Muhabbatning saroyi keng ekan, yo‘lni yo‘qotdim-ku,
Asrlik tosh yanglig‘ bu xatarlik yo‘lda qotdim-ku.

Karashma dengizin ko‘rdim, na nozlik to‘lqini bordir,
Halokat bo‘lgusin bilmay qulochni katta otdim-ku.

Ajab dunyo ekan bu ishq dunyosi, ayo do‘stlar,
Bu dunyo deb u dunyoni bahosiz pulga sotdim-ku.

Uning gulzorida bulbul o‘qib qon ayladi bag‘rim.
Ko‘zimdan yoshni jo‘ aylab alamlar ichra botdim-ku.

Qalandardek yurib dunyoni kezdim, topmayin yorni
Yana kulbamga qayg‘ular, alamlar birla qaytdim-ku.

Muhabbat osmonida go‘zal Cho‘lpon edim, do‘stlar,
Quyoshning nuriga toqat qilolmay yerga botdim-ku.

KEChA

Birinchi kitob

Hamal keldi, amal keldi.
Xalq maqoli.

I

Har yil bir keladigan bahor sevinchi yana ko‘ngillarni qitiklay boshladi. Yana tabiatning dildiragan tanlariga iliq qon yugurdi…
Tollarning ko‘m-ko‘k sochpopuklari qizlarning mayda o‘rilgan kokillariday selkillab tushmoqqa boshladi. Muz tagida loyqalanib oqqan suvlarning g‘amli yuzlari kuldi, o‘zlari horg‘in-horg‘in oqsalarda, bo‘shalgan qul singari erkinlik nash’asini kemira-kemira ilgari bosadilar. Simyog‘ochlarning uchlarida yakka-yakka qushlar ko‘rina boshladi. Birinchi ko‘ringan ko‘klam qushi birinchi yorilgan bodroq nash’asini beradi. Bultur ekilib, ko‘p qoshlarni qoraytirgan o‘sma ildizidan yana bosh ko‘tarib chiqdi… Muloyim qo‘llarda ivib, suvga aylangandan keyin go‘zal ko‘zlarning supasida yonboshlashni muncha yaxshi ko‘rar ekan bu ko‘kat! Erkaklarning gullik do‘ppisiga tegmay, yalang ayollar bilan, ularning sochlari, gajaklari va ro‘mol popuklari bilan hazillashib o‘ynagan salqin shabada… ko‘klam nash’asi bilan sho‘xlik qiladi.
Hayot nega bu qadar go‘zal va shirin bo‘ladi bahorda?

* * *

Zebi (Zebinisa)ning qish ichi siqilib, zanglab chiqqan, ko‘ngli bahorning iliq hovuri bilan ochila tushgan; endi, ustiga poxol to‘shalgan aravada bo‘lsa ham, allaqaylarga, dala-qirlarga chiqib yayrashni tusay boshlagan edi. Qish ichi ham keti uzilmagan sovchilar bir-ikki haftadan beri kelishdan to‘xtaganlar, endi tashqari eshikning «g‘iyt» etishi — bir-ikki ayolning astagina bosib, paranjisini sudrab kirib kelishiga dalolat qilmas, hali endigina o‘n beshga qadam qo‘ygan bu yosh qizning go‘dak ko‘nglini uncha cho‘chitmas edi.
Ko‘k terish bahonasi bilan bir-ikki marta keng hovlilarga, shahar ichida bo‘lsa hamki, dala-tuzlarga chiqib kelganidan beri ko‘ngli qirlarni, dalalarni, ishqilib olis-olis joylarni yana ko‘proq tusay boshlagan edi.
Otasi bomdoddan kirmagan, onasi sigir sog‘ish bilan ovora, o‘zi kichkina sahnni supurib turgan vaqtida tashqari eshikning besaranjom ochilishi Zebining ko‘nglini bir qur seskantirib oldi. Bir qo‘lida supurgisi, bir qo‘li tizzasida — yerga egilgan ko‘yi eshik tomonga tikilib qoldi. Otasining odatdagi tomoq qirish va yo‘talishlar bilan, katta eshikning og‘ir zanjirini sharaq-shuruq qilib tushirib, namozga chiqib ketganiga hali ko‘p o‘tmagan edi. Halol-haromni ko‘p ham farq qilmayturgan bu odamning avrodda o‘tirish odatlari, hatto hammadan keyin qolib, machit shamlarini puflab chiqish rasmlari bo‘lardi.
Aytgandek, eshikdan shoshilib kirib kelgan — yoshgina, o‘zi tengi bir qizcha bo‘ldi. Hali tuzuk-quruq odam qatoriga kirib yetmagan bu qizchani katta xotinlarning oriyat paranjisiga burkaganlar, paranjining uzun etaklari katta bir tugundek uning qo‘ltig‘ini to‘lg‘azardi…
O‘rangan qiz ichkari eshikdan hatlar-hatlamas paranjini irg‘itdi va o‘zining bolalik ruhi bilan yugurganicha borib Zebini quchoqladi. Ikkalasi quvona-quvona ko‘rishdilar. Supurgi yetgan joyidan nariga o‘tmasdan yerga yonboshladi… Ikkala yosh — yuzlari kulgan, ko‘ngillari yozilgan — qo‘ltiqlashib ayvonga bordilar va Zebining otasi turib ketgan so‘rining chekkasiga o‘tirishdilar.
Salti (Saltanat) erta saharda munaqa halloslab kelishining sababini hali aytgani yo‘q edi, ular ko‘rishgan hamon, yosh qizlarning o‘z oralarida o‘taturgan mahram gaplarini gaplashib, tikayotgan kashtalari, piltaga kirgan do‘ppilari to‘g‘risida bir-birlariga kalta-kalta ma’lumot berishgan edilar. Salti endi gap ochdi:
— Erta saharlab chopganim bekorga emas…
— Men ham sezganman… Yuragim bir qur seskanib ham oldi…
— Nimaga, o‘rtoqjon?
— O‘zingiz bilgan sovchilar balosi-da… Qish ichi keti uzilmadi.
— Menam bezganman, jonim qaqa… shuning uchun bir qishloqqa chiqib kelsammikan, deb edim…
— Nimasini aytasiz… Ariqdagi suv ham muzning tagidan chiqdi-ku.
Zebining yuzini, shu topda, butun qish ichi to‘planib qolgan horg‘inlikning asarlari egallagan edi. Uning ikkala yuzi, ayniqsa, ko‘rpaning katta-katta qavig‘iga tikilgan andishalik ko‘zlari hovur bosgan oynakning betiga o‘xshardi. Aksincha, Saltining yuzlari charaqlagan yulduzday, sernash’a, quvnoq va har qanday andishadan yiroq bo‘lib, ko‘nglining chuqur burchaklaridan chiqib kelgan sevinch to‘lqinlarini aks ettirardi. Shu uchun u Zebining so‘ng so‘zlaridagi og‘ir ma’yuslikni payqay olmadi. Uning ko‘zlari Zebida bo‘lsa ham, nazarlari boshqa yoqlarda edi.
— Enaxonni bilasiz-a? Yoyilma soydagi o‘rtog‘im bor-ku?
Zebi boshini ko‘tarib, o‘rtog‘iga qaradi, shu qarash uning nechikdir Enaxonni eslolmay turganini ko‘rsatardi. So‘ngra Salti ta’rif qildi:
— O‘tgan kuz biznikiga mehmon bo‘lib kelishdiku — kelinbibisi bilan birga? O‘shanda necha marta kishi yuborib chaqirtirdim, bormadingiz, otangiz javob ber-madi…
Zebi bosh tebratdi:
— Ha, ha… bildim, bildim. O‘zini ko‘rganim yo‘q-ku, eshitib bilaman.
— Ana o‘sha qiz o‘sha safar kelganida meni aytib ketib edi. Bahorlashib bir borib kelaman, deb yurib edim. Yaqinda yana aytib yuboribdi. Shunga teng-to‘shlarim bilan bir borib kelmoqchiman. Sizni ham olib boraman…
— Qachon?
Zebining bu kalta savolidan Salti ko‘p narsani angladi. Bu savol Zebining iloji bo‘lsa shu kun paranjisini qo‘liga olib (yopinib ham o‘tirmasdan!), shu yerdan uzoqlashmoq uchun talpinganini ko‘rsatardi. Shu uchun Salti:
— Men sizni olib ketgali keldim, aylanay! — dedi.
Va ikki yosh bola nihoyasiz quvonchlar ichida yana bir-birlariga chirmashdilar…

* * *

Odatda onaning ko‘ngli yumshoq bo‘ladi. Zebining onasi — Qurbonbibi Saltidan haligi chaqiriqni eshitgandan keyin darhol rozilik berdi:
— Mayli, o‘ynab, yozilib kelinglar. Qish ichi yuraklaring g‘ash bo‘lgandir… Yosh narsalar, — dedi. Zebi onasining beradigan javobini ilgaridan bilardi. Bu ona qizining saodatidan boshqa narsani bilmaydirgan onalardan edi. Dunyoda qanday yaxshilik va xayriyatlik bo‘lsa, hammasini shu birgina qizi uchun istar va orzu qilardi. Lekin…
Onaning rozilik so‘zlariga bu birgina «lekin» elchib kelganidan, bechora qizlar sevinish to‘lqinlarini yana bir qur ko‘tarishga fursat topolmadilar.
Hamma jim qoldi. Har kim o‘z oldida bir narsa topib shunga ko‘z tikkan va u narsada Zebi — o‘z otasini, Qurvonbibi — o‘z erini, Salti — qovog‘idan doim qor yog‘ib turgan sovuq bir so‘fini ko‘rardi.
Bu bulutli havoni ochmoq faqat onaning vazifasi edi:
— Otasi bomdoddan kirsin, — dedi u Saltiga qarab, — men o‘zim yotig‘i bilan aytib ko‘ray, yo‘q demas, — so‘ngra Zebiga yuzlandi: — Sen, qizim, uyga joy qil, o‘rtog‘ingni o‘tqiz, dasturxon sol. Biz, otang bilan, choyni so‘rida ichib, haligi gapni gaplashamiz.
Ikkala qiz ham og‘iz ochmay jim qolishdi. Chunki Razzoq so‘fining mijozini ularning ikkalasi ham yaxshi bilardi. So‘figa eng ma’qul bir masalani bo‘lsa ham uqtirib roziligini olmoq uchun yo o‘zining piri, yoki katta bir davlatga ega bo‘lish kerak edi. U odam o‘z tenglaridan hech birining hech qachon hech bir gapini tinglagan emasdi. Ayollardan maslahat, ayniqsa, o‘z xotinidan bir taklif eshitmoq uchun Razzoq so‘fining qayta boshdan bunyodga kelishi kerak bo‘lardi…
Shuning uchun Zebi ko‘zlari andisha bilan kengayib ochilgani holda indamasdan joylarni yig‘a boshladi.
U o‘rinlarni yig‘ishtirib, nonushta joylarini tayyorlab bo‘lgandan so‘ng o‘choq boshida choynaklarga choy tashlarkan:
— Otamdan darak yo‘q-ku? — deb so‘radi onasidan. Qurvonbibi bir ko‘cha eshigiga, bir yonboshdagi daraxtlar orasidan ko‘tarilib kelayotgan quyoshga, bir o‘choqboshidagi qiziga qaragandan keyin:
— Bilmadim, avrod cho‘zilibroq ketdimikin? Sen choyni jindek qo‘yib turib, chala qoldirgan yerlaringni supiratur, kelib qolar, — dedi.
Zebi shu topda yana qaytib qo‘liga supurgi olishni istamasada, o‘rtog‘ining «bu qiz enasining gapiga kirmas ekan», degan o‘yga borishini o‘ylab, indamasdan supurgini qo‘liga oldi va bir qo‘lini bir tizzasiga qo‘yib, sahn betini supura boshladi. Zebining choy damlab kelishini kutib, uyda — dasturxon boshida o‘tirgan Salti ikkala qanoti ochiq turgan eshik orqali bu holni ko‘rganidan keyin o‘rnidan turib, o‘rtog‘ining yoniga chiqdi. Zebi uni uzr aytib qarshi oldi:
— O‘rtoqjon, — dedi, — otam avrodda o‘tirib qoldi, shekilli, shunaqa odati bor. Endiyoq kirib kelsa kerak. Xafa bo‘lmang-a?
Bu so‘nggi kalta jumlaning aytilishidagi samimiyat bir-biri bilan yaqin o‘rtoq tutishgan yosh qizlardagina bo‘ladi. «Xafa bo‘lmang-a?» deb turgan vaqtida Zebining yuzini ko‘rish kerak edi, bir qo‘lida supurgi, bir qo‘li tizzasida, supurgi ham yerdan uzib olingan emas, faqat bosh yuqori ko‘tarilganu butun vujud Saltining ixtiyorida! Ko‘ngil, orzu, sevgi, sevinch… bular hammasi Saltiga tomon uchadi, unga tomon otiladi, uni o‘rab, uni aylantirib, uni quchadi! Zebining yuzlaridagi — oyday tiniq va quyoshday yorug‘ bu holat moddiy haqiqatlar qadar ochiq ko‘rinardi.
O‘rtog‘ining bu samimiyatini Salti ham ko‘z bilan ko‘ribgina emas, ko‘ngil bilan sezib anglagan edi. Shuning uchun u Zebining so‘ziga javob ham berib o‘tir-
masdan, birdaniga uning qo‘lidagi supurgiga yopishdi. O‘z ko‘nglida, supurgini olib, bir oz supurishib bersa, haligi samimiyatga yarasha javob bergan bo‘lardi. Zebi supurgini qo‘ldan oldirdi, lekin o‘rtog‘i supura boshlagandan so‘ng:
— Voy, bu nimasi! Qo‘ying, o‘zim supuraman! — deb yana supurgiga yopishdi. Salti bermadi, bu olmoq istadi; Salti qochdi, bu quvladi; shunday qilib, sahnni supurish o‘rniga bu ikki o‘rtoq butun hovlini boshlariga ko‘tarib, shovqinlar va qiyqirishlar bilan dunyoni buzib, bir-birlarini quvlashib ketdilar…
O‘z uyining qabristonlar qadar jimjit, xonaqohlar qadar unsiz, o‘z ko‘ngli qadar tund va xo‘mraygan bo‘lishini istagan Razzoq so‘fi xuddi shu ola-to‘polon ustiga kirib keldi!
Eshikdan kirar-kirmas ovozining boricha:
— Bu nima qiyomat!!! — deb shovqin solishi ikkala yosh qizni, chaqmoq tekkan daraxtday, turgan joylarida qotirib qo‘ydi. Yo‘qsa, so‘fi erining dindor xotini bo‘lgan Qurvonbibi ham «bas endi!» deb ozmuncha qichqirmagan edi… Agar bu sovuq so‘fi kirib kelgan bo‘lmasa, ikki yosh qizning qish bo‘yi to‘plangan ko‘ngil g‘ashliklari bir oz sho‘xlik bilan ancha yozilgan bo‘lardi. Zotan, ularning o‘zlarini unutar darajada bir-birlari bilan bu xilda o‘ynashuvlari o‘sha g‘am-g‘ashlar pur-jinasining bo‘shalishi, siqintilar oqimining to‘g‘onini buzib, oldinga tomon yo‘l solish emasmidi? Bunday telbalarcha ko‘pirib-toshuvlarni to‘xtatmoq uchun ham, albatta, telbalarcha hayqirishlar, chaqmoq qadar quvvatli zarblar lozim bo‘lardi.

* * *

Razzoq so‘fida unday quvvat ortig‘i bilan bor. Bu odam, jadidnamo bir hamshahrining deganidek, «ko‘rgazmaga qo‘yilaturgan antiqa maxluqlardan edi». Aytishlaricha, uni ona qornidan sihat-salomat tushirtirgan va birinchi daf’a yo‘rgaklagan kampir hazilkashligi va sho‘xligi bilan xotin-xalaj o‘rtasida dong chiqargan Hamro enaymish. Bolani yo‘rgaklaganidan keyin hali u qadar odam kepatasiga kirmagan yuzlariga tikilgan va mana bu so‘zlar bilan erkalatganmish:
— Aylanay, mehmon, kimdan xafa bo‘lib tushdingiz? Kim ozor berdi sizga? Ayting! Qovog‘ingizni ochsangiz-chi! Yorug‘ dunyoga keldingiz! Shukur qiling! Se-vining! Mundoq bir kuling! Kulimsirang! Iljaying!..
O‘shanda kulmagan Razzoq so‘fi undan keyin ham kulmay o‘tdi. Kulish bilan yig‘lash orasida katta farq bor. Kulish bilan kulmasdan tekkina jiddiyat saqlab turish orasida ham anchagina masofa bor. Shu uchun Razzoq so‘fining kulishlarini kulish, deb bo‘lmaydi.
Kulmasdan chidab bo‘lmaydigan maqomlarda u ham kuladi, lekin u kulish — kasal odamning kulishiday og‘ir, bir xil sovuq hazillarday malol keltiruvchi, yolg‘on xushomadlarday ko‘ngilga uruvchi bo‘lardi. Bir kun Zebining juda jiddiy bir chehra bilan:
— Otam kulmas ekan-da! — deganini eshitib, Qurvonbibi koyib bergan edi. Shu haqiqatni aytgani uchun qizidan alayna-oshkor koyingan Qurvonbibi, bu haqiqatni o‘zi o‘z ko‘nglida necha marta takrorlagan bo‘lsaykin?.. Til bilan birovning aybini aytish oson, o‘z tili bilan o‘z aybini aytadiganlar juda kam, Qurvonbibi har qancha so‘zga epchil xotin bo‘lsa ham, uni bu kamlar orasiga qo‘shib bo‘lmaydi.
Qurvonbibi so‘zga qancha epchil bo‘lsa, Razzoq so‘fi shu qadar kamgap, indamas, damini ichiga solgan, zikna odam edi. Tashqari olamda, ya’ni o‘z hovlisidan tashqarida uning doimiy va birdan-bir vazifasi: o‘zidan ulug‘ va kuchlilar gapirsa — «hovva-hovva», demak, o‘zidan past va kuchsizlar gapirsa — «yo‘q, yo‘q», degan ma’nida bosh chayqash bo‘lardi. Uyida vaqtida uning og‘zidan odam bolalari o‘rtasida yuraturgan tuzuk, ma’nilik va «gap» desa bo‘ladigan bir so‘z chiqmas edi. Umuman, so‘fining bu bobda o‘ziga ko‘ra asoli bir maslagi bor: u o‘zi maqtanib aytganiday, xotin-xalaj oldida og‘iz ochib til qaldiratishni ravo ko‘rmaydi. «Bu til, — deydi so‘fi, — doim xudoning zikri bilan qaldiraydi. Bu og‘iz hamma vaqt xudoning zikriga ochiladi. Og‘iz bilan til — bandaning jismida eng aziz va tabarruk a’zolar. Ularni xotin kishiday past maxluq oldida xor qilinadimi? Bo‘lmasa, haq taoloning bandalari it bilan ham gaplasha bersin! Yo‘q, xotin kishiga juda zarur gap aytiladi, u toifa bilan zarurat yuzasidangina gaplashiladi. Vassalom!»
O‘zbekda axir har bir erkak o‘z xotinini — o‘z halol juftini qizi yo o‘g‘lining nomi bilan atab chaqiradi. O‘z xotinining ismini aytib chaqirish yaramaydi. Xo-tinining ismi Maryam, qizining ismi Xadicha bo‘lsa, mo‘min-musulmon: — sharmu-hayo yuzasidan bo‘lsamikan? — xotinini «Xadicha» deb chaqiradi. Aksar ona-bola baravar «labbay!» deydi; shunday-da, oilaning haqiqiy egasi bo‘lgan ota: «Kattangni aytaman, kattangni!» deydi. Hatto shunda ham «Maryamni», demaydi…
Bizning so‘fi mo‘min-musulmonning bu urfiga ham amal qilmaydi, u o‘z halol jufti Qurvonbibini hamma vaqt «Fitna» deb chaqiradi: «Fitna, sallamni ber!», «Fitna, qiz o‘lguring qani?», Fitna, puldan uzat!»
Qurvonbibi, so‘figa achchiq qilib bo‘lsami yo o‘zining yaratilish hamrida shu narsa bormi, har qalay fitnalikdan, ya’ni makr va firibdan xoli emas. Erining xotin-xalaj oldida gapirmaganiga uncha xafa bo‘lmasa ham, lekin o‘z halol xotini oldida gapirmaganiga kuyadi va shu kuyish orqasida firib yo‘li bilan so‘fini gapirtiradi; ba’zida tillarini burro qildirib sayratadi. Buning uchun so‘fining achchig‘ini keltiradigan emas, uning bir oz g‘ashini qo‘zg‘ataturgan bir gap aytib qo‘yadi. Ana shunda xotin-xalaj oldida og‘iz ochib til qaldiratishni so‘fidan ko‘ring! Bay-bay-bay!
— Eshon bobom sizdan dilgir emishlar, — deydi bir kun Qurvonbibi so‘figa.
So‘fining toshday qattiq va buyumdek harakatsiz yuzi birdaniga turli-tuman o‘zgarishlar va harakatlarga javlongoh bo‘ladi:
— Nima deding, Fitna? Nega dilgir bo‘libdilar?
— Nazir qilgan kokilini kestirishga kelgan bir bolaga xushomad qilibsiz…
Shu bas! Endi, bizning so‘fi so‘zga usta bir xatibga aylanadi.
— Ishq ikki xil bo‘ladi, Fitna. Tushunmay gapirma! Ishqi ma’joziy, ishqi haqiqiy…
Qurvonbibi bu so‘zlarga tushunmaganligidan erini sayratib qo‘yib, o‘zi darrov zerikadi. Shu uchun u:
— Ha, shundaymi? Men bilmabman. Omiman-da, — deb tezroq qochish harakatiga tushadi.
Xotini burilib ketganidan keyin so‘fi ham so‘zdan to‘xtaydi.
Shunday qilib, so‘fi joyi kelganda va g‘ashiga tegilganda, — go‘rda ham gapiradi. Ham gapirganda qanday!
Uyida vaqtida Razzoq so‘fi yo ariq bo‘yidagi ko‘katlarni yulib, yo eshik va darvozalarning bo‘shalib qolgan zanjirlarini mahkamlab, yoki hovlida o‘tin qirqib, yo bo‘lmasa — ikki qo‘li orqasida, dam ichkariga kirib, dam tashqariga chiqib, dam hovliga o‘tib, lablarini ari chaqqan odamday og‘iz ochmasdan, indamasdan yura beradi… Yoz faslida, ko‘proq kunduzi uxlaydi, kechalari, tong otguncha, o‘zi yolg‘iz, baland ovoz bilan «Oblohu!» aytib, o‘z oilasini va qo‘ni-qo‘shnini uxlatmaydi. Eshon bobo bo‘lmagan kunlari salqin xonaqoda juda maza qilib uxlaydi, deydilar. Ba’zida boshqa muridlar uni ko‘rpa-to‘shagi bilan hovuzga tashlar ekanlar. Uyda bo‘lsa, uni — xonaqo singari — salqin qildirib, undan keyin cho‘ziladi va peshindan keyin uyquga ketgan bo‘lsa, shomga borib zo‘rg‘a turadi: shunda ham Qurvonbibining qichqirishlari bilan… Namozgar, aksari, uyquga qurbon bo‘ladi, shu orqada o‘z xotinidan ko‘p ta’nalar ham eshitadi. Ammo bu xususda tili qisiq, indayolmaydi…
Qish faslida bo‘lsa, kechasi uxlaydi. «Bir siqim kun bor, uxlab o‘tkazsam, Qashqardan ham olis qish kechasini qanday o‘tkazaman? Uyqu — umrning tanobi!» deydi; bu buyuk falsafa loyiq va munosib kishilarga aytiladi. Bechora oila a’zolari, umuman, xotin-xalaj bu uyqu falsafasini bilishdan mahrum!
Shaharda bo‘lsa, o‘z uyidan boshqa joyda bir kecha ham yotmaydi. Eshon boboning qaysi bir to‘yida, tong otishga yaqin, uyiga kelib yotgan ekan… Shahardan tashqariga yurishi kam. Faqat eshon bobo bilan birga (faqat o‘sha kishi bilan!) to‘ylarga, katta ziyofatlar, qovun va meva sayillariga boradi. Unda, albatta, besh-to‘rt kun uyidagi ko‘rpa-to‘shagi sovuydi. Qurvonbibining so‘zicha, «dam oladi», Zebining ta’rificha, «yayraydi». Bir marta qaysi bir to‘y bir haftaga cho‘zilib ketgach, oltinchi kuni bizning so‘fi eshondan so‘ramay qochib kelgan! O‘shanda eshon bobo bir necha vaqtgacha so‘fidan dilgir bo‘lib yurganlar.
Shu munosabat bilan Qurvonbibi yana bir marta oldi:
— Hast  eshon bilan birga borib, u kishi tufayli shuncha izzat-ikrom ko‘rib, noz-ne’matga serob bo‘lib… hast eshondan burun qochib kelganingiz nimasi? Shaharda ochilmagan do‘koningiz yo to‘xtab qolgan objuvozingiz bormidi?
So‘fi yana past toifa oldida muborak og‘zini ochib, aziz tilini qaldiratmoqqa majbur bo‘ldi.
— Badbaxt Fitna! Qo‘yasanmi, qo‘ymaysanmi, axir? «Hubbil vatani minal-imon», deganlar — «vatanni sevish imondan», axir! Bilmasang bekor-da, Vatani yo‘q — dunyoda lo‘li, xolos. Meni bevatan, deb bildingmi?
So‘fi bir oz qizib ham ketdi:
— Bu hovli-joy otangdan qolgani uchun o‘zimniki deysanmi yo? Unday desang, boshput olib, o‘rusvoyning religa  tushib, «hayt!» deb… Makkatulloga jo‘nab qola-man! Hovling boshingdan qolsin, Fitna!
Bu safar Qurvonbibi yalinib-yolvorib zo‘rg‘a tinchitdi.
Chinakam, so‘fida hajga borish niyati kuchli. Har yili javraydi. Bir-ikki marta pasport ham oldi. Faqat, nima uchundir, oyog‘ini o‘z shahrining tuprog‘idan uza olmaydi.
Bu to‘g‘rida ham — «vatanni sevish imondan», deb — «vatani»dan kechib ketolmaydimi? Har qalay, bir siri bor.
Uning ma’lum bir kasbi, hunari yo‘q. Na savdo-sotiq qiladi, na dehqonchilikka urinadi, na kosib-hunarmandlik peshasini tutadi. Shu bilan birga, dasturxoni nonsiz, qozoni issiqsiz qolmaydi…
Qaysi bir yil olis bir qishloqdan o‘gay akasi kelib, uch-to‘rt kun qo‘nib ketgan edi. U ham o‘ziga o‘xshagan mo‘min-musulmongina chol bo‘lganidan juda topishdilar. Har kun xonaqoga birga borardilar.
— So‘fi, bir kasb peshasini tutmay o‘tib ketayotirsiz-a? — dedi unga akasi xonaqoga keta turib.
— E-e, — dedi so‘fi cho‘zib va o‘zidan xursand bir kulimsirash bilan kulimsiradi: — mening davlatim hech kimda yo‘q, aka! Eshon bobo xudoyimning sevgan quli, nozu ne’mat to‘rt tarafdan suvday oqib turadi. Daryo bo‘yidamizu chanqaymizmi? G‘alati ekansiz!
Shu kulimsirash bilan yana bir oz borgandan keyin, bu safar jiddiyroq qilib, dedi:
— Ahliyamiz ham uchchiga chiqqan chevar, xudoga shukur. Ojizamiz ham do‘ppi tikishga «farang» bo‘lib chiqdi! Ro‘zg‘orning ko‘p-kamlarini o‘zlari bitirishadi. Men bohuzur tasbihimni aylantirib yotsam bo‘la beradi!
So‘fining o‘sha akasi o‘tgan yil kuzakda yana keldi.
Ammo bu safar jiddiy bir masalani ko‘tarib kelgan edi. Bir-ikki kun mehmon bo‘lgandan so‘ng gap ochdi:
— So‘fi, o‘zingiz «vatan», «vatan» deysiz-u, vataningizni bilmaysiz.
So‘fi shu «bilmaysiz» degan narsaga tutoqib ketdi:
— Nega bilmas ekanman, aka! Bilib gapirsangiz-chi!
— Jahlingiz chiqmasin. Bilib gapirayotirman. Vataningiz — ota-onangiz o‘tgan, o‘z kindigingizdan qon to‘kilgan, ota-ona arvoyiga sham yoqiladigan joy emasmi?
So‘fi jim qoldi. Hatto, ko‘zlariga yosh kelganday bo‘ldi.
— Nimaga indamaysiz? — deb so‘radi akasi.
— Haq gapga nima deyman? Qiziqsiz…
— Bo‘lmasa, vataningiz — o‘sha o‘zimizning qishloq.
— Ha, o‘sha qishloq…
Ikkovi ham bir nafas jim qolishdi. So‘fi misvagini qinidan chiqarib yana sekingina solib qo‘ydi. Chol tizzasiga tushgan xazon bargini sopidan ushlab pildiratarkan, dedi:
— Men sizni o‘sha qishloqqa olib ketay, deb keldim. Siz, axir, men bilan bir shapaloq yerni talashib, shu to‘g‘rida nari-beri bo‘lishib, shu tufayli shaharga kelib qolgan edingiz…
So‘fi xo‘rsinganidan ovozi qaltirab, dedi:
— Eski gaplarni qo‘zib nima qilasiz? Bo‘lar ish bo‘lib o‘tdi… Yeri ham qursin, merosi ham…
— Yo‘q, so‘fi! Unday demang!
Akaning bu so‘zi keskin ovoz bilan, qo‘monda singari aytilgan edi. So‘fi boshini ko‘tarib, akasining yuziga tikilib qoldi, akasi davom etdi:
— Yerdan aziz hech narsa yo‘q! Otamiz rahmatlik, bobolarimiz, undan naridagilar — hammasi bir shapaloq yerdan rizqini chiqarib kelgan… Rostmi?
So‘fi eshitilar-eshitilmas qilib:
— Rost… — dedi.
— Siz nega yerdan qochasiz?
So‘fi bu to‘g‘ri savolga boshqa javob eplay olmadi.
— Yer qani menga? — dedi. — Bir shapaloq yeringiz bor, o‘zingizga yetmaydi…
Akasi dadil javob berdi; javobga boshlarkan, uning yuzlari kulgan, tishsiz — kemtik og‘zi sevinch bilan ochilgan edi:
— Soyning narigi yuzidagi do‘ngni sekin-sekin olib tashlab, yer qildim. Yana bir shapaloq suvlik yer bo‘ldi. Endi, odamdanu dastmoyadan qiynalayotirman…
— Nima qilay? — dedi so‘fi, ovozi juda past edi. — Qo‘limdan nima keladi?
Akasi bu safar jiddiylashdi:
— Shaharni tashlang!
So‘fi akasining so‘zini bo‘lib, allanima demoqchi bo‘lgan edi, u qo‘ymadi:
— Siz shoshmang! Gapni eshiting!
So‘fi jim bo‘ldi. So‘ngra akasi davom etdi:
— Shaharni tashlang! Bu hovlini soting! Shaharda hovli-joyni yaxshi pulga oladi. Qishloqdan kichkina bir hovli olamiz — muning yarim puliga yoki uchdan biriga. Qolganiga asbob olamiz. O‘z yerimizning yoni-beridan bir parcha yana yer topamiz… Uni ham olamiz. Hali bardamsiz, birgalashib ishlaymiz. Durustmi?
So‘fi indamasdi; oq do‘ppisini boshidan olib, buklab o‘ynardi…
— Qani, bir narsa deng!
So‘fi hech narsa demay, o‘rnidan turdi. Yana damini chiqarmasdan, ichkariga tomon bir-ikki qadam bosdi. Keyin yana orqasiga qayrilib, dedi:
— Men salla-to‘nimni kiyib chiqay. Jumani xonaqoda o‘qiymiz. Kech qoldik…
Akasi xonaqoga ketayotib, yana shu gapni qo‘zg‘atdi:
— Xo‘p, deng. Kishloqqa ketaylik! O‘lim — haq! O‘lar vaqtda bir-birimizdan yiroq tushib, bir-birimizga tashna bo‘lib o‘lmaylik…
So‘fi bir uloqchi toyni ko‘rsatdi:
— Jonivor-e, zab ot bo‘libdimi? Bay-bay-bay! Jimlik cho‘kdi. Keyin yana gap boshlandi:
— Nima dedingiz? Gapiring? Kampir ham jon deb turibdi…
— Ana u, Umarali shig‘ovilning hammomi… Yuz yetmish yil bo‘lgan emish.. Hali ham bir g‘ishti ko‘chgani yo‘q… Ichiga kirsang, jaranglaydi…
Akasi o‘z gapini yedirolmagach — Qurvonbibi bilan maslahat qilib turib — masalani eshon boboga arz qildi.
Eshon avval:
— So‘fi o‘zi qani? — deb so‘radi. So‘fining akasi:
— Uyda qoldi… Sal tishi og‘ribdi… — dedi.
Eshon kuldi:
— Tishi og‘ribdimi? — dedi. — Bay-bay! Tish og‘rig‘i yomon narsa. Boring, ayting: kapponning burchidagi sartaroshga borsin, ombir solib, darrov olib tashlaydi. Tinchiydi-qoladi… Boring, omin ollohu akbar!
Shu bilan so‘fining akasi noumid bo‘lib, qishlog‘iga ketdi. U otiga otlanib, xayr-ma’zur qilganda, so‘fi ichkarida «Hikmat» o‘qib yotardi. Lokisini yuziga tu-tib, darvoza oldigacha Qurvonbibi chiqdi. Uzun yengi bilan ko‘z yoshlarini artib, qishloqi mehmonni uzatdi. Qurvonbibining yonginasida turib, tiniq ovozi bi-lan: — «Xayr endi! Adolatxon opamlar kelishsin. Tuhfachani, albatta, olib keling», deya sayragan Zebi, mehmon ko‘zdan yo‘q bo‘lgach, onasidan so‘radi:
— Nega otam uzatgani chiqmadi? Qurvonbibi kaltagina javob berdi:
— Otangning fe’li qursin, bolam! — dedi va ichkariga burildi.
Qurvonbibining bundan boshqa tashvishlari ham yetib ortardi. Mana bu qishloqi mehmonning kelishi yana ortiqcha bir tashvishni qo‘zib ketdi. Chinakam, bechora Qurvonbibi kiyim-kechak, ayniqsa, yolg‘iz qizning sepi xususida ko‘p tashvish tortadi. Shunday tashvishlar ustida, u chidolmay ketib, ba’zi-ba’zida so‘figa xarxasha ham qilib ko‘radi. Unday xarxashalarga so‘fining sira tobi yo‘q: «Xudo yetkazadi!» deb, ovozi boricha baqirish bilan javob qiladi.
Qurvonbibi ham odam emasmi — chidolmaydi.
Bir kun u so‘zlanib berdi:
— Xudo yetkazadi, albatta! Shunda ham bandasi harakat qilsa, qimirlasa yetkazadi-da! Xudo «sabab»ni hal qilgan emasmi, axir? Eshonoyim bir kun Eshon so‘fidan  o‘qib berib, kasb-korning farzligini aytdilar-ku!
Bu kuyinishlarga Razzoq so‘fi javob ham bermadi. Indamasdan, teskari burilib oldi. Qurvonbibi so‘zdan to‘xtamay, balki ovozini yana ham ko‘tara tushgan edi, so‘fi o‘zining odatdagi kalta so‘zlaridan bittasini arang og‘zidan chiqardi, lekin chiqarganga yarasha birakay qilib — jahl bilan, baqirib chiqardi:
— Bo‘ldi, deyman, itvachcha!

* * *

Otasi kirib kelganidan keyin Zebining ko‘nglida o‘ynagan iztirob va hayajonlar Razzoq so‘fining «Nima bu qiyomat!» degan qiyomatidan qo‘rqinchliroq edi. Sovuq bir so‘fining nazdida, bu qadar vahimali bo‘lib ko‘ringan oddiy va tabiiy bir bolalik o‘yini qafas darichasining ochilishini kutgan vaqtida darichaga kattakon bir qulf urilayotganini ko‘rgan bir qushning iztirobidan kam bo‘larmidi?
Ikkala qizning, ayniqsa, Zebining ko‘nglidagi iztirob, zotan, so‘fi kirgandan so‘ng avj olishi kerak edi. Chunki, qizlar sho‘xlik va o‘yinga berilib ketib, hamma narsani esdan chiqargan emasmidilar? Qorong‘i qish kunlaridan qolgan dog‘lar, to‘rt devor orasida yashashdan kelgan chiqindilar, otalardan o‘tgan zulmlar, sovchilardan yetgan tashvishlar barham yemaganmidi? Yoshlikning quvvatli to‘lqinlari ularning barchasini bir bahor yomg‘iri kabi yuvib ketmaganmidi? Shunday o‘rtoqning shunday shirin muomilalari oldida shunday teskari, shunday o‘jar va qaysar otaning borligi ham unutilgan emasmidi? Uyidan «Bir zumda borib kelaman», deb chiqqan Salti ham bergan va’dasini, uyini va ota-onasini unutib, qo‘lida maymoq va tullagan bir supurgi bilan qolib ketmaganmidi?
G‘aflatda qolganlarning boshiga tushadigan tayoq yomon zil ketadi, deydilar. Bu ikkala qiz o‘yin va sho‘xlik havasi bilan g‘aflatda edilar. So‘fining og‘ir zarbi bilan o‘zlariga kelgach, oldilarida zo‘r bir tog‘ turganini ko‘rib, ixtiyorsiz cho‘chib ketdilar. Bu tog‘dan o‘tish kerak edi, holbuki, bu tog‘ — munaqa yosh bolalar o‘ta oladigan tog‘lardan emasdi. Ikkalasi ham iztirobning bu og‘ir yukini bir-birlarining ko‘zlarida o‘qidilar…
So‘fining baqirishidan so‘ng bir oz shoshib turgach, ular yugurgancha uyga kirdilar va o‘zlarini eshikli derazaning panasiga olib, Razzoq so‘fining hara-katlarini kuzata boshladilar. Ko‘zlari so‘fida bo‘lsa, quloqlari Qurvonbibining og‘zida edi. Uning gapiradigan gaplari ularning ko‘ngillarida tugilgan og‘ir va chigal tugunchakni yo yechib yuborajak, yoki yana battaroq chigallashtirib, ikki yosh narsani — yana necha oy! — bir-biridan ajratib tashlayajakdi.
So‘fi bular uyga kirib olguncha eshik oldida bo‘zarib-gezarib turdi. Bular uyga kirganlaridan keyin sallasini Qurvonbibiga uzatib, ustidagi malla yaxtagini olisdan turib kartga irg‘itdi va o‘zining oddiy ovozi bilan:
— Qanjiqlar! — deb baqirdi.
— Yosh narsalar o‘ynashsa, nima bo‘libdi? Muncha endi zabtiga oldingiz? — dedi Qurvonbibi.
— Gapirma, eshak!
Qurvonbibi jim bo‘ldi. So‘fi kart tomonga qarab yurdi. Kart ustiga dasturxon yozilib, bir mistovoq non bilan piyolada qiyom qo‘yilgan edi. So‘fi kartga chiqib o‘tirgandan keyin Qurvonbibi o‘choqdan choyni olib keldi.
So‘fining bu avzoyini ko‘rgandan keyin ikki qizning borqadar umidi ham uzilib bo‘ldi. Zebi bu umidsizlikni yashirolmadi:
— O‘ynashmay o‘laylik, endi otam hech qayerga chiqarmaydi…
Salti ham o‘z tashvishini anglatdi:
— Nima qilamiz endi? Siz bormasangiz, men ham bormayman… Enaxon toza koyiydi-da.
— Tek o‘tirgan bo‘lsak ko‘ngli yumsharmidikan? — dedi Zebi.
Salti indamadi. Bir ozdan so‘ng yana o‘zi ilova qildi:
— Ko‘ngli o‘lsin, yumshagan vaqtini ko‘rganim yo‘q! Katta-katta xarsangtoshlarni soy bo‘yiga devlar tashlashgan, deydi… Eng kattasini otamning ko‘kragiga tashlab qo‘yib, «mana shu sening ko‘ngling!» deganmikan, yashshamagurlar!
Bu gap Saltiga ta’sir qildi shekilli, «pix-x» eta kulib yubordi.
Zebining munga chinakam achchig‘i kelgan edi, qo‘lini uzatib, o‘rtog‘ining og‘zini to‘sdi.
— Voy, anovi qizni! Yana besh battar qilasiz ishni! — dedi.
Salti zo‘r bilan o‘zini bosib oldi. Ikkalasi yana — ko‘zlarini miltillatib — chol bilan kampirga tikildilar.
Boyadan beri eriga qarab jim o‘tirgan kampirning endi astagina kulimsirashi bularga jon kirgizdi. «Ko‘rdingizmi?» deganni qilib ikkalasi bir-biriga qarab olishdi.
Chinakam, Qurvonbibi, so‘figa yoqadigan bir so‘z topganday, dadillik va bemalollik bilan kulib turib gap boshladi:
— Men Zebini bir joyga jo‘natib yotirman… So‘fi bu safar baqirmasa hamki, dag‘al bir ovoz bilan so‘radi:
— Qayerga? Nega?
— Oydinko‘ldagi Xalfa eshonimizning kichik qizlari bir-ikkita o‘rtog‘ini «Bahorlashib ketinglar», deb chaqirtirgan ekanlar. Shularning bittasi Zebi, yana bittasi uning o‘rtog‘i Saltanatxon ekan. Saltanatxon aravani qo‘shtirib qo‘yib, o‘zi Zebini aytgali kelibdi. «Yo‘q», desak qanday bo‘ladi?
Xotini nima desa, «yo‘q» deydigan so‘fi bu safar birdaniga «yo‘q» demasdan, xayolga ketdi. Qizlar Qurvonbibining bu tadbiridan xursand bo‘lib, yana umid-lana boshlagan edilar.
— Qurvon xolam bopladi! — dedi Salti.
— Enam gapga usta. Eshondan tushganini ko‘ring. «Eshon», desangiz, otam o‘lganini ham bilmaydi… Xudo muni eshonlar uchun yaratgan.
Salti Zebining bu gaplarini eshitgandan keyin so‘fining «xo‘p» deb javob berishiga ishonib ketdi. Bir qo‘lini o‘rtog‘ining bo‘yniga tashlab, uni quchoqlar ekan:
— Bo‘ldi, o‘rtoq, endi! Jo‘naymiz! — dedi.
— Sanamasdan sakkiz demay turing hali! Otam osonlik bilan ma’qul gapga ko‘nadigan odam emas. Jim turib qolishini ko‘ring: hali ham churq etmaydi.
Sukut uzoqqa cho‘zilgandan keyin Qurvonbibi endi bu safar jiddiy bir chehra bilan:
— Nimaga indamaysiz? Xo‘p, deng! Katta odam, uyat bo‘ladi. Bir yaxshi xotinlari, bir otincha qizlari bor-ki… O‘zlarini bo‘lsa, o‘zingiz bilasiz, — dedi.
So‘fi negadir:
— Bilaman, Fitna, bilaman! — deb qo‘yib, yana jim bo‘ldi.
Endi Qurvonbibi yana ham jiddiylashdi:
— Bo‘lmasa, «yo‘q», deng. Saltanatxonga javob beray, ketsin! Azonda kelgan edi.
Shundan keyin so‘fining tili aylandi:
— Shoshma, Fitna, «yo‘q», dema, mayli, bora qolsin… Qachon keladi?
— Indinga erta bilan yo kechqurun.
— Eshon oyimning ra’ylariga qarasin.
So‘fi o‘rnidan turdi. Kartdan tushib, kavshini kiyarkan:
— Ovozim bor, deb ashulaga zo‘r bermasin, — dedi. — Nomahramlarga ovozini eshitdirsa, rozi emasman.
Bu safar odamga o‘xshash gapirib, Qurvonbibini quvontirgan Razzoq so‘fi shu so‘zlardan so‘ng yana o‘z jimligiga qaytdi. Bir oz so‘ngra sallasini kiyib, yaxtagini qo‘liga olgandan so‘ng:
— Xurjinni ber, Fitna! Bo‘lmasa, ikkita qop ber! — deb qoldi.
Qurvonbibi qopni uzatarkan, erining qo‘liga shu topda bir oz pul tushganini, endi kattaroq xarid qilish uchun bozorga ketayotganini va haligi zo‘r iltifotning ham pulning kuchi bilan bo‘lganini angladi…
So‘fi tomoq qirib eshikdan chiqarkan, uydagi ikki sho‘x qiz yana bir-biriga chirmashgan edi.

* * *

Qafasning darichasi ochildi!
Endi qushlarga qanotlarini rostlab turib: «pirr» eta uchmoqdan, keng ko‘klarga, fazolarga parvoz qilmoqdan boshqa narsa qolmadi. Paranjini yopinib o‘tirmasdan, shundoq bosh ustiga tashlab, chimmatni «xo‘ja ko‘rsin»ga tutgan bo‘lib yugurish kerak, xolos…
Faqat unda darichaning ochilganiga kim sevinadi? Shodlikni kim qiladi? Erkinlikning lazzatini kim totiydi? Shu qadar qaysar bir odamni bu qadar usta-lik bilan yo‘lga solgan onaning hurmatini, kim o‘rniga keltiradi? Uni kim kuchoqlab, kim o‘padi?
Ikkala qizning uydan yugurib chiqib, bab-barobar Qurvonbibining bo‘yniga osilishlari ana o‘sha ne’matning shukronasi edi. Qizlar o‘zlarining behad sevinchlarini yuzaga chiqarmoq bilan birga, onaga bo‘lgan minnatdorliklarini ham tegishicha izhor qilmoqqa oshiqardilar. Ular kampirga shu qadar osilib, erkalik qilib, u bilan shu qadar qattiq o‘ynashdilarki, kampir holdan ketib, kartga dumaladi… Bular qiyqiriq solishib, tobiga kelgan choydishdek sharaqlashib… kam-pir bilan o‘ynasharkan, u charchab entikkanidan zo‘rg‘a-zo‘rg‘a nafas olib:
— Bas, qizi qurg‘urlar… bas, deyman, bo‘ldi endi… Yo‘lingdan qolasan!.. — deya so‘zlanardi.
Kampir yolvorgan sari bular avj olishar, biri qo‘yib, biri:
— Shunaqa ekanmi? Voy, tovvo-ey! Xalfa eshonning qizi chaqirtirgan ekanmi? Voy, tovvo-oy… — deb uning eng qitig‘i keladigan joylariga chang solishardi.
Nihoyat, o‘zlari ham o‘lgudek charchab, kampirdan qo‘l tortdilar va «uh!» deb ikkalasi ikki tomonga o‘tirdilar.
Bular taraq-turuq eshik ochib, shoshilib ko‘chaga chiqqan vaqtlarida, paxta zavodining ingichka tovushli jing‘irog‘i soat o‘n ikki bo‘lganini bildirib qichqirardi.

Asarning to‘liq variantini saqlab oling.