катта бўлиб қолган, ҳар қалай шулар кунига яраб турипти. Тўнғичи Улбозор бўй етиб қолди. Нонниям ўша ёпади, кирниям ўша ювади. Ўғил кутишганди-да, қиз бўлиб қолди. Кейин, ўғлимиз кўп бўлсин, деган тилак билан унинг исмини Улбозор қўйишди. Омад келмаса қийин экан, Улбозорнинг орқасидан яна тўрт қиз туғилди.. Совчилар эшигининг турумини бузишяпти. Совчи келаверса, отанинг кўнгли кўтарилавераркан. Боғмон ҳар сафар хурсанд бўлиб кетади. Нимага хурсанд бўлади, ўзям билмайди. Фақат Улбозор тушмагур, суриштирмай-нетмай, ҳаммасини рад қиляпти. Боғмон ҳам бир нима дегани йўқ. Майли-да! Ҳали ёш, ким билан яшашини ўзи ҳал қилсин. Бунинг устига иккинчи қиз рўзғор ташвишларини ўз гарданига олгунга қадар Улбозор уйда бўлиб турганиям маъқул. Шошиб нимаям қилади.
Боғмон бир-икки жойдан бева излади. Эрсиз хотинлар кўп, аммо эрга тегадигани кам экан. Тегадигани ҳам олти болали бобойни рад қилди. Э, Боғмонга қийин бўлди! – Боғмон меҳрга тўлиб, пишиллаб ухлаётган ўғлига термулди. Елкаси сал-пал очилиб қолган экан, яхшилаб ёпди. Кичкинагина гўдак, онасининг бошига етди-я! Ўзиям озмунча қийинчиликларни кўрмаяпти. Битта одамни ўлдиргандан кейин шу-да! Она сутидан бебаҳра қолди. Янаям Улбозорнинг борига шукр! Ўша қаради. Ўша катта қилди! Насиб этса, ҳали бир зўр йигит бўлсин. Барлосда бугун тўй. Кўшковутдан келин олиб келишган Ким билади, ўғлига қаердан келин олиб келишаркан! – Боғмон орзиқди. Ишқилиб, яхшигина, гапга кирадиган келин бўлса-да… Боғмонга ўхшаш бечораларни оёқ ости қилиб кетавермаса… Бир-икки соатда тонг отади. Озроқ ухлаш керак. Боғмон ўрнига чўзилмоқчи бўлди, аммо уйқус қочган эди, шунингдек, мажбурият юзасидан ташқарига чиқиши керак бўлди.
Баҳор ҳавоси! У ҳар қандай ҳиссиз, бефарқ тўнкани ҳам кўкартириб юборишга қодир. Айниқса, эрта тонг пайти. Боғмоннинг руҳига шодлик югуриб, кўчага чиқди. Кўкрагини тўлдириб-тўлдириб ҳаво симирди. Кўнгли яйраб, кўча бўйлаб, озроқ юрди. Кейин ўгирилиб, ўз уйига қаради. Оддий қишлоқ уйларидан бири. Ана, кўча тарафдаги деразаси. Ўша хонани Улбозор эгаллаб олган. Ўнинчига ўтганидан бу ёғига. Боғмон қаршилик кўрсатмади. Кунига яраб турган фарзанди шу бўлса. Раъйини қайтариб нимаям қилди. Бир ўзи шу хонада ётади. Боланг улғаяверса шу экан, талаблари ҳам улғайиб бораркан. Баҳслашиш қийинлашаркан. Охири, билганингни қил, деб ўз ҳолига қўйишга мажбур бўларкансан. Бир йилданбери шу аҳвол… Ий-е! Деразаси очилиб қолиптими? Ўзи очиб ётдимикан ё эсидан чиқдимикан? Тағин баҳор ҳавосидан симираман, деб совқотиб қолмасин. Тез ёпиш керак.
Боғмон деразани ёпди. Қайтиб юраман, деганди, нимагадир оёғи чалкашди. Тош бўлса керак, деб ўйлади аввалига, аммо у бир қадар майин эди, тошга ўхшамасди. Тонг отиб борар, атроф ёруғлашарди. Боғмон ерга қараб, бир пой туфлини кўрди. Хотиржам, тепиб юборди. Шу кўйи озроқ туриб қолди. Сал-пал жунжикаётганини сезиб, ҳовлига ўтмоқчи бўлдию, туфлининг иккинчи пойига кўзи тушди. Ниманидир англагандай, сеграк тортди. Икки пой туфлини ҳам қўлига олди: бир кишиники, ташландиқ эмас. Кийилаётган буюм. Биронтаси эсидан чиқардимикан? Нега энди айнан шу ерда, Улбозорнинг деразаси олдида эсидан чиқаради???!! Улбозор??! Наҳот??!…
Боғмон деразани очиб “Улбозор, ҳў Улбозор!” деб чақирди. Хона қоронғу, ичкари яхши кўринмасди. Анча вақтдан кейин қўрқинч ва ваҳима аралаш “ҳа” деган жавоб эшитилди. Шу заҳоти яна кимдир типирчилади, кейин сакраб турганча кийина бошлади. Боғмон аввалига тили калимага келмай, қотганча унинг кийинишига қараб турди. Кейин эшикка йўналаётганини кўриб: “қочяпти-ку!”, деган фикрдан даҳшатга тушиб, қочаётганни ушлаш мақсадида ҳовли айланиб, эшик томонга югурди. Боғмоннинг ҳовлиси – бир бечораники. Тўрт томони очиқ.. Эшикка чиқиб олса бўлди, истаган томонига қочиб кета олади. Йигит эшикдан чиқиб, томорқа тарафга юзланганда Боғмон ортидан етиб борди. “Бу қанақа йигит? Ким? Кимнинг боласи?” Ҳали бу саволларга жавоб изламаган, излашга улгурмаганди. Муҳими, қизининг олдига нияти бузуқ одам кирган, уни ушлаш, қўлга тушириш керак эди. Тескари ўгирилгани туфайли Боғмон унинг бетини кўрмади, кимлигини аниқлай олмади. Етганча, унинг кўйлагидан тутди. Йигит кўйлагини силкиб тортди, зарб кучлилик қилиб, кўйлакни маҳкам тутгани учун Боғмон йиқилиб қолди. Йигит чаққон ҳаракатлар билан қўшни ҳовлидан ўтиб, нариги кўчага чиқиб қочди… Бир пас гангиб ўтириб қолган Боғмон нима фожиа юз бераётганини англаб, яна ўрнидан турди. Шошганча Улбозорнинг хонасига кирди. Қизи ҳеч нарса бўлмагандай, бемалол ухлаб ётарди. Чини билан ухлаяптими, жўрттагами, билиб бўлмасди. Ҳар қалай шунчалар воқеалар бўляптию, бунинг чини билан ухлаётганига ишониш мутлақо мумкин эмас эди.
Боғмон кўнгли бўш одам эди. Шу туфайли уч йилдан бери қайтадан уйлана олмаётган эди. Йўқса, Барлосда хотини ўлган, бошқа сабаб билан хотинсиз қолган Боғмон тенгилар оти ойга етмай яна уйланиб олишяпти. Уларнинг болалари ҳам Боғмонникидан кам эмас. Фақат ўзи камсуқум. Айби шу.
Йигитнинг силовидан Боғмоннинг кўкси ҳамон оғрирди. Боши ғувилларди. Бунинг устига Улбозор ҳкч нарсадан бехабардай ўзини бу аҳволга солиши-чи?! – Боғмоннинг ичи аламдан, ночорликдан ўртаниб, тўлиб-тошиб кетди. Кўзларидан ёш чиқиб, остонада ўтириб қолди. Кўнглидаги армонлар бир қадар тўкилгандай бўлгандан сўнг ўрнидан турди. Яна Улбозорга тикилди. У ҳамон гўё бамайлихотир ухлаб ётарди. Боғмон ғазабланиб кетди: Ҳе, онагинангни сени… Бу нима ётиш?! Отасини ўйнашига урдирди! Ўйнашига урдирди-я, отасини! Боғмонни! Қиз ўстириб, етмоқчи бўлган нияти шумиди?! Боғмон ҳозир сенга онагинангни кўрсатиб қўяди. Кўзгинангга кўрсатиб қўяди! Қани, кейин Боғмон бир кўрсинчи! Боғмон бир томоша қилсин-чи! Ҳо-о, ойимча-е! Жуда эрсираб бораётган экан, айтмайдими? Боғмон тўйсиз, бошқасиз, қўлидан ушлатиб, етаклатиб юбормайдими? Боғмоннинг ўзиёқ йигитнинг уйига олиб бориб ташламайдими Улбозорни! Ўн саккизга кирар-кирмас кўнгиллари эр тусаб қолган бўлса! Буни қаранглар-а! То отаси бирор тенгини топганча чидай олмаётган экан-да, айтмайдими? Яхши, яхши! Боғмонни жуда хурсанд қилди. Боғмоннинг боши осмонга етди. Боғмон ҳозир шодликдан ўзини қўйгани жой тополмаяпти. Ҳалитдан бўлғуси куёвнинг ширингина силтовини тотди. Улбозорга яна нима керак? Отасининг оғзи-бурни қон бўлиб қолганда яхшироқ бўлармиди? Ўшанда ҳам худди шунақа, кўзини юмиб ётаверармиди?! Ундан кўра, эр-хотин бўлиб олиб, кейин Боғмонни икковлашиб, Барлоснинг ўртасига судраб олиб чиқиб, урганларида яхшироқ бўлармиди! Ўл бу кунингдан! Эшшак!! Ахмоқ! Ҳайвон!!! Энди Боғмон қандай бош кўтариб юради?!
Боғмон шашт билан Улбозорнинг устидаги кўрпасини юлиб отди. Улбозор аста кўзини очди. Қовоқларини ишқалади, энди уйғонаётган кишидек, ҳайрон бўлиб саволомуз отасига тикилди. – Агар Боғмон ҳозир яхшилаб тикилганда қизининг кўзларидаги қўрқув аломатларини пайқаган, бир зумда уни айбларига иқрор қилган бўларди. Аммо Боғмон бундай қилолмади. Бутун умр бировнинг кўзига тик қарамаган бир бечора нотавон эди у. Ҳозир эса ўз фожиаси билан банд эди. Оиласи бошига тушган бу фалокат уни буткул гангитиб қўйган эди. – Қизининг безбетлигидан Боғмоннинг яна шашти тушди, йиғлагиси келди, аммо зўрға ўзини тўхтатиб қолди. Бирдан ўша йигитни эслади. Ким ўзи у? Туфли эсига келиб, шошилганча кўчага чиқди. Бояги туфлилар ўзи қолдирган жойда ётарди. Боғмон уларга ёпишди. – Мана! Мана, Боғмонни шармандаликдан халос қиладиган нарса! У йигит энди қочиб қутула олмайди. Мажбур, Улбозорга уйланишга мажбур!
– Кимиди у?! – сўради Боғмон орқасидан чиққан Улбозордан.
Улбозор ҳайрон бўлгандек отасига қаради.
– Ким эди у, деб сўраяпман мен сендан??
– Ҳеч ким! – терсланди Улбозор совуққина.
– Унда бу туфли қаердан келди?
– Билмасам.
Боғмон чидай олмади. Шашти синиб, бўшашди. Бу йигит қизини бир бало қилган. Ўзига қаттиқ боғлаб олганга ўхшайди. Қандай бўлмасин, уни топиш керак. Ҳозироқ! Энди Улбозор ҳеч нарса айтмайди. Уриб ўлдирсанг ҳам гап ололмайсан. Раҳматли онаси шунақа эди. Бунда онасининг феъли бор. Тез топмаса, у йигит қочиб қолиши ҳам мумкин.
Кейин ота-онаси ҳам тан олмай қўйиши бор… Боғмон бунга йўл қўя олмайди. У йигитни топади. Улбозорнинг хонасига кириптими, энди биратўла уйига олиб кетсин. Уйлансин. Тўй-пўйи керак эмас. Боғмон Улбозорни, бутун оиласини иснодга қолдириб қўймайди. – Боғмон туфлини қўлтиғига қистириб, кўчага юра бошлаганди, Улбозор йўлини тўсди:
– Борманг, борманг унинг олдига! Керак эмас! У мени оламан деган. Ўзи келади.
Боғмон яна ғазаблана бошлади. Қизининг бу ҳаракати ҳамма қилиғидан ошиб тушди. Уйланиш кўнглида бор йигит шунақа қилиб қочиб юрадими? Ақли-ҳуши жойидами ўзи? Орадан бир-икки кун ўтса, кейин у тан олмай қўйиши мумкин ахир!
– Бормайдиган бўлсам,.. унда айт: ким у?
Айни дамда Улбозорда отасини тинглайдиган аҳвол йўқ. Мақсади: қандай қилиб бўлмасин, отасини кўчага чиқишдан тўхтатиш, Абулхайрни гап-сўздан қутултириш эди. Чунки, Абулхайр шуни талаб қилди: “Отанг кўчага чиқиб, мени гап-сўз қиладиган бўлса, икки дунёдаям кейин сенга уйланмайман. Отангни тинчит!” “Кейин мени оласизми ахир?!” “Отангни тинчитсанг…” У ёҳини аниқ айтмади. Ўлдими, олса керак. Ахир қандай қилиб қиз болани шу аҳволда ташлаб кетиши мумкин?! Ўзи “сени севаман!” деди. “Бир умр бирга бўламиз!” деди. Абулхайр яхши йигит! Абулхайр Улбозорни севади. Отаси эса ҳеч нарсани тушунмасдан ишни бузмоқчи.
– Бормайсиз! Ҳеч ёққа бормайсиз! – Улбозор отасининг бўйнига осилди.
Боғмон баттар аччиқланди. Улбозорни силкиб ўзидан ажратди: “Ким у? Ким деб сўраяпман мен сендан??” – Боғмон шапалоқлаб қўйиб юборди Улбозорни. Кейин алам билан яна йўлга чиқаётганди, Улбозор яна йўлини тўсди. Боғмон яна бўшашди:
– Айт қизим, жон қизим, ким у? – Боғмоннинг илтижоли кўзлари ёшланди.
– Бормайсиз! Абулхайрнинг олдига бормайсиз! У менга уйланмоқчи. Отангни тинчитсанг уйланаман, деди.
Боғмон гарангсиб ўтириб қолди. Ҳали қизи Абулхайрга илашиб қолдими. Оламан эмиш. Асли унинг отаси ёлғончи-ку! Ўшанинг гапига ишониб юриптими. Улбозор яна алланималар дер, аммо энди Боғмоннинг қулоғига гап кирмасди. Боғмон Абулхайрниям, унинг отасиниям аввалдан ёқтирмас, аммо бўлар иш бўлган, энди бориб “қизимни оласан”, дейишдан бошқа чораси қолмаганди. Отасининг нега ер билан битта бўлиб ўтириб қолганини Улбозор аввал тушунмади. Кейин Абулхайрни айтиб қўйганини англади: “Тамом! Аввал тамом бўлмасаям энди тамом! Гапингда турмадинг, энди сендан кечдим, десая Абулхайр. Дейди у! У шунақа! Наҳотки энди Абулхайрдан ажраб қолади? – Улбозорнинг томоғи “ғип” бўғилиб, югурганча уйга кириб кетди.
Ўйга ботиб ўтириб қолган Боғмон анча вақтдан кейин ўзига келиб, жавдираганча атрофига қаради. Ёнида ётган туфлини олди-да, гандираклаб, кўчага чиқди. Битта-яримта чаққон келинлар молини подага ҳайдаб чиқаётган саҳар пайти бўлиб қолган эди.
Абулхайр билдирмасдан уйига кирди. Даҳлиздан эски туфлисини топиб кийди-да, Алибекларникига жўнади. Алибек: Чўлга борамиз, ишлаймиз. Кўп пул топамиз”, деб юрарди анчадан бери. Алибекни аул эмас, аслида чўл романтикаси, ёшларнинг чўлдаги шижоати қизиқтирарди. Энди чўлга кетаверадиган вақт бўлди шекилли. Фақат тезроқ, Боғмон ака орқасидан етиб келмасдан тезроқ жўнаш керак чўлга. Алибекнинг ўзи уйида алоҳида хонада ётишини яхши биларди. Доим кириб-чиқиб юргани, аксарият қалин дўстлар бир-бириникида ётиб ҳам юрардилар. Шу туфайли Абулхайр ҳеч бир иккиланишсиз тўғри у ётган хонага кириб борди. Алибек ухлаётган экан, силкиб-силкиб уйғотди.
– Ҳа? Тинчликми? – сўради Алибек кўзларини ишқалаб.
– Кетдик. Чўлга!
– Туш-пуш кўрмадингми? Чўлга шу вақти шунақа тарзда кетадими?
Абулхайрнинг қаттиқ аччиғи чиқди. Ҳозир ади-бади айтишиб ўтиришга тоқати ҳам, вақти ҳам йўқ эди. Қандай бўлмасин, сир ошкор бўлгунга қадар қишлоқдан чиқиб кетиш керак, кўздан йўқолиш керак. Кейин… нима бўлса бўлар. Аниғи шу эдики, Абулхайр айб иш қилганди. Қўлга тушса жазоланарди. Абулхайр шу жазодан қочиб кетаётганди. Бу жазо Боғмон аканинг калтагими ёки қамоқми, бунинг аҳамияти йўқ. Қўлга тушмаса бўлди.
– Кетасанми, йўқми??!
– Шошмай тур, тонг отсин, нонушта қилайлик. Отамдан рухсат сўрайлик. Бунча шош…
– Юрсанг ҳозир юр, мен кетяпман.
Алибек кулиб юборди, уни ҳазиллашяпти деб ўйлади. “Унда мен сенга оқ йўл тилайман”, деганча чаппа ўгирилиб, кўрпасига ўраниб олди.
– Бормайсанми?
– Йўқ..
– Одам эмас экансан!
Абулхайр кўчага қайтиб чиқди-да, катта йўлга равона бўлди. Ўша ердан тўғри келган автобусми, машинами ўтиради-да, Самарқандга етиб олади. Ундан тўғри чўлга ўтади. Йўл бўйлаб, кеча ёр-ёр айтганлари эсига тушди. Гўё дўстлари бирлашиб:
Абулхайр қочмоқда,
Ёр-ёр, ёрон-эй!
деб байт айтишаётгандай. Дўстларининг ичида Тоштемир ҳам бордай. У ҳаммага Абулхайрнинг қочаётганини кўрсатиб, қотиб-қотиб кулаётгандай.