Ўтмишга тарихий масъулият ҳисси билан ва тарихий ҳақиқат асосида баҳо бермоқ керак.

М. С. Горбачёв

Ўрта Осиёнинг тарихида энг узоқ давом этган халқ ҳаракатларидан бири Пўлатхон қўзғолони ҳисобланади. Аммо унга баҳо беришда шу кунга қадар тарихчи олимлар ва ёзувчилар ўртасида ҳамфикрлик йўқ.

Бирлари уни «халқ ҳаракати» деса, иккинчилари «реакцион ҳаракат», учинчилари «миллий озодлик кураши», тўртинчилари «ўзаро феодал уруш» деб атайдилар. Бешинчилари эса бу ҳақда лом-мим демасликни маъқул кўрадилар.

Хўш, Пўлатхон қўзғолонига (1873—1876 йиллар) бундай ҳар хил қарашнинг сабаби нимада? Фикримизча, бунинг боиси қўзғолоннинг маълум босқичида чор Россияси мустамлакачиларига қарши ғазовот эълон этилишидадир. Айрим олимларимиз мусулмонлар туғи русларга қарши кўтарилган деб қарашди. Ғазовот русларга қарши эмас, балки чор Россияси мустамлакачиларига қарши эди.

Қўқон хонлиги фуқароси жуда аянчли аҳволда эди. Ўзаро феодал урушлар тез-тез бўлиб турарди. Бунинг устига, чор Россияси қўшинлари 1853 йили Оқ Мачитни, 1864 йили Туркистон ва Чимкентни, 1865 йили эса Тошкент ва унинг атрофидаги шаҳару қалъаларни босиб олди. 1867 йили қарам ўлкада Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил этилди. Натижада, Қўқон хонлиги ерлари кескин равишда қисқарди. Хонлик хазинасига тушаётган даромад чўғи пасайиб қолди. Шунинг учун Худоёрхон меҳнаткашлар зиммасига қўшимча солиқлар юклади. Халқ қашшоқлашиб кетди, норозилик кучайди.

Қўқон хонлигининг Андижон ва Наманган вилоятларида айрим қўзғолонлар бўлди. Бир гуруҳ бой-феодаллар бу вазиятдан фойдаланиш ниятида хонзода қидира бошладилар.

«Ансоб ас салотин ва таворихи ал Хавоқанд» номли қўлёзмада бундай маълумот берилади: «Хон давлатидан путур кетди. Кундин-кун атроф ва жавониблардин фитна пайдо бўлди. Андоғким, то баъзида мундуз жамоасидин Маъмур деган қирғиз бир неча қароқчиларнн ҳамроҳ айлаб, закувотга борган мулозимларни тутуб ўлдуруб, пулларини олиб сарф қилиб, одам йиғиб, жамоат бўлуб Жалолобод ва Хонобод қишлоғини чофиб ва тарож қилғонида Худоёрхон Андижонда туруб, Андижон аскарига фармойиш қилди. Эрса суръат бирла бориб мақобил бўлуб, урушуб қирғизларни қочирдилар. Жамиятлари паришон бўлуб бир нечаси ўлуб ва бир нечаси банди бўлуб қўлга тушди. Тавба ва сиёсат учун барчасини ўлдурдилар. Маъмур тирик қочиб кетди. Ва бир неча вақтдин сўнг яна ўғри қирғизларни жам қилиб ва бир неча бийларни васваса қилиб, жамоат бўлуб Ўзгант қўрғонига кириб кураш бошлади. Худоёрхон Исо Авлиёни Шаҳрихон аскари бирла, Холназар туркни турк аскарлари бирла буюрди. Булар суръат бирла бориб, урушуб қочурдилар. Яна бир неча бийлар ва калоншавандалари банди бўлуб тушти. Эрса арзиялари мақбул бўлиб, бандиларға меҳрибонлик қилиб, сарупо бериб ва насиҳатлар айлаб озод қилиб юбордилар. Ҳануз бул муноқишлари саранжом тобмай, Ўш устидаги қирғизлар жамоат бўдуб, Аробон келиб ўрдани босиб ва бир неча асбоб ва олотларини олиб тоққа чиқиб кетди.

Абулқосим жинни ҳоким эрди. Анбурдин чиқиб қочиб қутулди. Эрса Худоёрхон воқиф бўлуб, Марғилон ҳокими Султон Муродбек укосиға Абдураҳмон офтобачини қўшуб, кўб аскар бирла буюрди. Булар бориб урушуб қочурдилар. Қирғизлар паришон бўлуб кеттилар. Бир неча бийлар, чунончи Умарбек, Абдураҳмон шайтон ва Қорақул бий ва Сулаймон ўғри ва бир неча қирғиз бийлар бирла қўлга тушти, кўп обрў бирла келиб хонни кўруб, мулоқат қилиб, дуо айладилар. Филжумла хотиржам бўлдилар. Эрса Мусулмонқул деган қирғиз-қипчоқ урушдин қочуб, бир неча қирғизлар маслаҳат айлаб хонзода топмоқ учун Бухоро тарафига бориб, Пўлатхон валад Муродхонни олдиға бориб васваса қилиб экан. Пўлатхон қабул қилмабдур. Андин ноумид бўлуб, Ўрганжға — Маҳаммад Алихон ўғли Музаффархоннинг олдиға бориб неча кун туруб васваса қилдиким, ҳамма халойиқ иттифоқ бирла сизни хон қилиб, ота тахтига ўлтурғузмоққа фотиҳа ўқубмиз, сизга буюрдилар, ҳамма халойиқ сизга мунтазир турубдирлар, дебди.

Музаффархон айтибдики: «Сиз қирғиз халқининг эътиборларинг йўқтур. Қаландархон акамни ҳам олиб бориб, Мурғзор қишлоқда ўлдуруб қўйдинглар. Алҳамдулилло авқот баҳузур».

Мусулмонқул ноилож қайтиб Тошкандга келди. Эрса Муҳсинбойнинг ўғли Мулло Абдулмўминнинг ҳовлисига қўнуб эрди. Унда бир мулло Исҳоқ деган қирғиз бола Номдонг деган мавзуида носфурушлик қилур экан. Абдулмўмин айтдики: «Эй, аҳмоқ қирғиз, шул қирғиз болани Пўлатхон деб олиб боргил, иш саронжом топканда Бурхон — Тоҳур», деди.

Эрса маъқул бўлуб, ўшал қирғиз болани олиб Аблиғ устидин ошиб, Чуст устиға келиб қўшунға қўшулди. Қирғизлар хурсанд бўлуб, шодиёна қўйдилар, оқ кийгизға солиб хон кўтордилар». (Ўз. ФА Шарқшунослик институти, қўлёзма, инв. № 3753, 156—158-варақлар).

Мулло Исҳоқ Мулло Ҳасан ўғли 1844 йилда Марғилон шаҳрига яқин Ўҳна қишлоғида туғилган. Отаси Марғилондаги Оқ мадрасада мударрислик қилган. Дастлабки маълумотни Мулло Исҳоқ уйда олган. Кейин Қўқондаги Тунқотар мадрасасида ўқиган. 1867 йили ўқишни ташлаб, Сўх атрофидаги кўчманчи қирғизлар орасида икки йил яшаган. Сўнгра ўз қишлоғида, кейин Андижондаги масжидлардан бирида имомлик қилган, савдогарлик билан ҳам шуғулланган. У Тошкентда Абдулмўмин додхоҳ билан танишади ва шу ерда қолади. Юқорида айтилганидек, мулло Исҳоқнинг сохта Пўлатхон бўлишини таклиф этадилар. 29 ёшли Исҳоқ эса рози булади.

10 мингга яқин қўзғолончилар Чотқолдан Олабуқа дараси орқали ўтиб Косонни босиб оладилар. Уларга қарши хон қўшинлари юборилади. Тўрақўрғон атрофида жанг бўлади. Бу жангда Мусулмон қирғиз ҳалок бўлади, қўзғолончилар мағлубиятга учрайди. 300 га яқин қирғизлар асирга олинади, Пўлатхон (Мулло Исҳоқ) тоққа қочади, бошлиқлардан бири бўлган Мўмин эса Чотқолга қайтади ва у ерда рус қўшинлари томонидан қўлга олинади…

Кейин яна бир неча марта жанглар бўлди ва қирғизлар мағлубиятга учради, Пўлатхон эса Саид Бобобекникига яширинди. Ғалаба қозонган Худоёрхон, қўзғолонни баҳона қилиб, аҳолига махсус солиқ солади. Натижада норози бўлган 1700 қирғиз оиласи руслар томонига ўтиб кетди. Қўқон хонлигининг бир неча жойларида ғалаёнлар бўлиб турди, аммо муваффақият қозона олмади. Бунинг асосий сабаби, кўчманчи қирғизлар ўтроқ аҳоли билан бирлашмади. Шунга қарамай, ўтроқ аҳоли қўзғолончиларга хайрхоҳ эди.

1873 йилнинг баҳорида бошланган қўзғолон кузга келиб вақтинча тўхтади. Пўлатхон куч йиғиш билан шуғулланади: қипчоқ, ўзбек ва тожиклар билан битим тузишга интилди. Қирғизлар Пўлатхонни хавфдан сақлашга ҳаракат қилишарди —улар зўрға топилган хонзодадан ажралиб қолишни истамасди.

1874 йилнинг баҳорида яна ғалаёнлар бошланди. Қўқон хонлигининг турли вилоятларида омманинг чиқишлари ва айрим тўқнашувлар давом этди. Пўлатхон тарафдорлари улар билан алоқа ўрнатишга уринишди.

1874 йил 7 ноябрь куни Қўқонга рус дипломати А. А. Вейнберг келиб, 20 кун давомида қўзғолон сабабларини ўрганди. Сўнгра, Тошкентга қайтиб ҳисобот ёзди. Унинг фикрича, қўзғолонга олов ёқаётган кимса — машҳур Мусулмонқул мингбошининг ўғли Абдураҳмон офтобачи бўлиб, ўзи қўзғолонда иштирок этмай, қулай фурсатни пойлаб турган эмиш.

Вейнбергнинг ёзишича, меҳнаткашлар, миллатидан қатъий назар, қўзғолончиларга ҳамдардлик билдирмоқда экан. Низо асосан қабила бошлиқлари ўртасида, яъни бой-феодалларнинг ўзаро лавозим ва мансаб талашишлари натижасида пайдо бўлмоқда…

1874 йилги «Санкт-Петербургские ведомости» газетасининг 268-сонида берилган хабарга қараганда, 1874 йилги «қўзғолон деярли умумий бўлиб қолди: у қирғиз ва қипчоқларни бирлаштирди, ҳаттоки хон қарамоғидаги ўтроқ халқ ҳам қўзғолончилар томонига ўта бошлади».

Архив маълумотларига кўра, 1874 йилги қўзғолон ноябрь ойининг охирига бориб вақтинча тўхтайди. Бунинг сабаби бор эди, албатта.

Қўқон хонлиги асосан аграр мамлакат бўлганлиги туфайли далалардаги ҳосилни йиғиб олиш керак эди. Бундан ҳамма бирдай манфаатдор эди. Агар минг-минглаб эркаклар (яъни, асосий соғлом ишчи кучи) жанг билан овора бўлса, кўп экинзорлар пайхон қилинса, албатта, даромад анча камаярди. Буни қарама-қарши томонлар жуда яхши тушунарди.

1875 йилнинг баҳорида қўзғолон яна бошланди. Қоратегин чегарасида қўзғолончилар томонида Худоёрхоннинг невараси Назарбек, Ўзгант атрофида эса Пўлатхон қўшинлари пайдо бўлди. Уларга Қарши хон қўшинлари жўнатилди. Абдураҳмон офтобачи, Исо Авлиё ва Саримсоқ Эшикоғаси қўшинга бошлиқ этиб тайинланган эдилар. 1875 йил 17 июль куни Абдураҳмон офтобачи ва Исо Авлиё ўз қарамоғидаги қўшинлари билан қўзғолончилар томонига ўтиб кетишди.

Шу кунлари Қўқонда полковник М. Д. Скобелев билан А. А. Вейнберг бор эдилар. А. А. Вейнберг Худоёрхон ҳузурига кириб, у билан суҳбатда бўлди. Суҳбат чоғида рус дипломати Туркистон генерал губернаторининг Худоёрхондан нисбатан норозилигини айтди. Буни эшитган хон ўзини ноқулай сезиб, бир неча бор К. П. Кауфманни ҳурмат қилишини такрорлади. Керак бўлса, ундан қўзғолонни бостириш учун ёрдам сўрамоғлигини билдирди.

Вазият қалтислиги учун А. А. Вейнберг 1875 йил 18 июлда Насриддинбек бошлиқ қўзғолончилар томонига ўтганлиги ва Ўш, Наманган, Андижон, Асака шаҳарлари босиб олинганлиги ҳақида Қўқонга хабар келди. 20 июлда эса Султон Муродбек (Худоёрхоннинг укаси) қўзғолончилар сафига қўшилди ва улар Марғилон шаҳрини эгаллаб, Олтиариққа яқинлаша бошлайдилар.

Кўплаб тарихчи олимлару ёзувчиларни Пўлатхон қўзғолонига баҳо беришда иккилантирган ва чалкаштирган ҳодисалардан бири — юқори табақадаги феодалларнинг қўзғолончилар томонига ўтганлигидир. Бу ҳодисани шарҳлашда бир нарсага эътибор бериш лозим. Улар Худоёрхон мағлубиятга учрашига ишонч ҳосил қилиб, ўз мавқеларини, жонларини сақлаб қолиш ва имконият бўлиб қолса, қўзғолонни ўз манфаатларига бўйсундириб, қўғирчоқ хонзодани тахтга ўтқазиш ниятида эдилар. Уларнинг асл ниятларидан халқнинг хабари йўқ эди. Боз устига, ўша йиллари омма «одил» хон топилишига ишонарди. Абдураҳмон офтобачи, Исо Авлиё, Насриддинбек ва Султон Муродбеклар қўзғолончилар томонига ўтаётганларида Пўлатхонни «валиаҳд» деб тан олдилар, ҳали унинг сохта «хон» эканлигини билмасдилар.

Худоёрхоннинг аҳволи жуда ҳам оғирлашди, Буни тушунган ҳолда у Туркистон генерал-губернаторига ёрдам сўраб, 1895 йил 20 июль куни хат ёзди: «…Қийин ва бахтсиз дамларда энг ишонарли деб ўйлаган одамларим, жумладан, Мулло Исо Авлиё, Абдураҳмон офтобачи ва Ҳақназар парвоначи ўз қўшинлари билан менинг душманим бўлмиш исёнчи қирғизларга қўшилишиб, менга қарши уруш қилишди. Сиздан, Олий ҳазратдан шу кунга қадар кўп яхшиликлар

Кўрдим. Сиз бу сафар ҳам ҳақиқий ёрдам бериб, мени қўллаб-қувватлайсиз, деб умид қиламан. Мен ўзимни ва Кўқон хонлигини Олий ҳазратлари, жаноб Император ҳимоясига топширдим. Сизга дўстона илтимос билан мурожаат қиламан; Қўқон шаҳрига рус армиясини ва артиллериясини тезда жўнатиб, исёнчиларнинг мақсадини пучга чиқаринг. Умид қиламанки, Сиз бу илтимосимни бажо этасиз…» (ЎзССР МДА, ф. И-715, оп, 1 ед. хр. 63, 48 б.)

Лекин рус қўшинларининг тезда Қўқонга етиб келишига ишончи бўлмаган Худоёрхон Тошкентга қочмоқчи бўлади.

22 июль (1875 йили) куни эрталаб маълум бўлдики, хоннинг иккинчи ўғли Муҳаммад Аминбек 4000 навкар билан қўзғолончилар томонига ўтибди ва Абдураҳмон офтобачининг илғор қўшинлари Қоровултепага яқинлашиб қолибди.

Эрталаб соат ўнларда Худоёрхон ўрдадан чиқиб, шаҳар аҳолиси унинг қочаётганини билиб қолмаслиги учун Катта Ғозиёғлик дарвозаси томонига бормай, қарама-қарши тарафда жойлашган Мўй Муборак дарвозаси томон равона бўлди. Сўнг Бешариқ томонга жўнади. А. А. Вейнберг, М. Д. Скобелев ва улар ёнидаги казаклар ҳам Худоёрхонга қўшилишди. Улар Хўжанд томонга қочишди. Бундан хабар топган қўзғолончилар уларни қувлаб кетишади, аммо етолмайдилар. Фақатгина 30 аравани қўлга туширишади. Аравалардан бирида хон архиви бор эди. Унинг аҳамиятини билмаган омма кўп ҳужжатларни ёқиб ташлади.

Худоёрхонга унинг кичик ўғли Ўрмонбек, Отабек ноиб, мулло Маъруф, бир нечта қариндошлари, жами — 643 нафар киши, шу жумладан, 350 қуролланган аскарлар ҳамроҳ эди.

Худоёрхон Тошкентга келиб Туркистон генерал-губернатори К. П. Кауфман билан учрашади. Иккинчи куни эса Худоёрхон Оренбургга жўнатилади. Худоёрхон кейинчалик Оренбургдан қочиб Ҳиндистон орқали Маккага ҳажга боради ва Қўқонга қайтмоқчи бўлиб, махфий йўлга чиқади. Аммо йўлда касалга чалинадию 1884 йили Афғонистонда вафот этади.

Қўқон тахтига Насриддинбек хон қилиб ўтқазилади. Бу ҳақда «Тарихи Фарғона» номли қўлёзмада шундай жумлаларни ўқиймиз: «Марғилонда Султон Муродбекни Ҳўқандға хон қилмоқчи бўлуб аҳду паймон қилиб турғонда Насруллодин одам боруб офтобачиға эллик минг тиллога шарт қилиб, Насруллони хон қилмоқ муддаосида бўлуб, зоҳири ғазот ботини фасод Насриддинхонни ўрдага хон қилиб қўюб, ўзи Руссияга урушмоқчи бўлуб Маҳрамга борди» (Ўз. ФА Шарқшунослик институти, қўлёзма, инв. № 10117, б. 72).

Бундан хабар топган Пўлатхон ғазабланади ва уларга қарши кураш олиб боради. Меҳнаткаш халқ уни қўллаб-қувватлайди. Натижада гражданлар уруши бошланишига озгина қолади. Хонликдаги вазиятни тушунган ҳолда Абдураҳмон офтобачи Туркистон генерал губернаторлигига қарши чиқади, Қўқон хонлигининг эски чегарасини тиклаш баҳонасида ғазовот эълон қилади. Бундан кўзланган асосий мақсад — халқни бир байроқ остига бирлаштириб, ташаббусни ўз қўлига олиш ва Пўлатхонни сиёсий майдондан четлатиб ундан қутулиш эди.

Шу босқичда Пўлатхоннинг дунёқарашида туб ўзгариш бўлди. Катта лавозимдаги феодаллар халқ манфаатини менсимасдан, фақат ўз манфаати учун минг-минглаб меҳнаткашни қурбон қилишга тайёрлигини тушунди.

Пўлатхон (Мулло Исҳоқ) Тошкентга қарши юриш бошлаганда рус қўшини кучлилигини яхши биларди. Аммо мавжуд вазиятда Пўлатхон ғазовотга қарши чиқа олмас эди. Чунки аҳоли ислом кучи билан ғайридинлар устидан ғалаба қозонамиз, деб ўларди.

Пўлатхон ғазовотга қарши бўлса-да, лекин уни расмий равишда маъқуллашга мажбур бўлди: дастлабки ойларда у суст ҳаракат қилди ва жангларга ўз қўшинини олиб кирмади. Чунки сафдошларини сақлаб қолиши шарт эди.

Қўқонликлар аввал Қурама уездини озод қилмоқчи бўлдилар: ўша томонга 2000 қуролланган кишини жўнатдилар. Улардан 1000 нафари Аблиққа, 500 таси Бўкага, қолган 500 нафари Қорақияга келди. Булардан ташқари, яна бир неча отрядлар Оқча қишлоғидан Паркентга ўтмоқчи эди; Қўшработ юқорисида ҳам қуролли навкарлар шай бўлиб туришарди.

7 август (1875) кеч соат 5 да бу ҳақда генерал Головачёвга хабар беришади. Аблиқ қишлоғининг оқсоқоли эса қўқонликларнинг сони 10 мингга яқин эди, деб тахмин қилади. Туркистон генерал-губернатори К. П. Кауфман бу хабарни билиб, тез суръат билан 1-ўқчи батальонни, 4-отлиқ артиллерия билан 400 казакни қўқонликларга қарши жўнатади. Бундан кейин Санкт-Петербургга телеграмма юборади. 10 минг қўқонлик Туркистон генерал-губернаторлигига ҳужум қилди, деб таъкидлайди ва қўқонликларга қарши уруш олиб бориш учун 200 минг сўм пул қарз олишга рухсат сўрайди. Телеграммани Россия императорига кўрсатишади. У эса 10 минг рақамининг ёнига: «Эҳтимол бўрттирилгандир», 100 минг сўмнинг ёнига эса: «Бажариш керак», деб ёзиб қўяди. Бу эса урушга расмий русхат эди.

9 август (1875 йили) куни К. П. Кауфман буйруқ чиқаради, расмий уруш бошланади. Чор Россияси қўшинлари билан қўқонликлар ўртасида ҳарбий тўқнашувлар рўй беради. Биринчи жиддий жанг Ўрғози дарасида бўлади. У ерда 800 қўзғолончи турарди. Полковник Егаштин 100 аскар билан ҳужум қилиб, 500 кишини ҳалок этади, тирик қолганлар эса қочиб қутулишади.

13 августда (1875 йили) Туркистон генерал-губернатори, генерал-адъютант К. П. Кауфман қўқонликларга мурожаатнома юборади. Унда: «Сизларнинг бошлиқларингдан бири русларга қарши уруш бошлади. Бу урушдан нима чиққанини биласизлар. Аслида, мен сизларни жазолашим керак. Лекин агарда сиз қўқонликлар қипчоқ ва қирғиз халқининг душмани бўлмиш бузғунчи офтобачини ушлаб менга топширсаларинг, мен сизларнинг гуноҳларингдан ўтаман. Фақат шундагина мен сизларга тўла «омонлик» эълон қиламан» (Ўз. ССР М. Д. А., ф. И-715, оп. 1, ед. хр. 63, л. 160) дейилган.

Бироқ мурожаатнома ҳеч қандай таъсир қилмайди. Аксинча, барча шаҳар ва қишлоқлар қўзғолончиларга қўшилади. Офтобачи халққа туғ ва нишонлар беради, қуроллантиради.

14 августда Абдураҳмон офтобачи қўшинини Саримович қўмондонлигидаги отрядга қарши олиб чиқиб, 4 соат давомида жанг қилади. Қўқонликлар мағлубиятга учрайди.

16 августда эса Ажабек билан Рустамбек йигитларига рус офицери Геруа 60 казак ва 800 қирғиз аскарлари билан ҳужум қилади. (Ўз ССР М. Д. А. ф. И-715, ор. 1, ед. хр. 63, л. 227.)

Рус қўмондони қўқонлик қўзғолончиларга қарши кўраш давомида қирғиз йигитларидан «унумли» фойдаланган эди. Айниқса, Шабдон Жонтрев ўз йигитлари билан жонбозлик қўрсатган. Улар Пўлатхон қўзғолонини бостиришда фаол қатнашадилар. Бу ҳақда тўлиқ маълумотни СССР География жамияти архивида сақланаётган ҳужжатларда кўришингиз мумкин (Географическое обшество СССР, ф. 65, оп. 1. ед. хр. 11, л. л. 581—588).

22 августда (1875 йили) Маҳрам қалъаси остонасида жуда қаттиқ жанг бўлди. Кўплаб қўзғолончилар ўлади, босқинчилар томонидан бир штаб офицери (А. П. Хорошхин), 5 оддий солдат,

1 йигит ҳалок бўлди, яна 1 штаб офицери (полковник Скобэлев) ва 7 солдат яраланади.

Сўнгра рус қўшинлари Қўқон томон юриш қилдилар, жангсиз шаҳарга киришади. Абдураҳмон офтобачи 31 августда К. П. Кауфманга хат ёзиб, ундан омонлик ва тинчлик сўрайди. Аммо генерал ундан ўзи келиб таслим бўлишини талаб қилади, бунга офтобачи рози бўлмайди.

Тошкентда яшовчи қозоқ бийлари Кауфманни ғалаба билан табриклаб адрес жўнатдилар, унинг охирида 12 та имзо турар эди (ЦГ8ИА СССР, ф. 1393, ор. 1, ед. хр. 81, л. 522).

Генерал-губернатор К. П. Кауфман марғилонликларга хат йўллаб, Пўлатхонни ушлаб рус қўмондонига топширишни талаб қилди, аммо бу талаб бажарилмайди, чунки Пўлатхон Марғилондан узоққа кетган эди.

К. П. Кауфман қўл остидаги барча қўшинларини отлиқ артиллерия билан бирга Абдураҳмон офтобачи орқасидан жўнатади. Улар қўзғолончиларга Мингтепа қишлоғи ёнида етиб олишади ва шиддатли жанг бўлади: Қўзғолончилар сони 5000 нафар эди. Улар мағлубиятга учрайди, кўпчилик ҳалок бўлади, тирик қолганлари қочиб кетади. Абдураҳмои офтобачи 25 киши билан Ўзгантга қочади. Шу муносабат билан К. П. Кауфман шундай деб ёзган эди: «Офтобачи қочишга мажбур бўлди, унда қўшин йўқ ва шунинг учун унинг ортидан қўшин билан қувлашнинг ҳожати йўқ. Унинг яқинлари ва оз-моз бўлса ҳам таъсир этадиган одамлари олдимга бўйин эгиб келдилар» (ГПБ им. Ленина, отдел рукописей, ф. 169, оп. 65, ед. хр, 26, л, 1). К. Л. Кауфманнинг сўзига қараганда, унга энг яқин ёрдам кўрсатган ва қимматли маслаҳатлар берган шахс Мирзо Ҳаким парвоначи бўлган. Шунинг учун рус императоридан унга генерал-майор унвони беришни илтимос қилади.

21 сентябрь (1875 йили) К. П. Кауфманга Марғилон шаҳрининг қози-раиси Мулло Муҳаммад Али ва Боқи Муҳаммад додхо хабар беришадики, Пўлатхон 400 киши билан тоғда турган эмиш аа турли жойларга ишончли одамларини жўнатиб, аҳолига қўзғолончиларга қўшилишни таклиф этишмоқда экан.

Абдураҳмон офтобачининг мағлубиятга учраганига сабаб — у Пўлатхондан юз ўгиради, Насриддинбекни хон қилиб кўтарди. Натижада қўқонликларнинг кучи иккига бўлиниб қолди ва бир-бирларини ғажий бошладилар.

22 сентябрь (1875 йили) Туркистон генерал-губернатори К. П. Кауфман Марғилон шаҳрига Насриддинхонни чақириб, 22 моддадан иборат битимга имзо чектиради. Бунга биноан Қўқон хонлигининг Сирдарёнинг ўнг соҳилидаги барча ерлари, шаҳар ва қишлоқлар Туркистон генерал-губернаторлигига ўтди. Шу муносабат билан янги чегара белгилаб чиқилди. Бундан ташқари, Қўқон хонлиги ҳар йили 500 минг сўмдан товон тўлаши шарт эди. Битимда бир неча камситувчи шартлар бор эди. Бу ҳам камлик қилгандай, қўшимча шартнома тузилди, рус қўшинлари Марғилонга яқинлашаётганда Абдураҳмон офтобачи 10 минг қуролланган кишилар билан шаҳар ёнида турганлигини, марғилонликлар эса уларга қарши чиқмаганликларини баҳона қилиб, Марғилон вилояти аҳолисига қўшимча 125 минг тилло (500 минг сўм) жарима солинди. Оқибатда меҳнаткаш халқнинг сабр косаси тўлди. Халқ Пўлатхон атрофига жипслашди. Рус қўшинлари кетиши биланоқ марғилонликлар қўзғолон кўтардилар.

Абдураҳмон офтобачи Пўлатхоннинг «хон»лигини тан олиб, у билан ярашди ва ўз тарафдорлари билан қўзғолончиларга қўшилди.

Генерал М. Д. Скобелевнинг сўзига қараганда, шу вақтда икки куч бирлашиб, руслар «босиб олган хонлик ерларини» қайтариб олмоқчи бўлишади. Бундан яққол кўриниб турибдики, қўзғолоннинг янги босқичи миллий озодлик характерига эга бўлиб, у мўстамлакачиларга қарши» уруш эди, деб айтишади ва уни «реакцион» деб баҳолашади. Бу мутлақо нотўғри фикр. Чунки чор Россияси амалдорларию генерал Троцкий ҳам худди шундай фикрни илгари сурган эдилар.

Архив маълумотларга қараганда, Пўлатхон билан Абдураҳмон офтобачи бирлашгандан сўнг, андижонликлар Насриддинхонга қарши қўзғолон кўтарадилар. Ўша пайтда Аидижон шаҳрида рус вакилларидан А. Л. Кун ва Петровский бор эдилар. Шунинг учун генерал Троцкий: «Қўзғолон рус вакилларига қарши кўтарилди», деган баҳонада Андижонга ҳужум қилмоқчи бўлади. Аслида эса, А. Л. Куннинг гувоҳлик беришича, «Бу ғалаённинг, менинг комил ишончимга кўра, бизга даҳлдорлиги ва ҳеч қандай алоқаси йўқ эди» (А. Л. Кун. Очерк Кокандского ханства, отдельний оттиск из Известий ИРГО, СПБ., 1876, т. XIЦ с. 3).

Андижон шаҳрида ўзбек, қирғиз ва қипчоқлар йиғилишиб, «шаҳарни охирги кучимиз қолгунча ҳимоя қиламиз», деб қасамёд қилишади.

Марғилон шаҳрининг аҳолиси илтимосига биноан, Пўлатхон 1000 отлиқ аскарни Марғилон шаҳрига жўнатади. Марғилон тўраси эса уларга ўзининг 2000 отлиқ йигитларини қўшиб, Султон Муродбек қўшинига қарши юборади. Икки қўшин ўртасида жанг бўлади. Қўзғолончиларнинг омади келмайди. Лекин 2—3 кундан кейин Султон Муродбек қочишга мажбур бўлади, қўшини эса тарқалиб кетади, бир қисми эса Пўлатхон тарафига ўтади.

1 октябрь куни (1875 йили) эрталаб соат 8 да генерал-майор Троцкий Андижон шаҳрини забт этади. Жангда рус аскарларидан 2821 киши қатнашади (Тошкентни босиб олишда 1952 киши қатнашган эди). Ҳужум пайти рус қўшинларидан 7 киши ҳалок бўлади, 59 киши эса яраланади.

Рус қўшинлари кундузи соат 2 да шаҳардан қайтиб чиқишади.

Қўқон шаҳрида ҳам қўзғолонга тайёргарлик кўрилмоқда эди. Бундан хабар топган К. П. Кауфман 2 октябрда (1875 йили) Насриддинхонга хат ёзади. Қўзғолон бошлиқларидан савдогар  Миролим, хазиначи Мирзаолим шиғовул, Мулло Абдулло Карим ва Маҳмудхон удайчини ҳибсга олиб, лозим топилса, «уларни қатл этишга буйруқ» бериш таклиф этилади. Насриддинхон Миролим ва Мулло Абдулло Карим шиғовулни ҳибсга олади. Маҳмудхон тўрани эса акаси Муҳаммад Саидхон билан бирга К. П. Кауфман ихтиёрига жўнатади ва генерал-губернаторга: «Хоҳласангиз Сибирга жўнатинг, истасангиз қатл этинг», деб хат ёзади (ЦГА УзССР, ф. И-715, оп. 1, ед. хр, 64, лл. 58—73). Бундан Қўқон аҳолиси норози бўлади.

9 октябрь (1875 йил) куни зрталаб Қўқон шаҳрида қўзғолон бошланади. Қўзғолончилар хон ўрдасига ҳужум қилишади. Бу ҳужум 3 соат давом этади. Насриддинхон ўрдадан қочиб кетишга мажбур бўлади. Қўзғолонда шаҳар атрофидаги қишлоқ аҳолиси ҳам фаол иштирок этади. Жангда Отабек ноиб ҳалок бўлади. Султон Муродбек асирга олинади, Мирза Ҳаким парвоначининг уйи талон-тарож қилинади ва ёндириб ташланади.

Шундай қилиб, Пўлатхон Қўқон хонлигига ягона ҳоким бўлиб қолади. У иложи борича Қўқон хонлиги ва Туркистон генерал-губернаторлиги ўртасидаги низоларни тинч йўл билан ҳал этишга интилади, Аммо К. П. Кауфман буни хоҳламас эди. Бунга 1875 йил 19 августда содир бўлган воқеа яққол мисол бўла олади.

Туркистон генерал-губернаторлигига қарашли қирғизлар 19 августда Қўқон хонлигига тобе яйловдаги қирғиз-қипчоқларга ҳужум қилиб, уларнинг туя ва отларини, 28 ўтовини олиб кетишади. Қирғиз-қипчоқлар Пўлатхондан мадад сўраб мурожаат қилишади. Пўлатхон волость бошлиқлари бўлмиш Каримбек, Деҳқонбой, Аҳмадбек, Содиқбой, Карим Мирзо, Тўтибекбой ва Нанайларга хат ёзиб, ўғирланган нарса ва буюмларни, туя ва отларни топиб эгаларига қайтаришни сўрайди. «Бундай аҳмоқона ишлар икки давлат ўртасида низо чиқариши мумкин», деб ёзади. Хат нусхасини Туркистон генерал-губернатори К. П. Кауфманга кўрсатишади. У: «Оқибатсиз қолдирилсин», деб ўз қўли билан резолюция қўяди. (ЦГВИА СССР, ф. 1393, оп. 1, ед. 85, л. 616).

Пўлатхон обрўси кундан-кун оша боради. Ҳаттоки Туркистон генерал-губернаторлиги волостларида ҳам қўзғолончилар тарафдори кўпаяди. Айрим жойларда қуролли чиқишлар бўлиб, Пўлатхон томонига ўтадилар. Бунга мастчоҳликлар яққол мисол бўла олади.

Айрим тарихчи олимлар Мастчоҳдаги қўзғолонни Пўлатхон қўзғолонига ҳеч қандай алоқаси йўқ, у реакцион характерда эди, деб айтишади. Бу нотўғри ва хато фикрдир.

8 ноябрь (1875 йили) куни мастчоҳликлар Қўқон хонлигидаги қўзғолонга қўшилишга қарор қилдилар. Улар волость бошқарувчиси Мирзо Ҳакимни асирга олиб, Қўқонга жўнатишади ва Пилдироқ қишлоқ қозиси Мулло Хўжани ҳам ҳибсга олишади. Мастчоҳликлар Қаландар Мирохунни ўзларига бошлиқ қилиб сайлайдилар ва Пўлатхон номи билан Фан, Яғноб, Фалғар, Қўштут, Моғиёнда қўзғолон кўтаришни топширишади. Дастлаб Мамтич, Вишоб, Шаботкиболо, Шаботкипоён, Дархўтчоғар ва Патут қишлоқлари аҳолиси қўзғолонга қўшилиб, пул ва озиқ-овқат юборишади. Қаландарнинг обрўси айниқса 12 ноябрдан кейин кўтарилиб кетади. Шу куни Пўлатхон унга тўқсоба унвони берганлиги ҳақида ёрлиқ ҳамда 1200 сўм пул, 200 та чопон, 6 та от юборган эди.

Зарафшон округида А. Абрамовнинг буйруғига биноан штабс-капитан Арандаренко бошлиқ жазо отряди тузилиб, Мастчоҳ қўзғолонини бостиришга жўнатилади. Улар қаршилик кўрсатган қишлоқларни ер бйлан яксон қилиииади, аҳолисини эса ёшу қарини демай аямасдан ўлдирадилар.

Масалан, 18 ноябрь (1875 йили) куни эрталаб соат 7 да Пичугин бошчилигидаги жазо отряди Ашаба қишлоғига ҳужум қилади. Архив материалларига қараганда, Ашаба аҳолиси қаттиқ қаршилик кўрсатади, улар кечирим ҳам сўрашмасдан қўлларида қурол билан ҳалок бўладилар, аёллари эса пичоқ билан рус солдатларига ташланадилар, уларга тош отадилар. Аҳоли ёппасига, шу жумладан, гўдак ва қариялар ҳам ўлдирилади, қишлоқ ёқиб ташланади (ЦГА УзССР, ф. И-715, оп. 1, ед. хр. 66, л. 201).

19 ноябрда полковник Пичугин Ашт орқали Оқжарга қайтади. Мастчоҳдаги қўзғолон яна бир неча ой давом этади, қаттиқ жанглар бўлиб туради. 1876 йил 19 дан 20 январга ўтар кечаси Мастчоҳ қўзғолончиларининг бошлиғи Қаландарбек Мадрушка қишлоғида асирга олинадию тинчлик ўрнатилади.

Қўқон хонлигида эса кураш давом этмоқда эди.

20 ноябрда (1875 йили) Пўлатхон душманга қарши 400 кишини Оқжарга юборади, 21 ноябрда эса Мулло Қўшай штабс-капитан Ионов ва унтер офицер Даниловни асирга олади.

Генерал Скобелев эса 30 ноябрда Гўртепа қишлоғига ҳужум қилиб, 1500 га яқин қўзғолончини қочишга мажбур этади, қишлоқ ёқиб ташланади.

2 декабрда Ботир тўранинг отлиқ қўшини тор-мор этилади. Умуман олганда, ноябрь-декабрь ойлари Пичугин ва Меллер-Закомельский бошлиқ жазо отрядлари Наманган ва Хўжанд ўртасидаги ерларни ўз назоратига олишга муваффақ бўлишади ва икки шаҳар ўртасида мунтазам почта алоқаси ўрнатилади.

Маълумотларга қараганда, Пўлатхон 14 декабрь куни (1875 йили) Қўқон шаҳрига келади. Мезанг қишлоғидан хон ўрдасигача бўлган йўлга гиламлар тўшалиб уни кутиб олишади. 31 ёшли саркардани халқ олқишлайди.

Генерал Головачёв Тўрақўрғонни шафқатсизларча босиб олгани ҳақида «Тарихи Фарғона» номли қўлёзмада маълумотлар берилган. Бу қўлёзманинг муаллифи ўшанда 15 ёшда бўлиб, қонли воқеаларни ўз кўзи билан кўрган. (Ўз. ФА Шарқшунослик институти, қўлёзма, инв. № 10117, б. 74—75.)

Генерал М. Д. Скобелев ташаббуси билан қўзғолончи қипчоқларга қарши қишки «Икки сув ораси операцияси» ишлаб чиқилади. «Икки сув ораси операцияси» асосан қипчоқларга қарши қаратилган бўлиб, яна бир марта Андижонга ҳужум қилиб, уларнинг асосий кучларини тор-мор этиш кўзланган эди.

Генерал М. Д. Скобелев йўлида учратган барча қишлоқларни вайронага айлантириб, 8 январь куни (1876 йили) Андижон остоналарига етади. Қаттиқ ва шиддатли жангда андижонликлар 20 минг одам йўқотиб мағлубиятга учрайди. М. Д. Скобелев Асака ва Марғилонгача ҳужумни давом эттиришга рухсат олади. 13—18 январда айрим тўқнашувлар бўлади. Айниқса, Абдураҳмон офтобачи қўшинлари билан бўлган жангда катта талафот кўрилади. 19 январда рус қўшинлари Андижонга қайтади.

Пўлатхон қўшинлари Марғилонда турган эди, аммо ҳеч қандай жангда қатнашмайди. Рус қўшинлари ҳам у билан жангга киришмади.

19 январда (1876 йили) Россия ҳарбий министри Д. Милютин генерал-адъютант К. П. Кауфман номига ўта махфий телеграмма жўнатади. Унда Қўқон хонлиги тақдири асосан ҳал қилинган эди. Жумладан, уни босиб олиб, Россияга қўшишга император рухсат берганлиги ҳақида айтилган эди. Бундан илҳомланган Туркистон генерал-губернатори К. П. Кауфман барча куч-ғайратини Қўқон хонлигини босиб олишга сарфлайди. Аммо телеграмма мазмунини ҳаммадан, ҳаттоки ўз ўрнида вақтинча Туркистон генерал-губернатори бўлиб қолган генерал Колпаковскийдан ҳам сир сақлайди. К. П. Кауфман эса Санкт-Петербургга — Россия подшосининг туғилган кунини нишонлашга кетган эди. Унинг мақсади — Қўқон хонлигини подшонинг туғилган кунига совға қилмоқ эди. Шундай ҳам бўлиб чиқди.

20 январда эса Абдураҳмон офтобачи ўз элчиларини жўнатади, ўзи 24 январда сафдошлари билан рус қўмондонига таслим бўлади. Ўз қарамоғидаги қўшинни эса тарқатиб юборади. Бу ҳол қўзғолон таназзулга юз тутганини билдирарди.

Пўлатхон бундан хабардор бўлиб, ниҳоятда ғазабланади ва Абдураҳмон офтобачининг яқин қариндошларини қатл этади.

Рус қўмондони Пўлатхон Учқўрғонда эканлигини билади, тезда у ерга капитан Куропаткин отряди юборилади. Улар кечқурун соат 10 да манзилга етиб боришади: қоронғиликдан фойдаланиб, тўсатдан ҳужум қиладилар ва қўзғолончиларни тор-мор этадилар.

Оёғи синган Пўлатхон 10 киши билан қочишга муваффақ бўлади.

29 январь куни (1876 йили) рус қўшини Учқўрғондан Андижонга қайтади.

2 февралда (1876 йили) К. П. Кауфман Тошкентга телеграмма жўнатади ва Қўқон хонлигини босиб олиш ҳамда маркази Фарғона бўлган область ташкил этиш ҳақида кўрсатма беради. Ўша кунлари қўқонликлар Насриддинбекни яна хон қилиб тахтга ўтқазадилар. Телеграммадан хабарсиз генерал М. Д. Скобелев янги хонни табриклайди. Бу ҳол янги хонни тан олди деган гап эди. Генерал Колпаковский саросимага тушиб қолиб, К. П. Кауфманга телеграмма жўнатади, Насриддинбек хон бўлганлиги ҳақида хабар беради. 4 февралда К. П. Кауфман қайтадан телеграмма жўнатиб, буйруқни бажаришни талаб қилади, буйруқнинг нусхасини М. Д. Скобелевга ҳам юборади. Натижада рус қўшинлари Қўқон хонлигига ҳужум қилади. 7 февралда (1876 йили) Яккамулла қишлоғида Насриддинга бу ҳақда айтишади. У эса душманга ҳеч қандай қаршилик кўрсатмайди.

8 февраль куни (1876 йили) рус қўшини Қўқон шаҳрига киради, 9 февраль куни эса Ботиртўра ва Абдумўминлар ҳибсга олинади. 19 февралга ўтар кечаси Пўлатхон қирғизлар томонидан асирга олиниб, рус қўмондонига топширилади.

19 февралда (1886 йили) ҳарбий министр Д. Милютин Қўқон хонлиги Россияга қўшиб олиниб, ўрнида Фарғона области тузилганлиги ҳақида расман эълон қилади.

1 март куни (1876 йилда) эса Марғилон шаҳрида 33 ёшли халқ озодлик қўзғолонининг намояндаси Мулло Исҳоқ Ҳасан ўғли (Пўлатхон) дорга осиб ўлдирилади.

Пўлатхон қатл зтилгандан кейин қўзғолон тарқоқ ҳолда бўлса-да давом этаверди. Қўзғолончилардан маълум қисми (нисбатан камчилик бўлса ҳам «Олой маликаси» номи билан машҳур бўлган қирғиз аёли — Қурбонжон додхо ва унинг тўрт ўғли бошчилигида мустамлакачиларга қарши то 1876 йилнинг охиригача курашдилар. Ноябрь ойининг охирида генерал М. Д. Скобелев Қурбонжон додхо билан шахсан учрашади ва бу аёлнинг талабларига рози бўлгандан кейингина Қурбонжон додхо курашни тўхтатади. К. П. Кауфман январда (1877 йили) Санкт-Петербургга Фарғона областида тинчлик ўрнатилганлиги ҳақида телеграмма жўнатади.

Умуман олганда, Пўлатхон қўзғолони прогрессив характерга эга миллий озодлик ҳаракати бўлиб, унинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи меҳнаткаш омма эди.

“Шарқ юлдузи” журнали, 1989 йил, 11-сон