Қайта қуриш янгитдан қуришдан қийинроқ. Қайта қурмоқ учун аввал майдонни эски иморат қолдиқларидан тозалаш, керагини олиб, нокерагидан воз кечиш талаб этилади. Адабиётда ҳам тозалаш ишларини олиб бормай туриб, янгича фикрлаш даврининг маънавий атмосферасини устивор қилиб бўлмайди. Адабиётдаги эркинлик биринчи навбатда танқид эркинлигидир.
«Бой ила хизматчи» драмасининг Ҳамза Ҳакимзоданинг яқин шогирди драматург Комил Яшин томонидан 1939 йили тикланган нусхаси келажакда кўплаб тадқиқотларга сабаб бўлиши табиий. Бу вариантнинг юзага келиши, яъни муаллифи тирик бўлмаган, асл нусхаси йўқолган асарнинг бошқа бир адиб томонидан тикланиши жаҳон адабий тажрибасида кўрилмаган ҳодисадир.
Яқин-яқинларгача бу нусха мўътабар матн сифатида Ҳамза асарлари тўпламларида нашр этиларди. Кўникилган нотабиий ҳолат яқинда бузилди. ЎзФА Тил ва адабиёт институти чиқарган Ҳамзанинг беш томлик Тўла асарлар тўпламида қайта тикланган нусха биринчи бор илова қисмида берилиши билан у драманинг мўътабар матни бўла олмаслиги, ниҳоят, тан олинди.
Асарнинг тикланиши ҳақида К. Яшин шундай ёзади: «Ҳамза Ҳакимзода ижодига қизиқишим, унинг ижодига бўлган ихлосимдан хабардор бўлган Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий юбилейини ўтказиш комиссияси «Бой ила хизматчи» драмасини янгитдан саҳнага тайёрлашни менга топширди. Бу асар революциянинг биринчи йилларидаги саҳна шароитига мосланиб, озгина киши қатнашадиган қилиб, кичик ҳажмда ёзилган бўлиб, асарни ҳозирги вақтда гуллаб-яшнаб бораётган, ажойиб истеъдодли артистларга эга бўлган театримизнинг талабига мувофиқ қилиб кенгайтириш керак эди. Мен шарафли, айни вақтда масъулиятли вазифани ўташда яна устознинг ўзига қаттиқ суяндим. Қисқаси, Ҳамзанинг бошқа чала қолган асарларидан фойдаланиб бу драмани мукаммаллаштиришга киришдим».
Комил Яшин тарафидан бажарилган ишнинг тўғри ёки нотўғрилиги ҳақида ҳозир ҳукм чиқариш ортиқча. Бўлган иш бўлган. Аммо унинг ижобий ва салбий жиҳатларини қайд этиш, холис баҳо бериш мумкин ва бу ҳозирги қайта қуриш ва ошкоралик даврида зарур ҳам. Ярим асрдан буён ўзбек, умумсовет ва жаҳон саҳналарида қўйилиб, олқиш олиб келаётган «Бой ила хизматчи» айни шу тикланган нусха эканлигини унутишга ҳаққимиз йўқ. Шу спектакллар шарофати билан ўзбек актёрларининг бутун бир плеядаси етишиб чиққанлиги ҳам факт.
Аммо медалнинг икки томони бор. Истаймизми, йўқми, драманинг шу тахлитда тикланиши Ҳамза ижодини ҳар тарафлама, илмий холис ўрганилишига тўсқинлик қилиб келди. Бу нусха кўп йиллар давомида масаланинг илдизлари билан қизиққан тадқиқотчи йўлида К. Яшиннинг обрў-эътиборидан куч олиб кўндаланг турди, салкам асл нусха даражасига кўтарилди. Иккинчидан, табиий равишда, Ҳамза ижодининг бутунлигига путур етди. Унинг айрим асарлари, айниқса, «Бурунги сайловлар» оригинал асар сифатида ўз нуфузини йўқотди, саҳналаштиришга яроқсиз бўлиб қолди. Қодирқул мингбоши ва Холматни «Бой ила хизматчи»да учратиб феъл-атвори билан танишган китобхон ёки томошабин «Бурунги сайловлар»ни ўқимай қўйиши, ёки зални ташлаб чиқиши эҳтимолдан узоқ эмас. Ваҳоланки, театршунос Тошпўлат Турсунов тўғри таъкидлаганидек, «1926 йилда ёзилган «Бурунги сайловлар» пьесаси Ҳамзанинг етук асарларидан биридир».
Маълумки, кинода монтаж деган нарса бор. Бу оддий тилда турли парчаларни уйғунликда тўплаб, бир бутун асар ҳолига келтириш дегани. «Бой ила хизматчи» ҳам тахминан шу усулда тикланган. Агар кинода бўлаклар бириктирилганда чоклар унча кўзга ташланмаса, сўз санъатида чокнинг сезилмаслиги жуда қийин.
Тикланган нусханинг иккинчи пардасида Холматнинг супуриб туриб айтган монологида шундай сўзлар бор: «Мана энди шуҳратингдан ўргилай, мўъжазгина, у тиззадан — бу тиззага учиб қўнадиган Жамилахоннинг («Бурунги сайловлар»да номсиз «янги пошшохон») дарагини эшитиб қолгандан буён, бой поччадан ҳам илгари, бизнинг юрагимиз диринг-диринг ўйнайди. Билмайманким, у жонимни олғур, бойга тегиб олиб, бизнинг бу кир чопон билан, ёғлиқ дўппини назарларига илармикан? Мана бизда бу янги ишқ мижозининг ғами…
«Бурунги сайловлар»дан, деярли, ўзгаришсиз кирган бу гаплар «Бой ила хизматчи»нинг воқеалар ва образлар мантиғига сингишмайди. Биринчидан, «дарагини эшитиб қолиш» ибораси узоқдаги ёки илгари эшитилмаган нарса-ҳодисага нисбатан қўлланади. Жамила эса бойнинг ёнгинасида, ўз хонадонида. Бой уни кўриб қолади, холос. Иккинчидан, Холматнинг ҳали бойга хотин бўлмаган, бировнинг, ўзи каби хизматкор дўсти Ғофирнинг жуфти ҳалолига элбурутдан кўз олайтириши мантиққа зид, ҳар қалай Холматга ёпишмайдиган жирканч ҳол.
Тўғри, монологнинг К. Яшин ўзидан қўшган иккинчи қисмида Холматнинг ақли жойига келади: «Шошманг, Холматжон тўра, ўзингча нима деб вайсаяпсан? Ҳадеб бойга пашанг берасан! Бой кимни олмоқчи! Жамила-ку!.. Ўз Ғофиримизнинг хотини…». гаплар юқорида Жамила шаънига айтилган ножўя гапларни (масалан, «у тиззадан бу тиззага учиб қўнадиган Жамилахон…» каби) ювиб кетолмайди. Бадиий асарда ҳам ҳаётдагидек айтилган сўз — отилган ўқ, уни орқага қайтариб бўлмайди. Гап шундаки, бу ерда айб Холматда эмас, Жамила ҳам биз билган Жамила эмас. Акс ҳолда «у тиззадан бу тиззага учиб қўнадиган» Жамила заҳар ичиб ўтирмас, бойнинг эркатой хотини бўлиб, тақдирга кўнар, кўнибгина қолмай боши кўкка етган бўлар эди.
Холмат ҳам ўз гапларини гапираётир. Фақат у «Бой ила хизматчи»даги бойнинг хизматкори эмас, «Бурунги сайловлар»нинг қатнашувчилари рўйхатида айтилганидек «чапан кучер» Холматдир. У хўжайини Қодирқул каби ҳар қандай жирканч ишлардан (бировнинг хотинига кўз олайтириш, бузуқчилик, баччавозлик) қайтмайдиган, бузуқ одам.
Бу ўринда Ҳамза теран ҳаётий мазмунни бадиий теран ифодалайди, яъни кишини киши эзишга асосланган жамиятда нафақат бой, ҳукмдор табақа, балки камбағал синфларнинг бир қисми ҳам айнишдан четда қолмайди. (Яна шуни айтиш мумкинки, Ҳамза етишган бу теран мазмунни ақидапараст социалистик реализм шотирлари ҳазм эта олмадилар, улар бойми, албатта ёмон, камбағалми, демак яхши қабилида фикр юритиб, жонли воқеликни андозага солиб тасвирладилар. Ҳамза бу ақидадан анча баландда эди).
Шунинг учун «Бой ила хизматчи»нинг учинчи пардасида ҳоким ҳузурида Холмат «Ҳай, ҳақиқат борми, Ҳақиқат?» дея исён кўтариши бадиий мантиққа зиддек. Солиҳбойнинг ҳамсуҳбат маҳрами, хонаки масхаравози, доим ошиғи олчи бўлган (ҳатто бой ҳали олиб улгурмаган Жамиланинг васлидан ҳам умидвор!) Холмат нега исён қилсин. Бундай хавфли қадам қўйиш учун «Сен камбағалсан, камбағалга қайиш-да, хумпар!» каби умумий гаплардан кучлироқ ҳаётий зарба даркор. Тикланган нусхада Холмат исёнининг ички сабабларини очувчи психологик далиллар етарли эмас.
Психологик далиллар ҳақида гап кетганда тикланган нусхадаги яна бир ўрин диққатни тортади. 50-60 ёшлардаги Солиҳбойнинг ягона чақалоқ ўғли бор. Даҳшатли фожиа рўй берди, ҳозиргина шу ягона фарзанд қайноқ сувда куйиб ҳалок бўлди. Ушбу дақиқаларда Солиҳбойнинг ҳолати: «Бой (кўзини Жамиладан узмай). Қандай оташи жон? Қандай малак бу? (Хотинларга) йўқолинг!.. Бу нима гап? Яна шуни кўрдим-у, ўтдай ёниб турган одам мулойим бўлдим-қолдим. Қара, қандай соз, қандай тиниқ нарса бу? Ҳе, бу дунё беш кун… Бешови ҳам қора кун. Ўйнаш керак, кулиш керак. Қандай келишган нозанин бу?».
Шундай қилиб, бой ўликнинг иссиғи совимасдан туриб, Жамилага «севги» изҳор қилади. Бу ҳол на инсоний мантиқ, на бадиий мантиққа мос келади. Бой бу ерда ҳар қандай инсоний туйғудан маҳрум махлуқ ҳолига туширилган.
Балки К. Яшин (Ҳамзанинг бирор асарида юқоридагидек, ёки шунга ўхшаш эпизод йўқ) Шекспирнинг Ричард III типидаги оламшумул нобакор образини яратишни кўзлагандир. Аммо бундай вазифа ҳам Солиҳбойнинг қўлидан келмайди. У ўртача одам.
Яқинда таниқпи режиссёр Баҳодир Йўлдошев «ўзбек театри нега чет элга чиқмайди?» деган саволни шарҳлаб, жумладан шундай деди: «Бундан ташқари, асарни саҳнада қандай талқин қилишда гап кўп. Агар фақат бир томонлама ёндошиб, ижтимоий нуқтаи назардан бойни бой, ёмон, камбағални яхши деб талқин қилаверсак, томошабин ҳам зерикади. Шунинг учун ҳар бир образни ҳам ижтимоий, ҳам инсоний қиёфасини очишга ҳаракат қилиш лозим».
Тикланган нусхада Солиҳбойнинг инсоний қиёфаси ақидапарастлик оқибатида ижтимоий мансубиятга қурбон берилган.
Баъзи ҳамзашунослар драманинг ёзилган пайти 1918 йил эканлиги ҳақиқатга яқинлигига қарамай, у 1917 йил октябрида яратилган деган фикрни олға суришади. Бу эса «ўзбек адабиётида социалистик реализм методининг қарор топиш йилини хийла олдинга суриш илинжи»[1]дан бошқа нарса эмас. Дарҳақиқат, катта ҳамзашунос Лазиз Қаюмов драманинг туғилиш йилини бир йил олдинга суриб олгач, ёзади: «Шундай бўлгач, ўзбек адабиётида социалистик реализм методн 1917 йилда, Улуғ Октябрь социалистик революцияси арафасида Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ижодида пайдо бўлган ва жуда тез тарқалиб, ўша йиллардаёқ адабиётимизнинг етакчи методига айланган, деган фикрга келамиз»[2].
Бу ерда гап асл «Бой ила хизматчи» ҳақида бораяптими ёки тикланган нусха ҳақидами? Ҳаммага маълумки, драманинг асл нусхаси йўқолган. Асарнинг суфлёр вариантига суяниб бундай катта хулосага келиш қийин, албатта. Афишалар ва маромномаларда баён этилган умумий мазмун ҳамда қатнашувчи персонажларни билиш ҳам бундай йирик хулосага келиш имконини бермайди, чунки афишада асарнинг асосий нуқталари, бош сюжет чизиғи баён этилади, холос. Демак, афишадаги мазмунга суяниб юқоридаги хулосага келиш мумкин эмас. Шу боис драманинг тикланган нусхасини асл нусха ўрнида қабул қилдиришга уринаётганларнинг асл мақсади аён бўлади. Улар мумкин бўлмаган ишни қилмоқчи, яъни 1939 йил тикланган нусха воситасида инқилоб арафаси ўзбек адабиётида социалистик реализм етакчи методга айланган эди, деган тезисни исботламоқчи бўладилар. Ваҳоланки, тикланган нусха фақат тикланган даври маҳсули ва шу даврнинг ҳужжати сифатида тан олиниши даркор.
Демак, мазкур хулосанинг таянчи «Бой ила хизматчи»нинг 1939 йил тикланган нусхасидир. Шундай савол туғилади; қандай қилиб 1939 йилда тикланган, адабиётшунос Наим Каримов юқорида эсланган мақоласида мутлақо тўғри таъкидлаганидек, «қайта ишланган ва таҳрир этилган нусха» социалистик реализм 1917 йилдаёқ адабиётимизнинг етакчи методига айланганини кўрсата олади?
Узоқ замонларда бир доно подшоҳ ўғлига насиҳат қилган экан: кучинг тўлиб-тошиб кетса ҳам зинҳор ҳақиқатга қарши борма, топталган ҳақиқат бир кун келиб белингни чиқаради. Ҳақиқат эса шундан иборатки, 1939 йил қайта ишланган нусха инқилоб арафасидаги эмас, балки сталинчиликнинг даҳшатли йилларида ўзбек адабиётида ҳукм сурган ғоявий-психологик атмосферани акс эттиради.
1939 йил жуда маънодор сана. Адабиёт эгалари ур-калтак қилинган хонадон сингари ҳувиллаб, деярли, ур-калтакчиларнинг ўзлари қолган пайт. Абдулла Қодирий, Чўлпон, Фитрат каби адабиётимизнинг йирик намоёндалари гўё йўқлик қаърига чўкишган. Ур-калтакчилар энди улардан ном ҳам, нишон ҳам қолмайди, асарлари абадий тақиқда қолиб кетади, деб ишонардилар.
«Бой ила хизматчи» драмасини қайта тиклаш ғояси пайдо бўлишини кўпчилик, жумладан тикланган нусха муаллифи К. Яшин ҳам Ҳамза таваллудининг 50 йиллиги муносабати билан тузилган юбилей комиссиясининг қарори билан боғлашади. Бу аслида ҳодисанинг ташқи томони, фасад, холос.
Асл сабаб эса Сталин бошчилигида ишлаб чиқилган янги методга мос келадиган ҳар бир миллий адабиётда, жумладан ўзбек адабиётида намунавий асар топиш, бўлмаса ясаш заруриятида эди. Айни ясаш керак бўлиб, қўлбола методнинг ҳамма қоидаларига жавоб берадиган ҳақиқий бадиий асар яратиш аслида мумкин эмас эди. Жонли ҳаёт жонсиз қоидаларга сиғмасди.
К. Яшин «Давр овози» мақоласида «Ҳамза бу асарида… социалистик реализм принципларига монанд иш кўрди», деб ёзади. Шунга ўхшаш фикр бошқа ҳамзашунослар ишларида ҳам учрайди. Бу фикр бир саволга ундайди: метод бирламчими, ижод? Метод яратилган асарлардан келиб чиқадими ёки методнинг қонун-қоидалари, принциплари асосида асар яратиладими? Менингча, бунга ҳозир кўпчилик қўшилса керак, яратилган асарлардан келиб чиқиб, методнинг қонуниятлари шаклланади.
Аммо бу гап социалистик реализмга, «совет санъатига пўлатдан ясалган сиртмоқ солган» (Борис Васильев) методга тўғри келмайди. Унинг бош мақсади ижодий эркин фикрни жиловлаб, бадиий адабиётни югурдак, хизматчи ҳолига тушириш. Шу маънода социалистик реализм адабиёт ва санъат соҳасидаги сталинизм дейилса, хато бўлмайди.
Тикланган нусха ҳақидаги гап ҳозирги кунда принципиал маъно касб этади. Сталиннинг инсоният олдидаги катта жиноятларидан бири синфлар курашига ҳаддан зиёд урғу беришидир. Синфий курашнинг муттасил кучайиб бориши ҳақидаги мудҳиш «назария»ни ўйлаб топиб, шу асосда деҳқонлар ва интеллигенциянинг катта қисмини йўқ қилиш, оғир қийноқларга дучор қилиш сталинизмнинг совет халқига кўрсатган «кароматлари»дан эди.
Тикланган нусхадаги Жамиланинг ўлимолди ҳайқириғида — «…Болангни ўлдирган, хотинингни хазон қилган бойнинг, бутун бойларнинг жазосини бер. Замонасига ўт қўй, ёндир.» — 17 ёки 18-йилнинг эмас, 39-йилнинг дағдағаси кўпроқ. Чунки бу сўзларни Ҳамза эмас (Ҳамзанинг Жамиласи содда ва табиийроқ ўлади: «Оҳ, Ғофир, сан ўйлама, Жамилам бойга қолди, деб. Бойга мен қўлимни ҳам ушлатмадим. Сансиз бу ҳаёт манга керак эмас»), Комил Яшин ёзган. Ёзувчилар уюшмаси минбаридан туриб «Битсин бизнинг орамиздан ҳайдалган ва бизнинг адабиётимизни бузишга уринган халқ душманлари — троцкийчи, бухаринчи, миллатчи, аксил-инқилобчи З.Саид, Элбек, Чўлпон, Фитратлар»[3] деб хитоб қилган Комил Яшин.
Шундай қилиб, социалистик реализм методининг намунавий асари бўлиш «бахти» қайта тикланган «Бой ила хизматчи» асарига насиб этди. Бу ўринда Яшиннинг шахсий хизматига ортиқча баҳо бериш инсофдан эмас. Агар Яшин бўлмаса бу вазифани бошқа биров, масалан, З. Саид бажарган, балки шунда репрессиядан омон қолган бўлур эди.
Лекин бу жараёнда Яшиннинг шахсий масъулияти ҳам борки, бу ҳақда қуйида сўзлаймиз.
Маълумки, драманинг асл нусхаси йўқолган. Афишалардан ташқари асл «Бой ила хизматчи»дан икки нишона бор. Бири М. Бузрук Солиҳовнинг «Ўзбек театри тарихи учун материаллар» китобига кирган бир парча (у Ҳамза Тўла асарлар тўпламининг 3-томида ҳақли равишда драманинг асосий мўътабар матни сифатида берилади), иккинчиси ЎзФА Абу Райҳон Беруний номидаги шарқшунослик институтининг қўлёзмалар фондида сақланаётган, ҳамзашуносликда кўпроқ асарнинг суфлёр варианти деб номланадиган нусхаси.
К. Яшин драмани тиклашда фойдаланган манбалар ҳақида гапирганда суфлёр нусхаси ҳақида беписандроқ муносабат билдирса-да, «Бой ила хизматчи»нинг фабуласини тиклашда унинг роли анча катта бўлган. Чунки бу нусха камчиликларидан қатъи назар драмадан қолган нисбатан тўлиқ ёдгорлик бўлиб, асарни тиклашда ундан фойдаланмаслик мумкин эмас эди[4].
Шоир Миразиз Аъзам «Ўзбек тили ва адабиёти» журналининг анкетасига жавоб бериб, жумладан «Социалистик Меҳнат Қаҳрамони, академик Комил Яшин Ҳамза ижодини тарғиб қилишда қанчалик катта роль ўйнаган бўлса, унинг ижодини бузиб кўрсатишга ҳам ўз ҳиссасини қўшди»[5] деб аччиқ, аммо ҳақли гапни айтади. У Ҳамза ижодини бузиб кўрсатишга мисол тариқасида Яшин «Бой ила хизматчи» драмасини ишлаб чиққанда асарни шу қадар ўзгартириб юборганини келтиради.
Миразиз Аъзам масалани тўғри қўяди. Аммо бизнингча, қайта тиклаш жараёнининг баъзи жиҳатларига яна эътиборни қаратиш лозимга ўхшайди. Шундай жиҳатлардан бири Яшин вариантидаги Солиҳбойнинг хотинлари билан боғлиқ воқеалар ва унинг манбаи, балки турткиси масаласидир. Миразиз Аъзам эслатилган анкетага жавобида «Ҳамзада Солиҳбойнинг хотини йўқ, К. Яшинда уч хотин бор» деяр экан, тўлиқ ҳақ эмас. Асарнинг суфлёр нусхасидан маълум бўладики, бойнинг уч хотини ва беш боласи бор (Қаранг: Ҳамза. Тўла асарлар тўплами, 3-том, 180-бет). Аммо бу фақат икки жойда айтилади, холос. Иштирок этувчилар рўйхатида бойнинг хотинлари йўқ, чунки улар асар сюжетида қатнашмайдилар. Шу нусханинг учинчи пардасида бойнинг ичкари уйи тасвирланади аммо бунда ҳам бойдан ташқари қўшмачи хотин Сифат буви ва Ғофирнинг хотини Жамила қатнашади, холос.
Драманинг мазмуни баён қилинган 1919 йил 25 октябрда чиқарилган театр афишасида ҳам бойнинг хотинлари ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ.
Келинг, энди Яшин домланинг ўзларига мурожаат қилайлик. Юқорида эслатилган «Бой ила хизматчи» драмаси ҳақида» мақоласида у киши ана шундай дейдилар: «Бой ила хизматчи»даги ҳозирги иккинчи парда, яъни бойнинг меҳмонхонаси билан боғлиқ воқеалар ҳам Ҳамзанинг бошқа бир чала асарига таяниб, худди шу асосда жамлаб кўрсатилди. Жамиланинг тўртинчи пардадаги заҳар ичиб ўлиш картинасини «Бурунги сайловлар» ва бўлак чала қолган асарларига таяниб туриб кенгайтирилди»[6].
«Ҳамзанинг бошқа бир чала асари» қайси, унинг номи борми? Тўла асарлар тўпламининг 3-4-томларидан Ҳамзанинг драматик асарлари ўрин олган. Шу ерда тугалланмай қолган асарлар ҳам берилган, аммо уларнинг ҳеч бирида бойнинг хонадони, хотинлари тасвири йўқ.
Ҳамза таваллудининг 100 йиллиги муносабати билан К. Яшин «Бой ила хизматчи»га бағишланган «Давр овози» деган мақола ёздилар. Унда драманинг тикланиш тарихига яна қайтиб, жумладан, ёзадилар: «Шу тариқа саҳнабоп биринчи вариант вужудга келди ва уни режиссёр Етим Бобожонов билан бирга кўриб чиқдик. Бироқ бу вариант режиссёрни қаноатлантирмади. Солиҳбой, Ғофир, Жамила, Холмат, Ҳоким, Элликбоши, имом, мингбоши, Сифат буви, қози, пристав образлари бор, лекин Солиҳбой хонадонининг ички ҳаёти кўрсатилмаган, шуни очиб бермасангиз бўлмайди, деб туриб олди.
Драмадаги Ҳожи она, Хонзода, Гулбаҳор, Раҳима хола, Мастон образлари Солиҳбой хонадонининг ички ҳаётини, ундаги кирдикорларни очиш, чиркинлигини кўрсатиш мақсадида вужудга келди ва асар бирмунча тўлишди»[7].
Тикланган нусхадаги Солиҳбой хонадонининг ички ҳаёти билан боғлиқ саҳналар Ҳамзанинг бирор бир асарида йўқ экан, демак, уни ё Яшиннинг ўзи ёзган, ёки бошқа бир манбадан ҳеч бўлмаса мотив тариқасида фойдаланган, деган тахмин туғилиши табиий.
Биз Яшиннинг «Давр овози» мақоласидан биламизки, «Бой ила хизматчи»нинг саҳнабоп биринчи варианти билан Солиҳбой хонадонининг ички ҳаёти тасвирланган кейинги варианти орасида унча кўп муддат ўтмаган. Қисқа вақт ичида Пошшоойим, Хонзода, Гулбаҳор каби ҳар бири индивидуал қиёфага эга бўлган образларни йўқ жойдан бор қилиш осон эмасди.
Менингча, воқеалар тахминан шундай кечган. Етим Бобожоновнинг Солиҳбой хонадонининг ички ҳаётини кўрсатиш кераклиги ҳақидаги жўяли мулоҳазаси шундай фикр туғдирган: Тўхта, отилиб, номи ўчиб кетган «халқ душмани» Чўлпоннинг босилиб чиққан романида режиссёр айтганга ўхшаш эпизодлар бор-ку, улардан нега ижодий фойдаланиш мумкин эмас. Ким билиб ўтирибди, Чўлпон номини тилга олиш ўлим билан тенг пайтда, Чўлпондан ўзлаштирибсан дейишга кимнинг юраги бетларди.
Ўрта мактаб ўқувчилари, ҳатто олий мактаб талабалари кўпинча Йўлчи билан Ғофирни, Гулнор билан Жамилани, Мирзакаримбой билан Солиҳбойни, баъзан Ёрмат билан Холматни аралаштириб юборишади, қай бири «Қутлуғ қон»даю, қай бири «Бой ила хизматчи»да эканлигини билишолмай бош ғовлатиб юришади. Айб, чамаси, ўқувчи ёки талабанинг хотира ожизлигида эмас. Улар бир-бирига эгизак бўлишса, ўқувчида нима гуноҳ.
Дарвоқе, улар нега бунчалик ўхшаш. Ҳар икки асар адабиётимизнинг тан олинган намуналари. Етакчи образлардаги ўзаро ўхшашлик уларнинг кейинги қадр-қимматига таъсир кўрсатмайди, деб ўйлайман. Аммо…
Савол саволлигича қолади. «Қутлуғ қон» 1939 йили ёзиб битказилган, худди шу йили Яшин домла «Бой ила хизматчи»ни, ўз гапларига қараганда, устознинг ўзига қаттиқ суянган ҳолда қайта тиклаганлар. Шундай экан, нари-бери шубҳаларга ўрин йўқ, Бу ерда бир сир бордек туюлса-да, ўзаро ўхшашлик тасодифий дейишга мажбурмиз.
Ўтган йили катта қаршиликлардан сўнг «Шарқ юлдузи» журналида Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романининг биринчи китоби босилиб чиқди. Асар завқ билан ўқилади, романнинг сеҳрли олами сизни буткул чулғаб олади. Фақат Акбарали мингбоши хонадонининг ички ҳаёти, унинг хотинлари тасвирига келганда кишини қизиқ бир ҳиссиёт чулғайди. Бу таниш манзара-ку. Уни қаерда ўқиган эканман, дея хаёл суриб кетади киши. Аммо қаерда? Ахир бу ҳодисалар «Бой ила хизматчи»да сал ўзгартирилган ҳолда драматик йўсинда такрорланмайдими? Дарҳақиқат шундай.
Демак, К. Яшин ўзлари гувоҳлик беришларича, саҳнага мўлжалланган дастлабки вариантда бой хонадонининг ички ҳаёти тасвири бўлмаган. «Солиҳбой хонадонининг ички ҳаётини, ундаги кирдикорларни очиш, чиркинлигини кўрсатиш»[8] драма тикланишидан илгарироқ Акбарали мингбоши хонадони тимсолида Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романида амалга оширилган эди. Келинг, Акбарали мингбоши ва Солиҳбой хонадонининг ички ҳаётини солиштирайлик.
Дастлабки ялпи таассуротдан сезиладики, ҳар икки жойда мотивлар, воқеани ҳаракатга келтирувчи ички майллар, деярли, бир хил. Хусусий ҳолатлардан бозори ўтмай қолган кундошларнинг ўз эрига хотин, «бахтли» кундошига рақиб излаши, уларнинг романда мингбоши теварагидаги (Мирёқуб, Ҳакимжон), драмада Солиҳбой атрофидаги одамлар (Холмат, Латифжон) билан бўладиган ишқий алоқаларини кўрсатиш мумкин.
Иккала асарда хотинларнинг сони тенг, характер-хусусияти ҳам анча яқин:
«Кеча ва кундуз»да
Хадичахон
Пошшохон
Султонхон
Зебихон
«Бой ила хизматчи»да
Пошшо ойим
Хонзода
Гулбаҳор
Сўнг: Жамила
Тўғри, бу ерда фарқлар ҳам етарли. Аммо улар драманинг тикланган нусхасидаги бой хотинлари билан боғлиқ воқеаларнинг Чўлпон романидаги шундай ҳолатларга ўхшашлигини рад этолмайди, зеро ҳар қандай нусха кўчирувчи, айниқса, у ижодкор бўлса, айрим ижодий элементлар қўшиши, янги матнга мослаши табиий.
Ҳар икки асардаги кундошлар суҳбатини олиб кўрайлик. Уларда ташқи мазмун турлича бўлгани ҳолда оҳанг ва ички ҳаракат жуда ўхшаш. Романдаги кундошлар Хадичахон ва Пошшохон суҳбатидан:
«— Ғалати экансиз. Ким кўндиради? Мирёқуб акангиз-да…
— Ўзингизнинг акангиз…
— Ҳаммамизнинг акамиз… »
Диалогдаги иккиюзлама, мунофиқона оҳанг, коса тагидаги нимкоса маънолар драмадаги кундошлар Пошшо ойим ва Хонзода суҳбатига шундай кўчиб ўтгандай. Бунинг устига яшириқсиз беҳаёлик қўшилган:
«Хонзода. …Боя бир эркак кишининг товуши эшитилгандай бўлдими?
Пошшо ойим. Холматжон деган киши… Юракларингиз шув этиб кетгандир…
Хонзода. Домла поччамиз қуръон тиловат қилганларида сиз нима бўлсангиз мен ҳам шу-да, айланай…»[9]
Суиқасд воқеаси ҳам анча ўхшаш, суиқасднинг мотиви ҳам бир хил — романда мингбошининг иккинчи хотини кўпроқ меросга эга бўлиш мақсадида кенжа кундош Зебини заҳарлаб, айбни Султонхонга тўнкаши (чунки янги кундошдан энг аламзада Султонхон), шу билан биратўла икки кундошни орадан кўтариш. Драмада бойнинг иккинчи хотини Хонзода худди шу мерос илинжида бойни заҳарлашни мақсад қилиб, бунда Жамиладан фойдаланиши.
Ҳар икки ҳолда суиқасдга уриниш хато кетганлиги кузатилади. Романда Зебихон ўрнига мингбоши кучала солинган сув ичиб ҳалок бўлса, драмада бойга мўлжалланган заҳар Жамилани нобуд қилади. Иккала асарда ҳам суиқасдчилар кўзланган мақсадга етолмайдилар.
Иккала хонадондаги муҳитда тафовут бор. Драма жанрининг ўзига хос хусусиятлари ҳамда сталинизмнинг айрим ақидалари (хусусан, синфий кураш кескинлашиб бориши ҳақидаги «таълимот») таъсирида асарда вужудга келтирилган таранг вазият, Солиҳбой хонадонидаги ноинсоний аҳвол (баъзан булар — Солиҳбой, Ҳожи она, Хонзода ва бошқалар — одам эмас, йиртқич шекилли, деб ўйлаб қоласан) Акбарали мингбоши хонадонида йўқ. У ерда воқеалар мароми табиий, одамлар ҳам аҳлоқий бузуқликларига қарамай инсоний қиёфаларини йўқотмаганлар.
Солиҳбой хонадонида икки тарафлама, ҳатто уч тарафлама террор (Солиҳбой, Ҳожи она, Хонзода) ҳукмронлик қилади. Бу нарса хонадонда одам яшаши қийин бўлган ўта таранг асабий ҳолатни вужудга келтиради. Булар бари тўпланиб, айниқса, ҳозирги авлод назарида бундай ҳолатнинг реаллигига шубҳа уйғотади.
Айтилганлардан маълум бўладики, тафовутлар қайд этилган тақдирда ҳам ўхшашликлар анча жиддий. Роман ва драманинг ушбу ўринлари деталма-детал тўғри келади деб бўлмаса-да, вазият ва ҳолатнинг умумий контурлари ўзлаштирилгани аниққа ўхшайди. Натижада Солиҳбой хонадонининг андозаси «Кеча ва кундуз» романидан олинган, деган асосли шубҳа пайдо бўлади.
Мазкур ўхшашликларни бошқача изоҳлаш, яъни давр ва миллий шарт-шароитларнинг муштараклиги билан ҳам тушунтириш мумкин. Бу фикрда жон бор-у, аммо бундай муштараклик турли асарларда эгизак ҳолатларнинг пайдо бўлишини бутунлай оқлай олмайди. Зотан, талантнинг вазифаси, хусусан бир давр, бир хил шароит тасвиридан турли ҳаётий реалистик манзаралар яратишда эмасми?
Мени тўғри тушунишларини истайман. Ҳеч ким академик ёзувчи Комил Яшинни кўчирмачиликда айбламоқчи эмас, менимча, бу ерда юридик муаммо йўқ. Аммо дунёда юридик қонунлардан ташқари маънавият қонунлари, инсоф ва адолат деган тушунчалар бор. Шундай экан, келинг, адолатни ўз ўрнига тиклайлик. «Бой ила хизматчи» драмасини қайта тиклашда айтилган манбалардан ташқари Чўлпоннинг билвосита хизматини инсоф билан тан олайлик. Шунда, менингча, Ҳамзанинг ҳам, Чўлпоннинг ҳам руҳи шод бўлади, адолат яна бир жойда тантана қилади.
Масаланинг нозиклиги ҳамда баҳсталаблиги туфайли, хулосани ҳукм тарзида эмас, қатор саволлар тарзида тузиш мақсадга мувофиқ туюлади.
Шундай қилиб:
1. 1934 йилда СССР совет ёзувчилари уюшмасининг 1 съездида социалистик реализм совет бадиий адабиёти ва адабий танқидининг асосий методи, деб эълон қилинмаганда «Бой ила хизматчи»нинг тикланган нусхаси вужудга келармиди?
2. Драма 1939 йилда тикланиб, сўнг инқилоб арафасида ёзилган социалистик реализмнинг биринчи асари, Ҳамза ижодининг гултожи мавқеига кўтарилиши мантиққа зид эмасми?
3. Тикланган нусханинг ақидапараст адабиётшуносликнинг илдиз отишида роли қандай?
4. Тикланган нусхада Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романидаги айрим мотивлар истифода этилгани ва бу шу пайтгача яширилиб келинганлиги мутасадди шахсларга обрў келтирадими?
5. Тикланган нусха қайта қуриш ва янгича фикрлаш замонида Ҳамзанинг халқ орасидаги обрў-эътиборини кўтарадими? У баъзи ҳамзашунослар таъкидлаганидек, бадиий жиҳатдан мукаммалми? Ҳамза ижодий меросининг яхлитлигига путур етказмайдими, ниҳоят, унинг оригинал ижодкор сифатидаги нуфузига соя ташламайдими?
Мазкур саволларга қандай жавоб берилиши ҳамзашунослик бундан сўнг қайси йўлдан кетишини кўп жиҳатдан белгилайди. Зотан, фан бўлишга даъвогар ҳар бир соҳа ҳақиқатга интилмоғи керак, акс ҳолда у сохта фан бўлиб қолиши мумкин.
“Ёшлик” журнали, 1989 йил, 11-сон
[1] Наим Каримов. «Бой ила хизматчи» драмасининг ижодий тақдири. Ҳамэа Ҳакимзода ижоди проблемалари (Тадқиқотлар), Тошкент, 1988, 58-бет. [2] Қаюмов Л. Инқилобий драма. Тошкент, 1970, 75-бет. [3] «Ёшлик» журнали, 1989, 6-сон, 48-бет. [4] Бу борада Н. Каримовнинг «Бой ила хизматчи»нинг ижодий тақдири» мақоласида жуда тўғри фикрлар айтилган. [5] «Ўзбек тили ва адабиёти», 1989, № 1, 18-бет. [6] Комил Яшин. Асарлар, 5-жилд, 42-бет. [7] «Совет Ўзбекистони», 1989 йил 5 март. [8] Комил Яшин. Давр овози. «Совет Ўзбекистони», 1989 йил 5 март. [9] Ҳамза, ТАТ, 3-том, 212-бет.