Қиём пайтида «Пахтакор» колхозининг правлениеси олдига қўнғизнусха бир автомобил келиб тўхтади. Бу автомобил раёндан, шаҳардан тез-тез келиб турадиган автомобилларга сира ўхшамагани учун оқсоқ қоровул ундан кўзини олмай, қўлтиқтаёғини тўқиллатганича зинадан тушдию, унга яқин боришини ҳам, бормаслигини ҳам билмай анҳор кўпригидан берида тўхтаб қолди. Автомобилнинг кетидан эргашган чанг унинг устидан, ён-веридан елиб-буралиб ўтиб босилгач, эшик очилиб ундан икки киши тушди: бири — новча, озғин, катак кўйлак ва почаси бўғма жигар ранг шим кийган ўрта ёшлардаги бир киши; иккинчиси — қора сочи қулоқ ва бўйинларини босиб кетган, жужунча кител ва амиркон туфли кийган пакана бир йигит эди. Йигит кўприкка томон бир-икки қадам босдию, бармоғи билан имлаб, қоровулни чақирди.
— Мумкинми?.. Раис қаерда?
— Салом, келсинлар… Мажид акам даладалар.
Йигит, гап сўрашдан олдин салом бермаганидан хижолат тортди шекилли, ўнғайсизланиб, қаншарини қашлади.
— Партия ташкилотчиси қаерда?
— Ўртоқ Ҳатамовами? У киши ҳам далада.
— Телефон йўқми?
— Йўқ ҳисоби, яхши юрмайди… Қани, бу ёққа… Ким керак бўлса, ҳозир хабар қиламиз. Пахтачилик институтданмисизлар?
— Йўқ.
Меҳмонлар кўприкдан ўтишди, лекин қоровулнинг қисташига қарамай, ичкарига киришмади. Қоровул кўчанинг у юзига ўтиб қаергадир кириб чиқди, кимнидир чақирди, ким биландир гаплашди. У қайтиб келганда новча киши иморатга узоқдан кўзини гоҳ қисиб, гоҳ катта очиб қарар: пакана йигит унинг колонна ва деворларига чертиб, дераза ва эшикларининг бўёғини тирнаб ҳидлаб кўрар; иккови бир-бирига қараб дам-бадам «Типик, типик!» деб қўяр эди.
— Бу иморат қачон солинган? – деди пакана йигит.
— Уруш бошланган йили пойдевор қўйган эдик, уруш даврида битиришибди.
— Сиз йўқмидингиз? Урушдамидингиз? Оёқни қаерга қўйиб келдингиз?
— Оёқни Қримга қўйиб келдик.
Хаял ўтмай партия ташкилотчиси Ҳатамова келди. У, ўзи ёш бўлса ҳам, сочига оқ оралаган, оддий колхозчи хотинлардан эди; меҳмонларни хотинларга хос мулозамат ва ширин сўзлик билан кабинетига таклиф қилди. Меҳмонларни у ҳам пахтачилик институтидан деб ўйлаган эди, бироқ новча кишининг почаси бўғма шимини кўриб иккиланди шекилли, нима дейишини билмай қолди.
Меҳмонлар бир-бирини таништирди.
— Ёш шоирларимиздан Қувватбек, — деди новча киши.
— Ёш режиссёрларимиздан Ғаниев, — деди пакана йигит.
Ҳатамова мамнуниятдан қизариб, таъзим қилди.
— Қадамларингизга ҳасанот! Шоирларимиз, санъатчиларимиз мана шундоқ йўқлаб келишса, қандоқяхши! Китобга, санъатга колхозчиларимизнинг ҳаваси зўр. Ўзимиздан чиққан шоирлар ҳам бор. Миллий музика тўгарагимиз яна ишга тушди. Уруш даврида ётиб қолган эди. Лекин ҳаммаси ҳам ҳали уста кўрмаган шогирд. Иккита шоиримиз бор, лекин раён газетаси икковини ҳам тан олмайди: шеър юборишса, нуқул «хабар ёзинг» деб жавоб келади. Янаги йилга кичикроқ бўлса ҳам саҳна қуриш ниятимиз бор. Клубимиз торлик қилади… Заб келибсизлар-да! Раҳмат!
Ҳосилот, ундан кейин раис келди. Бир неча киши эшикдан бошини тиқиб қаради. Йўлакда кимдир «Академиядан», деди.
— Бизнинг бу ерга келишимиздан мақсадимиз, — деди режиссёр бир лаҳза жимликдан кейин, — биз ўз олдимизга жуда муҳим бир вазифа қўйганмиз. Бу вазифани бажаришда сизларнинг ёрдамларингизга муҳтожмиз. Аввало шуни айтиш керакки,«Пахтакор» колхози раёнда ҳар жиҳатдан типик колхоз. Биз мана шу колхоз ҳаётидан нафис филм, яъни картина яратмоқчимиз.
Раис ўтирган ерида қоматини кўтарди, узун мўйловини бураб, илжайди.
— Колхозимиз картинага арзийдиган бўлса хурсандмиз…
— Биз ҳозир сизларнинг вақтларингизни олмаймиз, — деди шоир. — Сизлар билан гаплашадиган гапимизни кечқурунга қўямиз. Кечгача биз колхознинг у ёқ-бу ёғини кўриб, танишиб чиқишимиз керак. Бизга ҳозир битта етакчи берсаларинг, бас.
Етакчиликка бояги оқсоқ қоровул мувофиқ кўрилди.
Правлениедан чиқишди. Қоровул меҳмонларни правлениенинг кун юриш томонидаги кўчага бошлади. Бу кўчада қулаган ва қулай деб турган деворлар, паст-баланд ва қийшиқ уйлар орасида режа билан солинган чиройли оқ иморатлар учрар эди.
— Янги қишлоқ энди кўкариб келаётган эди, — деди қоровул меҳмонларни олдига ўтказиб, — уруш чатоқ қилди. Уруш бўлмаганда, мана бу қалдирғочнинг уясига ўхшаган
уйлардан, мана бу бўйинчага ўхшаган эшиклардан ном-нишон қолмас эди. Картинанинг бирон жойига шуни ҳам қистириб ўтинглар.
Кўпдан бери шикаст-рехти тузатилмаган мактаб биносининг олдидаги боғчани кесиб ўтиб, тош йўлга чиқишди. Йўлнинг икки томонидаги қатор тераклар орасидан унда-бунда тахланиб ётган ёғоч, хом ва пишиқ ғишт, бўйра ва бошқа бинокорлик материаллари кўринар, буларнинг орасида одамлар ивирсиб юрар, аллақаерда арра товуши эшитилар эди.
— Бинокорлик бригадамиз, — деди қоровул, сўнгра меҳмонларни йўлнинг охиридаги яшил дарвозага бошлаб кирди, — бу колхознинг боғи.
Дарвозанинг рўпарасидаги хиёбоннинг у боши кўринмас эди. Ёнбош хиёбонларнинг биридан оқхалат кийган нозиккина, икки бети қип-қизил бир жувон чиқиб қолди. Қоровул уни меҳмонларга таништирди. Жувон болалар боғчасининг мураббияси экан.
— Боғчангизни кўрсак мумкинми? — деди шоир шошиб.
Худди шу саволни, худди шундай шошиб, режиссёр ҳам берди.
Жувон бошини бир томонга кийшайтириб жилмайди; қоп-қора ва ингичка қошлари билинар-билинмас чимирилди-да, эркалаб-ўпкалаб турган лаби қимирлаб, майин товуш эшитилди:
— Кечирасизлар, болалар ҳозир уйқуда, у томонга ҳеч кимни ўтказишмайди… — деди.
Йўлда давом этишди. Режиссёр, негадир, жадаллаганича илгарилаб кетди. Шоир қоқиниб йиқилаёзди ва қоқинганига сабаб эс-ҳуши боғчада эканини кўрсатиш учун энгашиб қайта-қайта ўша томонга қаради. Хиёбоннинг у бошида нақшдор ҳаво ранг баланд айвоннинг бир чеккаси кўриниб турар эди.
— Ғаниев, — деди шоир, — боғчани кўринг! Бизнинг болалигимиз ота-онамизга хўп ҳам арзон тушган-да!
Режиссёр жавоб бермади.
Қаердандир пайдо бўлиб қолган мўйсафид боғбон меҳмонлар билан сўрашиб, уларни каттакон ҳовуз бўйидаги ба-ланд, ўзининг айтишича, Москвадаги Қишлоқ хўжалиги кўргазмасида Ўзбекистон павилонини ишлаган усталардан бири солган шийпонга олиб чиқди. Шийпонни ҳақиқатан жуда дидлик одам зўр ҳавас билан солганлиги кўриниб турар эди. Унинг атрофидаги гулзорда ранг-баранг капалаклар, ниначилар қанот қоқар, асаларилар ғўнғиллар, аллақаерда ғуррак ғуриллар эди. Чол шогирди бўлмиш ёшгина, озғин, жуда сертавозе йигитнинг қўлига қошиқдон-саватни бериб, мева-чевага юборди-да, ўзи пойгаҳга чўкка тушиб, меҳмонлар кимлар ва нима учун келганликлари билан иши бўлмай, боғнинг тарихи, бунда қандоқ мевалар борлиги, буларнинг кўчатлари қаерлардан келтирилганлиги, боғни қандай колхозларнинг раислари кўрганлигию, нималар деганлиги тўғрисида сўзлаб кетди. Областнинг ҳар қаеридан келтирилган турли-туман кўчатлар ичида унинг учун энг мўътабари аллақаердан самолётда келтирилган йигирма туп анор бўлиб, унинг ўша ер анори эканлигидан кўра самолётда келтирилганлигини кўпроқ писанда қилар эди.
— Раисимиз жуда ҳафсалали йигит, — деди чол мева тўла саватни шогирдининг қўлидан олаётиб, — ҳамма ишга ҳам шундоқ жон-дили билан киришади. Мана, мана шу анжирнинг кўчатини Оққўрғондан олдириб келди; автомобил берди, уч кун овора бўлиб, ўзим олиб келдим.
— Боғ колхозга қанча даромад беради? – деди режиссёр ҳил-ҳил бўлиб пишган шафтолининг пўстини арчаётиб.
— Ўтган йили бир юз ўн икки минг даромад берди. Гап даромадда эмас, ўғлим, ҳар қанча даромад бўлса пахта бера-ди, ўтган йил пахтадан бир миллион уч юз минг даромад олдик. Боғ яхши-да! Мева-чева… колхознинг кўрки. Уруш йиллари аскар болаларни йўқлаб турдик. Аскарлардан, командирлардан қанча хат келди-ю! Ҳаммасини раис темир сандиққа солиб қўйган. Кўрсаларинг бўлади. Ленинграддан менинг номимга ҳам бир хат келди. Жуда аломат. Совғани Тўпанисо олиб борган эди, хатни шундан бериб юборишибди. Аслида, Ленинградга мен борадиган эдим. Тўпанисо «мен бораман» дегандан кейин индамадим. Унинг эри ўша томонларда шаҳид бўлган эди. Бечора жуда яхши хотин. Ҳозир партия ташкилотчимиз… Бормаганим кўнгилга армон бўлди. Борсам, жиянимни кўриб қолармидим.
— Жиянингиз Ленинграддами?
— Ҳа, ўша ерда эди, пароходда хизмат қилар эди, шаҳид бўлди.
— Жиянингиз денгизчимиди?
— Ҳа, Москвага ўқигани борган эди, кейин Ленинградга кетдим, деб хат қилди-ю, икки йилдан кейин кокилли шапка кийиб келди. Қайтишида мени Москвага олиб борган эди.
— Москвага борганмисиз? — деди шоир ва шошиб ёнидан қўйин дафтари билан қалам чиқарди. — Қани, бир бошдан айтиб беринг-чи.
— Менинг Москвага боришим қизиқ бўлди. Эрталаб бориб тушдигу, кечқурун жияним поездга чиқариб қўйди, нимага десангиз, уруш бошланиб қолди. Уруш бўлмаганда кўп жойларни кўрар эдик. Қишлоқ хўжалиги кўргазмасини томоша қилар эдим. Яна кўргазма очилар. Лекин эндиги кўргазмага томоша қилгани эмас, ҳунаримни кўрсатгани бораман. Ғалати пайвандлар қилганман.
Чол ўша пайвандларини кўрсатгани ва умуман, боғни томоша қилдиргани меҳмонларни бошлаб кетди. Боққа мана шу хилда меҳмонлар келганда чол уларга боғнинг таърифини қилмасдан, унинг ҳаммаёғини кўрсатмасдан ва боғ тўғрисида уларнинг фикр-мулоҳазаларини эшитмасдан қўймас эди. Қоровул шуни яхши билганлиги учун бирон икки соатдан кейин қайтиб келмоқчи бўлиб, постига кетди. У икки соатдан кейин қайтиб келганда чол меҳмонларга тутнинг танасини пармалаб ўтказилган узум новдасини кўрсатиб изоҳ берар эди. Унинг сўзига қараганда, узумнинг ҳар боши тўрвадек ва ғужумлари тутнинг донасидек зич бўлиши керак эди. Қоровул яна бир айланиб келганда меҳмонларни етти йиллик мактаб ўқувчиларининг тажриба участкасида кўрди. Чол кулиб-кулиб гап маъқуллар, шоир дафтарчасини тиззасига қўйиб, тез-тез ёзар эди.
— Мулла акалар, бу ердан чиқиб қаерга борамиз? – деди қоровул.
Режиссёр кулиб жавоб берди:
— Дармонимиз етса, электростантсияга борамиз-да.
— Отам сизларни чарчатиб қўймадиларми? Бу киши шунақа, қўлларига тушган одам боғдан деворларни ушлаб чиқиб кетмаса ҳисоб эмас… Электростантсия ёпиқ-ку. Техник стантсияни қулфлаб ҳаммомга кетибди!
— Биз боргунча келиб қолар.
— Йўқ, келмайди. Ростини айтсам, сизлар шу ерда бўлсаларинг бугун чироқсиз қоламиз. Стантсия обжувознинг ўрнига солинган-да, жуда кичкина, кўримсиз. Шунинг учун техник «бунинг нимасини картинага олади, картина масхарами, электростантсия масхарами» деб стантсияни қулфлаб кетиб қолди. Бугун келмас эмиш. Бир ҳисобда кўрмаганларинг ҳам маъқул. Колхозимизнинг янги беш йиллик планида катта гидростантсия қуришни мўлжал қилганмиз. Ана унда тандирни ҳам электрда қизитамиз. Картинага ўшанда олинса… Бу ердан чи-қиб фермага бора қолайлик. Ҳафиза опам картинабоп тўққизта сигирни соғмасдан сизларга кўз тутиб ўтирган эмиш.
Боғбон меҳмонларни кечки пайт бўшатди ва ўшанда ҳам «аттанг, фурсатларинг бўлганда ҳамешабаҳорни кўрсатар эдим» деб қолди. У «ҳамешабаҳор» деб парникни айтар эди.
Меҳмонлар жуда чарчаган эди. Бу ҳорғинлик боғдан чиқилгандан кейин айниқса билинди, шунинг учун бошқа жойларни кўришни бўлак маврутга қолдириб, тўғри правлениега қараб кетишди.
Уларни раис қарши олиб, правлениенинг орқасидаги меҳмонхонага бошлади. Стол турли ноз-неъматлар билан безатилган, унинг бир четидаги кичкина сариқ самовар устида турган қизил чойнакнинг қопқоғи шириқлар эди.
— E, овора бўлишнинг ҳожати йўқ эди-ку, — деди шоир хижолат бўлиб.
— Оворагарчилиги борми!.. — деди раис. — Қани, марҳамат… Боғдан бўлак жойни кўролмабсизлар-да.
— Албатта, ярим кунда ҳаммаёқни кўриб бўлмайди, — деди шоир, — боғнинг ўзини кўришга ҳам роса бир кун керак экан. Ажойиб!
Меҳмонлар колхознинг тарихи, хўжалиги, даромади, донгдор кишилари, янги беш йиллиқда қиладиган асосий ишлари тўғрисида саволлар бериб, раисдан батафсил жавоблар олишди. Қоронғи тушгандан кейин, Ҳатамова, ўрта ёшлардаги барваста бир киши ва қоп-қора бир қиз билан кириб келди.
— Танишиб қўйинглар, меҳмонлар, — деди Ҳатамова, — донгдор звено бошлиғи Қундузхон Ҳайитова… Бу киши бригадир Даврон ака. Шартнома йигирма иккига. Даврон акам олтмиш учун курашаётибдилар.
Суҳбат яна давом этди. Меҳмонлар звено бошлиғи билан бригадирга ҳам сон-саноқсиз саволлар беришди, берилган жавобларни шошилмай, батафсил ёзиб олишди.
Ниҳоят, режиссёр дафтарчасини ёпди, пешонасини силаб ўйчан гап бошлади:
— Биз колхоз тўғрисида асосий маълумотларни олдик, лекин буларнинг ҳаммасини кўзимиз билан кўришимиз керак, токи илҳомланайлик. Кўриш яхши! Мана, битта боғни кўришимизнинг ўзи бизнинг «Пахтакор» тўғрисидаги тасаввуримизни бугкул ўзгартириб юборди. Энди гап бундай: колхозни ҳақиқий колхоз қилишда механизатсиянинг роли ўзларингга маълум. Биз картинамизнинг асосий масаласи қилиб механизатсия масаласини олмоқчимиз. «Пахтакор» механизатсия жиҳатидан ҳам типик. Шундоқ эмасми?
Бу гап ёқди шекилли, раис илжайди.
— Лекин, — деди, — биз ҳали механизатсияни тўла амалга оширдик, деёлмаймиз. Бу гапни шунда айтамиз, қачонки колхоз бўйича бир тсентнер пахта ҳеч бўлмаса уч-тўрт меҳнат кунига тушса. Мана бу йил Қундузхон етти меҳнат кунига туширишни кўзлаб турибди.
— Тўғри, — деди режиссёр, — шундоқ бўлиши керак. Механизатсия масаласини олганимизда, бизга нима керак? Бизга воқеа керак. Воқеа бўлиши учун нима керак? Қарама-қаршилик керак. Мана, масала шунда, қарама-қаршиликда. Биз биламизки, ҳар бир янгилик қаршиликка учрайди. Демак, механизатсия ҳам қаршиликка учраши керак. Бизга манна шуни айтиб берсаларинг кифоя. Механизатсияга қарши чиқишлар бўлиб турадими, бўлса қарши чиққан одамларнинг далил ва исботлари нималардан иборат?
Ҳатамова лабидаги табассумни яшириш учун тез-тез чой ҳўплар экан:
— Қани, Даврон ака, нима дейсиз? — деди.
Даврон ака аввал Ҳатамовага, кейин раисга, сўнгра режиссёрга қаради-да, бўйнини қашлар экан, илжайиб:
— Ўттизинчи йилларда қаёқда эдингиз, мулла ака! – деди.
Ноқулай жимлик чўкди.
— Бизнинг қишлоқларда ҳозир механизатсияни қаршиликка учрайдиган, одамлар чўчийдиган янгилик деб бўлармикин? — деди раис хиёл табассум қилиб. — Республикамизда ҳозир икки юздан ортиқ МТС бор. Қани, сен нима дейсан, Қундузхон?
Қундузхон, гапиргиси келиб турган бўлса ҳам, нимадандир истиҳола қилиб турган бўлса керак, дарров гап бошлади:
— Мен даламизга биринчи трактор чиққан йили туғил-ган эканман. Ҳали Даврон акам ўттизинчи йиллар дедилар. Ўша йиллари механизатсияга қарши чиққан одамлар бўлса бўлгандир, нимага десангиз, механизатсиянинг нималигини билишмаган. Лекин ҳозирги вақтда, механизатсия колхоз-нинг жони эканини ҳар бир колхозчи кўриб, билиб турганда механизатсияга қарши одам бўлиши… билмадим.
— Масалан, чоллар бўлиши мумкин, — деди шоир.
— Чоллар? Мен ерни қўш ҳўкиз билан ҳайдаб кўрган эмасман. Унинг азобини билмайман, чоллар билишади. У вақтларда энг мўл ҳосил ўн тсентнер экан, мен буни эшитганман, лекин чоллар ўз кўзлари билан кўришган. Картинага олинадиган бўлса ҳақиқатни олиш керак.
Яна ўнғайсиз жимлик чўкди.
— Албатга, меҳмонлар ҳам буни билишади, — деди Ҳатамова, – лекин, ўзлари айтгандай, бир воқеа керак. Булар сохта бўлса ҳам бир воқеа яратиб шу баҳона билан колхозни, механизатсиянинг кучини кўрсатмоқчи бўлишади-да. Шундоқми?
— Ҳа, баракалла! — деди режиссёр. — Гап мана шунда!
— Тўғри, лекин колхозда ҳеч бўлмаса беш-ўн кун турсаларинг, колхоз билан дурустроқ танишсаларинг ҳақиқатга мос келадиган, жуда қизиқ картинабоп воқеа ўзи чиқиб қолади. Агар турамиз, ўрганмиз, одамлар билан яхшироқ танишамиз десаларинг, марҳамат! Нима дедингиз, раис?
— Майли, бир ой турасизларми, икки ой турасизларми, қанча турсаларинг биз хизматда.
— Ҳозир келаётсам қоровул Сафаралини сўкаётибди, — деди Ҳатамова аввал раисга, сўнгра меҳмонларга қараб. — Сафарали бизнинг тегирмончимиз. Жуда қизиқ йигит. Шу келиб қоровулдан сизларни сўрабди. Қоровул: «Нима қиласан?» деса, «Бизнинг тегирмон ҳам картинага тушиб қолармикин?» дебди. Шунга қоровул бўғилаётибди. «Ҳай, инсофинг борми, одамлар электростаннияни кўрсатгани уялиб қочиб кетди-ю, сен тегирмонингни суқасан», дейди. Сафарали ҳам бўш келмайди: «Менинг тегирмоним раёнда биринчи, сен тегирмоннинг фаҳмига етмайсан», дейди. Рост, тегирмонни жуда боплаган. Бу йигит бошқа ҳеч ишда ўзини кўрсатолмаган эди, шу ишга қўйдик, бунда ўзини кўрсатди. Тегирмончилик унга ота мерос, эртаю кеч тегирмон атрофида айлангани айланган. Тегирмон бунинг қўлига ўтгандан бери яхши даромад берадиган бўлди. Мен буни айтмоқчи эмас эдим, ҳали техникнинг қочиб кетганлигини айтмоқчиман. Менинг билишимча, ўзи кичкинаку, лекин шу ҳам бир воқеа. Дурустроқ ўйлаб кўрилса, қизиқ воқеа! Бу стантсияни солганимизга ўн бир йил бўлди. Ўша вақтда бу тўғрида қанча шов-шув бўлган эди. Мана энди, кўриб турибсизлар, бировга кўрсатгани уялишади. Буни, албатта, мисол учун айтаётибман, кичкина воқеа.
Режиссёр яна дафтарини очиб бир нималарни ёзиб қўйди. Қундузхон бир нима демоқчи бўлиб икки-уч оғиз ростлаганидан кейин секин:
— Мулла акалар, — деди, — беадабчилик бўлса ҳам менинг бир таклифим бор эди: колхозни кўрсатишга воқеа керак бўлса, шу келишларинг ўзи бир воқеа эмасми?
Ҳамма кулиб юборди. Қундузхон, жуда ҳам беҳуда гап айтдим шекилли деб, қип-қизариб кетди ва юзини яширди.
— Тўғри, синглим, жуда тўтри айтдингиз! — деди шоир завқ қилиб, — энг яхши, энг қизиқ воқеа мана шу келишимизнинг ўзи! Бир шоир билан бир режиссёр колхоз ҳаётидан картина яратмоқчи бўлишади, колхозга келиб бир ярим ойми, икки ойми туришади.
Режиссёр унинг сўзини бўлди:
— Воқеа излашади, топишолмайди, кейин Қундузхон воқеа топиб беради. Ҳақиқатан, ўртоқ шоир, жуда қизиқ кинокомедия қилиш мумкин!
Яна кулги кўтарилди.
Меҳмонлар шунга қарор қилишди.
Бўлажак кинокомедия ҳақидаги хушчақчақ суҳбат ярим кечагача давом этди.
Меҳмонлар кетиб, бир ҳафтадан кейин қайтиб келишди.
Уч ойдан кейин кинокомедиянинг съёмкаси бошланди:
«Пахтакор» колхозининг правлениеси олдига қўнғизнусха бир автомобил келиб тўхтайди. Ундан икки киши тушади ва ҳоказо…

1949