Миллат — бу тил, тил — бу миллат. Шундай экан, миллатнинг тилига оид қонун-қоидалар, унинг имлоси ишланар экан, у, албатта, узоқни кўзлаган, камчиликлардан холи бўлиши даркор. Бу қонун-қоидалар шошилиб ёки бирор раҳбарнинг буйруғи билан ишланмаслиги керак. Акс ҳолда бундай имло назарий ва амалий томондан тил табиатини ҳаққоний ифодалай олмайди. Шу боис ўзбек тилининг янги имло қоидалари (орфографияси) тўғрисида баъзи бир фикрларни ўртоқлашиш зарурати туғилди.
I. Машҳур рус тилшунослари Бодуэн де Куртенэ ва Л. В. Шерба рус тили мисолида аввал алифбо (графика) мукаммал қилиб яратилиши шартлигини ва шу асосда тилнинг имло қоидалари (орфографияси) ишланиши керак, деб ҳисоблайдилар. Н. Ф. Яковлев эса имло қоидалари (орфография) дейилганда ҳам алифбо, ҳам графика, ҳам пунктуацияларнинг йиғиндиси тушунилишини айтади.
Бундан келиб чиқадики, имло қонун-қоидаларининг (орфография) асосини товуш ва ҳарфлар орасидаги муносабат ташкил қилади. Чунки ҳарфлар ёзма нутқнинг энг кичик бирлиги бўлиб, улар оғзаки нутқдаги товушларнинг инъикосидир. Демак, орфография қоидалари ҳарфлар имлосига бевосита тааллуқли экан, аввало ўзбек тилидаги товушларни (ҳарфларни) яхшилаб аниқлаб олиш керак. Бусиз орфография ҳақида сўз юритиш умуман тўғри бўлмайди.
II. Мукаммал орфография қоидалари яратилар экан, у қуйидаги мезонлар (параметр) билан ўлчаниши керак:
1) Тилнинг график воситалари, уларнинг таркиби, мукаммал алифбо учун керакли талаблар ҳисобга олиниши;
2) Амалдаги орфографик принципларга (шу тилнинг ўзига хос томонларини эътиборга олиб) риоя қилиниши;
3) Орфографик намуналарнинг қурилиши — товушлар (фонемалар) ҳарфларга ўтишининг илмий тадқиқи.
Агар янги орфография лойиҳасига назар ташласак, бу талабларга тўла риоя қилинмаган, риоя қилинган жойлари эса чала, тугал илмий таҳлил йўқ.
III. Рус тилидан қабул қилинган телеграмма, квартира, газета типидаги сўзларда соф ўзбек нутқида энг охирги а тушиб қолади. Масалан: «Йўлчи қайрилиб, қўлтиғига газет қистирган Абдушукурни кўрди». Ойбек. «Қутлуғ қон». (Мисол «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»дан олинди. Т., 1981, 183-бет).
Чунки бу унли рус тилида урғусиз бўғинда жойлашган — сўз урғуси бошқа бўғинда. Ўзбек тилининг фонетик қонуниятига асосан сўз урғуси от туркумидаги сўзларда сўзнинг энг охирги бўғинига тушади. Бошқача қилиб айтганда, урғу тушган бўғин сўзнинг охири — чегарасидир. Ундан кейин ҳар қандай товуш сўз учун ортиқча ҳисобланади. Демак, ўзбек тили учун телеграмма, квартира, газета типидаги сўзлар а унлисини ташлаб юборгандан сўнггина «ўзининг сўзи» бўлиб қолиши мумкин. Ўзбек тилининг бу қонунияти имло қоидаларида, албатта, акс этмоғи лозим.
IV. Рус тили орқали кирган диск, пропуск, отпуск, танк, банк каби сўзлар ҳам соф ўзбек тилига худди шу шаклда ўзлашуви мумкин эмас. Чунки С + К, Н + К каби ундошларнинг бирикмалари сўз охирида келиши тилимиз учун характерли эмас. Демак, рус тилидан қабул қилинган бу турдаги сўзларга ўзбек тилида а қўшилиши табиий ҳолдир: Залга пропуска билан киргизмоқ («Ўзбек тилининг изоҳли луғати», Т., 1981, 604-бет). Чунки а унлисини қўшибгина С + К, Н + К товуш бирикмаларини ик ки бўғинга ажратиб юбориш мумкин. Бу ундошларнинг ажралмас ҳолати фақат рус тилидагина ўзини оқлайди. Рус тилидан олинган шу хил сўзларнинг ўзбек тилига мосламай ишлатилиши тилимиз табиатига асло сингмайдиган нусхачиликдан бошқа нарса эмас. Ҳақиқий зиёли ўзбек она тилида гапирганда бу сўзларни банка, танка, диска, пропуска дейиши керак.
V. Юзаки қараганда сўз қабул қилибмизми, уни ўз тузилиши (структураси) билан қабул қилишимиз зарурдай, унинг шаклини ҳеч қандай ўзгартиришга ҳаққимиз йўқдай туюлади. Лекин тилга зўравонлик қилиб бўлмайди-да! Ахир араб тилига хос, ўзбек тили фонетикаси табитига мос келмаган айн товушини дин ҳам, илм ҳам зўравонлик билан тилимизга кирита олгани йўқ-ку! Ундан фақат ўзидан олдинги унлининг (туркий тилларга хос бўлган) узайишигина қолди холос: аъло, муаллим, маъно каби сўзларда айнни талаффуз қиладиган ўзбек неча фоиз экан, ахир бу сўзлардан айн чиқиб кетмадими?!
Агар ўзбек тили оламда муқаррар бўладиган бўлса, ундаги қабул қилинган сўзлар ҳам худди шу тилнинг қонунлари асосида яшамоғи лозим.
VI. Ўзбек тили фонетикаси ўз қонуниятларига эга. Зал, май, март типидаги сўзларда урғули а унлиси о га ўтар экан бунинг ўз сабаблари бор. Бу сўзларни а айтиб а ёзадиган ўзбек ё орфографик қоида ёки луғатга асосланади. Агар орфографик қоидамиз ўзбек тилининг қонуниятларига асосланмоқчи бўлса, унда шу хил сўзлардаги а унлиси о ёзилмоғи лозим.
Рус тилидан суд, булка, сумка каби тушунчаларни англатадиган сўзлар ўз предмети билан бирга тилимизга кириб келган. Лекин бу сўзлардаги у унлиси рус тилидагисидан мутлақо фарқ қилади: суд даги у сут сўзидаги у эмас. Шундоқ экан, нима учун у ўзбек тилида қандай талаффуз қилинса, шундай ёзмаймиз, аксинча, рус тилида қандай ёзилса, шундай ёзамиз. Ахир бу сўзларни биз вақтинчага ва ўзгартирмаслик шарти билан қарз олмаганмиз-ку!
VII. Ўзбек тилида ц товуши фонема бўлмаса, нега у алифбода қолиши керак. Ахир оламшумул фонетист Л. В. Шерба ҳарф сони фонемалар сони билан бир хил бўлгандагина кўнгилдагидек алифбо бўлади деб аллақачон айтган. Агар шундай қилинса (ц ни тс орқали ифодаланса ёки с билан ифодаланаверса), худди бошқа туркий тилларда бўлганидай, бу ҳарфнинг ўрнига нг орқали ифодаланадиган ҳақиқий туркий товушимиз учун мустақил ҳарф қабул қилишимиз мумкин эмасми?
Биз имломиз ва алифбомиз такомиллаштириляпти деб, қувониб юрибмиз. Такомиллаштиришнинг мутасаддиси бўлган олимлар қ, ғ, ҳ, ў ҳарфларидаги «дум», «белбоғ» «шапка»лардан бизни қутилтира олишга журъат қилармикинлар ёки жўра, қалпоқ сўзларидаги каби ўз фонемаларимизни ифодалаш учун у ёки бу ҳарфга яна «дум қўйиш», «қош қўйиш», «кўз чиқариш» билан чекланиб қолаверармикинлар?..
Умуман, ўзбек имлоси ва алифбоси такомиллаштирилар экан, бу ўзбек тили табиати ва қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилсагина кўзланган мақсадга эришиш мумкин. Токи кейинги яна бир насл бу масалада бош қотириб ўтирмасин.
Жўра Маматов,
Ўзбекистон ФА А. С. Пушкин номидаги Тил ва адабиёти институтининг илмий ходими.
“Ёшлик” журнали, 1990 йил 2-сон