ОРТИҚОЙНИНГ ҚУТЛУҒ ҚАДАМИ

Ортиқойни 1952 йилнинг баҳорида қамоқдан озод қилишганида ёнида бир тийин ҳам пули йўқ эди. Шунда йўлкира топиш илинжида Магадандаги ётоқхоналардан бирига вахтёр бўлиб ишга кирди.

Орадан бир ярим-икки ойча фурсат ўтгач, лагерда «бирга бўлган дугонаси Галина қамоқдан озод бўлди. Шунда Галинани Магаданнинг Забережний деган мавзеида яшайдиган дугоналарининг квартирасида кутиб оладиган бўлишди. Ортиқой латиш Вера деган дугонаси билан Забережнийга бораётиб, ул-бул олиш учун йўлдаги озиқ-овқат дўконига кирди. Шунда дўконда баланд бўйли, қадди-қомати келишган, фарғоналик эканлиги шундоққина билиниб турган кишини учратди. Унинг салобатидан бир оз саросимага тушиб, салом берди:

— Ассалому алайкум!

— Ваалайкум ассалом! — нотаниш кишининг юзига табассум югурди. — Ҳамюртимни кўрганимдан мамнунман. Мумкин бўлса танишайлик… Мени Тўхтасин Жалолов дейдилар. Марғилонда туғилганман, Шаҳрихонда ўсганман. Адабиётшунос олимман. Озодликдаги охирги фаолиятим «Қизил Ўзбекистон» газетаси таҳририятида бўлган. Ҳозир ўн йиллик қамоқ муддатини тугаллаб, бу ердан бир ярим чақирим наридаги ўтин омборида қоровул бўлиб ишлаяпман.

Ортиқой ҳам ҳамюрти билан учрашганлигидан хурсанд эканлигини таъкидлаб, ўзининг Бўстонлиқ тумани Хўжакент қишлоғида туғилиб-ўсганини, олти йиллик қамоқ муддатини тугаллаб, Магадандаги ётоқхоналардан бирида вахтёр бўлиб ишлаётганлигини айтди.

— Ҳозир қаёққа боряпсизлар? — деди Тўхтасин ака.

— Бугун бир дугонамиз қамоқдан озод бўлади. Ўшани кутиб олиш учун Забережнийдаги тенг-тўшларимизникига боряпмиз.

— Яхши.

Ортиқой Тўхтасин ака билан илиқ хайрлашиб, Вера иккиси кетди. Забережнийдаги дугоналариникида оқшомгача ўтиришди. Бир маҳал қайтмоқчи бўлиб ташқарига чиқишса, дарвоза олдида Тўхтасин ака турибди. У Ортиқойни кулбасига таклиф этди.

— Сиз учун атайлаб дастурхон тайёрладим, ҳамюрт эканмиз, озгина суҳбатлашгим бор.

Илтимосни рад қилишнинг ҳеч иложи бўлмади. Ортиқой Тўхтасин аканинг уйига боришга рози бўлди.

Кейин маълум бўлишича, Ортиқой дугонаси билан магазиндан чиққанида Тўхтасин ака уларнинг ортларидан кузатган ва қайси эшикка киришганини билган эканлар. Шундан кейин Магадан портидаги катта ошхонада ишлайдиган дўсти Мирмажид Зокировнинг олдига бориб, бўлган гапни айтиб, меҳмон кутиш учун тайёргарлик кўришибди.

Ўтин омборининг қоровулхонаси Тўхтасин аканинг кулбаси экан. Шу кулбага кичик дастурхон ёзилиб, нозу неъматлар қўйилган эди. Дастурхон устида суҳбат бошланиб кетди. Тўхтасин ака Ортиқойдан қамалмасдан илгари нима иш билан шуғулланганлигини, нима сабабдан ҳибсга олинганлигини сўради.

— Уруш бошланганда еттинчи синфни битириб, қишлоғимиздаги Сталин номидаги колхоз даласида ишлаётган эдим. Қишлоқдаги барча йигитлар фронтга кетди. Ҳатто чоллар ҳам қолмади — уларнинг соч-соқолларини қиртишлаб олдириб, ишчи батальонларига жўнатишди, — деди Ортиқой. — Колхоздаги меҳнатнинг барча оғирлиги хотин-қизлар ва ўсмир болалар елкасига тушди. Омоч қўшиб ер ҳайдаган, мола босган, ғалла янчган, тайёрлов пунктига арава-арава дон ташиб, 60-65 килограммли қопларни кўтарган пайтларим бўлди. Меҳнатим раҳбарларга маъқул бўлди шекилли, мени партияга ўтказишиб, юқорироқ вазифага — қишлоқ Советининг котиблигига кўтаришди. Кейин колхоз партия ташкилоти котибаси, омбор мудири бўлдим.

1945 йилда уруш тугагач, омон қолган эркаклар фронтдан қайтиб кела бошладилар. Шунда менинг ўрнимга кўз тиккан одамлар пайдо бўлди. Омборни иғвогарона тафтиш қилиб, 450 сўм камомад ёзишди. Ўзингиздан қолар гап йўқ, уруш бошлангач, кун кўриш қийин бўлиб қолди. Шунда икки-уч одам қайтариб бериш шарти билан омбордан дон олган, мен эса уларнинг лафзига ишониб, бу ишни ҳужжатлаштириб қўймагандим. Тафтиш бошланганда улар омбордан маҳсулот олганларини тан олишмади. Кейин билишимча, бу атайин уюштирилган иш экан.

— 450 сўм катта камомад эмас-ку? Адашмасам, ўша пайтда бу пулга тўрт-беш килограмм ғалла берарди.

— Уруш босилгач, Сталиннинг махсус буйруғи чиқиб, унда камомад қилганларнинг айбини уч баравар ошириб ёзиш ва шунга яраша жазолаш кўрсатилган экан.

— Сиз коммунист бўлгансиз-ку? Бу масалага райкомдагилар қандай қарашди?

— Райкомнинг биринчи котиби яхши одам экан. У бюро мажлисидан аввал мени ҳузурига чақиртириб: «Ортиқой, сенинг меҳнаткаш, ҳалол аёллигингни биламиз. Аммо ҳар бир ишда камчилик ҳам бўлади. Сен айбингни бўйнингга олиб, узр сўраб, тилхат ёзгин, биз сени қамоқдан олиб қолишга ҳаракат қиламиз», — деди.

— Сиз нима дедингиз?

— Ўша кезда ўзимга нисбатан қилинган душманчиликдан жуда дарғазаб эдим. Шу боис, ўжарлик қилиб: «Тилхат ёзмайман, партиядан узр сўрайдиган иш қилганим йўқ», — дедим. Шундан кейин мени райком бюросида партиядан ўчириб, эртаси куни қамоққа олишди.

— Турмуш қурганмидингиз?

— Турмуш қурганман. Аммо қамалганимдан кейин бир йилча ўтгач, турмуш ўртоғим хат ёзиб, маҳбусликда бўлган аёл билан яшолмаслигини, шу боис, уйланишга қарор қилганлигини, ундан умидимни узишимни маълум қилган.

— Номард!.. Ота-онангиз борми?

— Отам 1933 йилда қаҳатчиликда вафот этган, онам бор…

— Оилада неча фарзандсизлар?

— Тўрт фарзанд эдик. Ҳозир бир ўзимман. Икки акам урушда ҳалок бўлишди. Укам Анорбой уруш йиллари фабрика-завод билим юртини битириб, Қозоғистоннинг Қорақанди шаҳридаги корхонага ишга юборилган эди. У ўша жойда касалга чалиниб, вафот этди.

— Ҳозир онангиз ким билан яшайди?

— Бўстонлиқдаги уйимизда ёлғиз ўзлари яшайдилар.

Ортиқойнинг ҳикоясидан Тўхтасин ака қаттиқ таъсирланди, унга ич-ичидан ачиниб:

— Аёл бошингиз билан ҳаётнинг шунча зарбасига чидаган сизга ҳам, онангизга ҳам раҳмат, синглим! — деди ниҳоят.

— Сизни нима учун қамашган?

— Менга сиёсий айб қўйишган. Боя айтганимдек, қамалмасимдан аввал «Қизил Ўзбекистон» газетасида адабиёт ва санъат бўлимининг мудири эдим. Олим ва ёзувчи сифатида ижодий жамоатчилик ўртасида яхшигина обрўйим бор эди. Кутилмаганда ҳаммасидан айрилдим. Бир куни ишдан кейин Шайхонтоҳурдаги чойхонада ошна-оғайнилар билан дам олдик. Шунда ёзувчи Абдулла Қодирий ҳақида гап бўлди. Мен: «Абдулла Қодирий улуғ ёзувчи, уни нотўғри қамашди», — дедим. Шу гапимни ўзим билан бирга ишлайдиган ҳамкасбим тегишли идорага етказган. Эртаси куни кечаси уйимга махсус хизмат маҳкамаси ходимлари келишиб, тинтув ўтказишгач, мени олиб кетишди. «Миллий иттиҳод» жамиятининг аъзосисан, деган айб қўйишди. Ватан, халқ олдида тариқдай ҳам айбим бўлмай туриб, ўн йил қамоқда ўтирдим, ҳозир сургундаман.

— Қаерлардаги қамоқ лагерларида бўлдингиз?

— Бу мамлакатда қамалганлар ҳам, қамоқ лагерлари ҳам кўп экан. Ўзбекистоннинг жанубидаги, Қозоғистондаги, Удмуртиядаги, Тайшетдаги қамоқ лагерларида бўлдим. Магаданга келмасимдан аввал Тайшетда бўлганман. У ерда бир кўнгилсизлик бўлиб, бу ерга келиб қолдим.

— Нима бўлди?

— Лагердаги ошхонада ошпаз эдим. Бир куни лагердаги ўғрилардан уч нафари ҳузуримга келиб, пичоқ ўқталишди: «Гўшт консервасидан бизга мунтазам бериб турасан, акс ҳолда, ҳаётдан умидингни узавер», — дейишди. Ўзингизга маълум, лагерь шароитида гўшт консерваси ўта тақчил озиқа. Мен уларга дабдурустдан қаршилик қилмадим: «Майли, юринглар, гўшт консерваси олиб бераман», — деб ошхона омборига бошладим. Ўғрилар ортимдан эргашишди. Йўлакда бораётиб, ерда ётган узун сопли болтани кўрдим-у, ниятим бузилди. Уни шарт олдим-да, орқамга ўгирилиб, биринчи ўғрининг елкасидан чопдим, кейин иккинчисини қувиб етиб, ағдардим. Ҳовлида учинчисини қувиб бораётганимда, назорат минорасида турган соқчи осмонга огоҳлантирувчи ўқ узди. Ноилож, тўхташга мажбур бўлдим.

Бир зумда лагерь тўс-тўполон бўлиб кетди. Соқчилар етиб келиб, қўлимга кишан солиб, қамаб қўйишди. Алоҳида бўлим ходимлари мени уч кун сўроқ қилиб, ҳақиқатни аниқлашди. «Давлат мулкини ўғрилардан ҳимоя қилибсиз. Яхши. Айбингиз йўқ экан, — дейишди. — Энди сизни бу ерда қолдириб бўлмайди. Ўғриларнинг шериклари ўч олишлари мумкин». Шундай қилиб, Магаданга келиб қолдим. Асли мени бу ердан минг километр олисдаги Усть-Неру деган жойга жўнатишмоқчи эди. Маҳбуслар тдрқатиладиган лагерда ўт ўчирувчилар командаси бошлиғи бўлиб ишлаган Мирмажид Зокиров деган ҳамюртим менинг шу ерда қолишимга ёрдам берди. Ҳозир у қамоқ муддатини тугаллаб, Магадан портидаги катта ошхонада ошпазлик қиляпти. Мирмажид менинг шу ерда орттирган яхши дўстларимдан.

Улар анча вақтгача гурунглашдилар. Суҳбат сўнгида Тўхтасин ака Ортиқойга бирга турмуш қуришни таклиф қилдилар.

— Тошкентда оилангиз бордир, улар нима бўлади? — деди Ортиқой.

— Бу борада ҳам сиз сингариман. Мен қамалгач, хотиним кутмай, турмуш қуриб кетди. Ҳотиржам бўллнг, Сиз билан бир умрга турмуш қураман.

…Кўп ўтмай, ўтин омборида кичкина тўй бўлди. Куёв ва келин тўйга Магаданда орттирган ёру биродарларини таклиф этишди. Улар орасида Тўхтасин аканинг қозоғистонлик олим дўсти ҳам бор эди. Ўша киши уларни никоҳлади:

Улар турмуш қуришганига ҳали бир ой ҳам бўлмаган эди. Бир куни Ортиқой ишдан қайтганида эри уни хурсанд бўлиб кутиб олди. «Ортиқой, — деди у юзида табассум билан, — сенинг пойқадаминг ёқди, хизмат пиллапоясидан кўтарилдим: қоровулликдан ўтин омбори мудирлигига ўтказишди!» Ортиқой хурсанд бўлиб, эрини табриклади.

Тор қоровулхона оилавий шароит учун нобоп эди. Уй сотиб олайлик дейишса, маблағлари йўқ. Эр-хотиннинг арзимас маоши қориндан ортмайди. Нима қилиш керак? Иложи топилди. Якшанба кунлари эр-хотин ўрмонга бориб, брусники териб, Магадан бозорида сота бошлашди. Ҳосили майда, қип-қизил, ширин бўладиган бу ёввойи мевадан яхши мураббо тайёрласа бўлар, шу боис, харидорлар уни суйиб харид қилишар эди.

Ҳадемай, эр-хотин етти юз сўм пул тўплаб, шаҳар яқинидан саккиз сотихча ҳовлиси бўлган икки хонали уй сотиб олишди. Кейинроқ бу уй ёнига яна бир хона қуришди. Турмушлари анча изга тушиб кетди.

 

Озодлик

Магадан аҳолиси, асосан, маҳбусликдан озод бўлиб, турли сабаблар билан шу ерда ўрнашиб қолган кишилардан иборат эди. Шимолдаги бу олис порт шаҳарга йилига тўрт-беш кема қатнаб, денгиз суви музлагач, кема ҳаракати тўхтар эди. Инсондай яшаш, маданий ҳордиқ чиқариш учун деярли ҳеч қандай шароит йўқ бўлган шаҳарнинг иқлими бағоят совуқ бўлиб, ёзда ернинг бир қаричча қатлами эриб, ости музлигича қолаверар эди. Қишнинг чирсиллама пайтлари қорнинг қалинлиги қарийб икки метрга, совуқ эса 55-60 даражага етарди. Сургунда юрган кишиларни туғилиб-ўсган юрт, ёру дўстлар соғинчи қийнар эди. «Фарғонамнинг мевазор боғларини, шарқираб оққан сойларини яна бир бор кўрармиканман? Ёки шу совуқ ўлкада қийналиб яшаб, ном-нишонсиз ўлиб кетармиканман? — дерди Тўхтасин ака баъзан умр йўлдошига. — Ким эдим-у, ким бўлдим? Қайси гуноҳларимга Аллоҳ мени шу қадар қаттиқ жазолади?»

Ортиқой опа эса эрига сабр қилишни, ноумид бўлмасликни уқтириб, тасалли берарди, руҳини кўтаришга, айниқса, у киши жиндай сархуш бўлган пайтларда ниҳоятда ширин гапириб, ранжитиб қўймасликка ҳаракат қиларди.

Шу орада алҳол, Сталин вафот этди. Берия ҳибсга олиниб, бегуноҳ совет кишиларининг жаллоди сифатида отиб ташланди. Шунда Ортиқой эрига шундай деди:

— Олимман, ўзбек адабиётига анча хизмат қилганман, мени айбсиз қамашган кеяпсиз, нега тегишли жойларга шикоят қилмайсиз?

— Ёзиб-чизиб чарчаганман, ҳеч нафи бўлмаган.

— Замон ўзгарди. Ҳукуматга янги-янги одамлар келишди. Яна бир ёзиб кўринг-чи, зора бу гал нафи тегса.

Шундан кейин Тўхтасин ака яна Москвага шикоят хати ёздилар. Орадан бирмунча фурсат ўтиб, хатга жавоб келди. Унда: «Шикоятингиз кўриб чиқиляпти, бизга иш жойингиздан таърифнома юборинг», — дейилган эди. Бу яхшилик аломати эди.

Ўтин омбори маъмурияти яхши таърифнома ёзиб берди. Тўхтасин ака уни дарров Москвага жўнатдилар. Орадан яна бир оз муддат ўтиб, Тўхтасин акани Москвага чақирдилар. У ерда жафокаш бу инсонни яхши қабул қилишиб, унга шундай дейишибди:

— Сизнинг делонгизни кўриб чиқдик, ҳеч бир гуноҳингиз йўқ экан. Ўн беш йил беҳуда қамоқ ва сургун азобини тортибсиз.

— Эндиликда бунинг учун мен кимни айбдор ҳисоблашим керак? Азоб билан ўтган бу йилларнинг товонини менга ким тўлайди?

— Ҳар ҳолда биз эмас… Ўзбекистонда Сизга ким туҳмат қилган, кимлар суд қилиб қамаган бўлса, ўшаларга даъво қилишингиз мумкин.

— Жавобингиз учун раҳмат!

Тўхтасин ака Москвадан рафиқасига телеграмма юборди. Бу пайтда Ортиқой Бўстонлиқда эди. Меҳнат таътилига чиқиб, ёлғиз яшаётган онасини Магаданга олиб кетиш учун қишлоғига келган эди. Тўхтасин ака ўз телеграммасида сургундан озод бўлганлигини, Ортиқойга Магаданга қайтмай, Бўстонлиқда тура туришни, яқинда ўзи ҳам Ўзбекистонга бориб қолиши мумкинлигини маълум қилган эди.

Шундай қилиб, Тўхтасин ака 1955 йил январь ойида батамом оқланиб, Тошкентга қайтиб келдилар. Дастлаб қамалмасидан аввал ўзи ижарада турган Шайхонтоҳурдаги Парпихўжа аканинг уйига ташриф буюрди. Хонадон эгалари оғани ўз қадрдонларидек кутиб олишди. Лекин бу пайтга келиб улар кўпайишиб, жўжабирдай жон бўлиб қолишган экан. Шу боис, у ерда бир-бир ярим ой тургач, бошқа жой топиб чиқиб кетишга тўғри келди. Лекин Тўхтасин ака бу оила билан дўстлик алоқаларини бир умр узмади.

 

Иш ахтариб

Тўхтасин ака сургундан қайтгач, дастлаб Тошкентда ишлари юришмади. Тўрт ой мобайнида у киши иш сўраб кирмаган идора қолмади ҳисоб. Ҳамма жойда оғанинг истеъдодини тан олишса ҳам, собиқ «сиёсий маҳбус»ни ишга қабул қилишга ўзларидан хавфсирашар, «юқоридан бир ишорат бўлса, бажонидил ишга қабул қилар эдик», мазмунида жавоб берар эдилар.

Бирор ишорат умидида оға Ўзбекистон ССР Олий Советига мурожаат қилдилар. Олий Советнинг ўша вақтдаги раиси уч ойгача у кишини қабул қилишга ботинмади. Охирида қабулхона котиби орқали Марказқўмга мурожаат қилсин, деб тайинлади.

Тўҳтасин ака 1955 йил 30 апрелда Марказқўмнинг биринчи котиби Амин Ниёзов қабулида бўлдилар. У киши ҳол-аҳвол сўради. Тўхтасин ака бўлган воқеани қисқача шарҳлаб, муддаога кўчиб, шундай дедилар:

— Бошимга бу мусибат тушгунча «Қизил Ўзбекистон» газетасининг адабиёт ва санъат бўлими мудири эдим. Қонунга мувофиқ, мен яна ўз ўрнимда ишлашим лозим. Бироқ газета муҳаррири ўртоқ Иброҳим Раҳим бу қонуний ишга ботинқирмай турибдилар. Агар сиз бир оғиз далолат қилсангиз, Иброҳимжон сўзингизни қайтармас, адолат тантана қилар, мен шўрликнинг ўн беш йилга чўзилган изтиробларимга чек қўйган бўлардингиз.

— Талабингиз шугинами? — сўради Амин Ниёзов.

— Шугина, ўртоқ Ниёзов.

Ниёзов шу заҳоти Иброҳим Раҳимга қўнғироқ қилиб: «Ҳозир ўртоқ Жалолов олдингизга боради, бу кишини ўз лавозимига тайинланг», — деб буюрди.

Тўхтасин ака Ниёзовга қайта-қайта ташаккур айтиб, тўғри «Қизил Ўзбекистон» гаҳририятига бордилар. Бироқ Иброҳим Раҳим у кишини одатдагидан совуқроқ қабул қилди. Ҳолбуки, Тўхтасин ака аксини кутган эди. Бу ҳам етмаганидек, тўрт ойдан бери столи тортмасида ётган аризасига: «Ўрин йўқ, қабул қилолмайман», — деб ёзди-да, қўлларига қайтариб берди. Тўхтасин ака ҳайрон бўлиб хонадан чиқиб кетдилар.

1955 йил 7 май куни Ниёзовнинг ёрдамчиси Востриковга йўлиқдилар. У киши билан ораларида шундай суҳбат бўлиб ўтди:

— Сиз ақлли одамсиз. Ўзингиз ўйлаб кўринг, ўн беш йил турмада ётиб чиққан маҳбусни мафкура соҳасига ишга олиб бўладими?!

— Ўртоқ Ниёзов шундай ишга рози эдилар-ку?!

— Бўлмаган гап! Ниёзов Иброҳим Раҳимга сизнинг олдингизда бир хил, сиз кетгач, иккинчи хил кўрсатма берди.

— Яъни, мен юбордим, сен ишга олма, деб қўнғироқ қилдими?

— Худди шундай.

— Демак, мени мафкура соҳасига йўлатмайсиз? Востриков яна бир нарса демоқчи бўлибди, лекин Тўхтасин аканинг тоқати тоқ бўлиб, ундан юз ўгириб, орқага қайтибди.

* * *

Москва шаҳри. КПСС МК Биринчи котиби Н. С. Хрушчевга

АРИЗА

Мен Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси котиби Сулаймон Азимов билан бирга қамалганман. Яқинда биз оқландик ва Тошкентга қайтиб келдик. Ихтисос бўйича адабиётшуносман, илгари Тошкент шаҳар олий ўқув юртларида лекция ўқиганман. Кейинроқ «Қизил Ўзбекистон» газетаси таҳририяти адабиёт ва санъат бўлимининг мудири этиб тайинландим. Адабиётшунос сифатида ўзбек совет адабиёгннинг ривожида салмоқли ҳиссам бор.

Менинг «Адабиёт тарихи» дарслигим (педагогика институтлари учун) ҳатто ҳибсга олинганимдан кейин ҳам менинг фамилиямсиз нашр қилинган ва ҳозир ҳам асосий дарслик ҳисобланади..

Буни қаранг, менинг жисмим қамоқда бўлганида, миям аудиторияларда қолган. Бу мени хароб қилмоқчи бўлганлар учун шармандалик-ку! Мен шундан жуда мамнунманки, фаол ижтимоий ҳаётдан сурбетларча суриб ташлаганларига қарамай, мен бари бир социалистик қурилишда иштирок этяпман, коммунизм қурувчилари сафини тарк этганим йўқ. Буни англаш менинг ўз муҳитимдан бир поғона юқори бўлишимга ёрдам берди.

Ҳозир мен фаолиятга интиляпман, меҳнат қилишни истайман, иложи борича тезроқ диссертация ёқлаб, ўз дўстларимга етиб олишни истайман, лекин ўзларига қандайдир гап тегаб қолишидан қўрқиб, ҳеч бир жойда мени ишга олишмаяпти.

Қаерга мурожаат қилмай, ҳамма жойда мени мақташади, қобилиятли ходим деб ҳисоблашади, лекин Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси ёки Ўзбекистон ССР Олий Советининг розилигини талаб қилишади.

Афсуски, тўрт ой мобайнида мен Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасидан ҳам, Ўзбекистон ССР Олий Советидан ҳам бундай розиликни ололмадим.

Шундай қилиб, Никита Сергеевич, ўзим буни истамаган ҳолда Сизга мурожаат қилишга мажбур бўлдим. Мен шахсан Сиздан қуйидагиларни бйлишни истайман:

1. Ўзим танлаган соҳа сифатида мафкура жабҳасида ишлай оламанми?
2. Мени газета, журналлар таҳририятлари ёки нашриётларга ишга қабул қилиш мумкинми?
3. Мен олий ўқув юртларида адабиётдан дарс бера оламанми?

Агар шу мумкин бўлса, Ўзбекистон Компартияси Жарказий Қўмитаси котиби ўртоқ Ниёзовга кўрсатма беришингизни илтимос қиламан, у менинг кун кўришимга имкон берсин, менинг қаерда кўпроқ фойдам тегса, ўртоқ Ниёзов менга ўша соҳадан иш берсин. Газета ва журналларнинг таҳририятларида, тил ва адабиёт институтларида, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Шарқшунослик институтида ишласам, жамиятга кўпроқ нафим тегади.

Ҳозир Тошкент шаҳрида моддий жиҳатдан қийналиб, маънавий эзилиб юрибман.

Никита Сергеевич, илтимос қиламан, менга ҳаётга йўлланма беринг, хароб бўлиб ўлиб кетишдан асранг.

Илтимос билан, (Т. Жалолов).

1955 йил, 17 май. Тошкент шаҳри».

Тўхтасин ака ушбу аризасини Москвага юбориб, болалиги ўтган шаҳар — Шаҳрихонга жўнадилар. У ерда қариндош-уруғлар, ёр-дўстлар ва шогирдлар тўпланишди. Шогирдларининг аксарияти туманнинг масъул ходимлари экан. Улар туман партия қўмитасининг биринчи котиби Дадаш Иброҳимов ҳузурига кириб, Тўхтасин акани ғойибона у кишига таништирдилар ва Шаҳрихонда олиб қолишни илтимос қилдилар.

Дадаш ака валламат киши экан. Қабулга кирган кишиларнинг Тўхтасин ака ҳақидаги фикр-мулоҳазаларини эшитиб, бундай дедилар: «Айтишларингга қараганда, у домла бирингизга дўст, бирингизга устоз экан. Гуноҳи бўлса, қамоқхонадан чиқаришмасди, модомики, чиқаришибдилар, демак, гуноҳи йўқ. Мен розиман, хоҳлаган ишига тайинлашингиз мумкин».

Тўхтасин ака Шаҳрихонга борган биринчи кунданоқ етиб келган бу хушхабар у кишининг руҳини кўтарди. Қариндошлар, ёшлик қадрдонлари ҳам севинишди.

Бироқ Тўхтасин ака Шаҳрихонга борганларининг ўн учинчи куни республика Марказқўмидан ва Маданият вазирлигидан кетма-кет телеграммалар олдилар. Унда Тошкентда у кишини сабрсизлик билан кутаётганлари айтилган эди. Тўхтасин ака Тошкентга қайтиб, аэропортдан Марказқўмнинг мафкура бўлимига — Раҳмонқуловга қўнғироқ қилдилар. Раҳмонқулов: «Зудлик билан маданият вазири Қўчқоровга учрашинг», — деди.

Қўчқоров Тўхтасин акани очиқ чеҳра билан кутиб олиб, кўз олдиларида Ўзбекистон Давлат нашриётининг директори Файзулла Юнусовга қўнғироқ қилди: «Файзулла ака, — деди вазир, — ҳозир Тўхтасин Жалолов домла ҳузурингизга борадилар. У кишини муҳаррирлик лааозимига қабул қилиб, буйруқ чиқарасиз ва натижасини менга айтасиз, мен эса Марказқўмга етказишим лозим. Масала равшанми?»

Шундан кейин Тўхтасин ака Қўчқоровга ташаккур айтиб, нашриётга қараб кетдилар. У киши етиб боргунларича, муҳаррирлик лавозимига қабул қилинганликларн ҳақидаги буйруқ деворга осиб қўйилган экан. Бу воқеа 1955 ййлнинг июнь ойида бўлди.

Тўхтасин ака Ўзбекистон Давлат нашриётида 1961 йилгача меҳнат қилдилар. Кейин Давлат бадиий нашриётида катта муҳаррир, Ўзбекистон Фанлар академияси тил ва адабиёт инстнтутида илмий ходим, «Шарқ юлдузи» журналида адабий ходим лавозимларида ишладилар.

1955-67 йиллар Тўхтасин аканинг илмий-адабий ҳаётида энг сермаҳсул йиллар бўлди. Бу йилларда «Ўзбек шоиралари» (1959 й.), «Хамса» талқинлари» (1960 й.), «Паҳлавон Маҳмуд» (1961 й.), «Олтин қафас» (1962 й.), «Яшасин табассум» (1966 й.) асарларини нашр эттирдилар.

Худди шу даврда бадиий таржима соҳасида ҳам анчагина иш қилдилар. Жумладан, Рабиндранат Тагор танланган асарларининг биринчи жилди («Ҳалокат» романи), иккинчи жилди (ҳикоялар), «Ҳинд эртаклари», Сотим Улуғзоданинг «Ёшлигимиз тонги» романи, «Гавҳари шабчироқ» комедияси, Садриддин Айнийнинг «Эсдаликлар»и (Ш қисми). В. Смирнова-Ракитинанинг «Абу Али ибн Сино» қиссасини ўзбек тилига ўгирдилар. Булардан ташқари, бу давр мобайнида 30 га яқин китобни таҳрир қилдилар.

Тўхтасин ака ўзбек ва тожик тилларини пухта биладиган адиб эдилар. Демак, икки маданият, икки адабиётнинг комил ҳуқуқли вориси эдилар ва шу билан фахрланардилар.

Адиб 1955 йилда (Сталин вафот этиб, унинг хатолари тўғрилана бошлангандан кейин) сиёсий маҳбус сифатида оқланди. Аммо ҳаётда Сталин жисман йўқ, унинг сиёсати қораланган бўлса ҳам сталинизм мавжуд эди. У ҳар қадамда «собиқ маҳбус»нинг эркин фаолият кўрсатишига, қулочини кенг ёйиб ижод қилишига халақит берарди.

Адибнинг оқлангандан кейинги биринчи катта асари — «Ўзбек шоиралари» адабиётимизда муҳим янгилик бўлди. У нашр этилиши билан китоб дўконлари жавонларида кўп турмай, қисқа вақтда сотилиб кетди. Адабиёт шинавандалари уни қўлма-қўл қилиб ўқидилар. Муаллиф китобхонлардан ўнлаб миннатдорчилик мактублари олди. Айнан шу китобдан сўнг ижодий жамоанинг адибга бўлган муносабати ўзгариб, унга илгаригидек «ола» қарашларга чек қўйилди, барча таҳририят ва нашриётларнинг эшиклари муаллиф учун кенг очилди. У ижодкор дўстлари сафидан муносиб ўрин эгаллади.

Мана, «Ўзбек шоиралари» ҳақида китобхонлар ёзган фикрлардан айрим намуналар:

«Қадрли оғамиз Тўхтасин Жалолов!

«Ўзбек шоиралари»ни зўр севинч ва ҳаяжон билан ўқидим. Сиз узоқ ўтмишда зулмат ичида офтобга интилган, асоратдан сарв қадлари хам, жўшқин қалбларида ҳасрат-алам, гул юзлари ва киприкларида нам, кишанли қўлларида қалам билан ижод этган ўзбек шоиралари яратган дуру гавҳарларни бир галереяга тўплаб улуғ иш қилибсиз.

Аёллар оламига кўрсатган бу ҳурматингиз, ўзбек адабиёти хазинаси кемтигини тўлдирганингиз учун бир оддий ўзбек аёли, совет аёли сифатида Сизга ташаккур билдирмасдан ўтолмайман. Минг раҳмат Сизга, Тўхтасин ака!

Саодат ШАМСИЕВА, Тошкент, 1960 йил 18 январь.»

Тўхтасин ака «Ўзбек шоирлари»ни ёзишни қамалмасларидан илгари режалаштирган эдилар. Қамоқдан қайтгач, дарҳол бу ишга киришдилар. Аммо бу ишда қудратли бир ҳомийга муҳтож бўлдилар. Ана шу ташвишли, ҳаяжонли пайтда у кишининг кўз ўнгида адабиёт осмонининг тўлин ойи, муҳтарам Ойбек сиймоси намоён бўлди. Тўхтасин ака бу алп адибни кўпдан бери — «Қутлуғ қон» романи қўлёзма ҳолида муҳокама қилинган кундан бери билар, шу роман ҳақида илк мақола муаллифи ҳам эдилар.

Дарҳақиқат, Ўзбекистонда Ойбекдан қудратлироқ ҳомий йўқ эди. Тўхтасин ака шу кишидан ҳимоя сўрашга аҳд қилдилар.

Тўхтасин ака «Ўзбек шоиралари»нинг қўлёзмасини қўлтиқлаб, Ойбек ҳузурига борганида ёзувчи хонадонидагилар уни яхши кутиб олишди. Бир ҳафтадан кейин хабар олишни илтимос қилишди. Тўхтасин ака миннатдорчилик билдириб қайтди.

Тўхтасин ака иккинчн марта борганида эса, Ойбек у кишини меҳмонхонасида мамнуният билан кутиб олдилар. Ноз-неъматлар билан тўла дастурхон атрофида дўстона суҳбат бошланди.

— Яхши!.. Жуда яхши китоб! Соз!.. — дедилар Ойбек.

Бу китобнинг умумий баҳоси эди. Кейин адиб бобма-боб таҳлилга киришиб, асарнинг фазилатлари ва камчиликларини кўрсатиб борди.

Тўхтасин ака Ойбекка қайта-қайта раҳмат айтиб, адибнинг эътирозларини ҳисобга олишга ваъда берди.

— Сиз энди роман ёзинг, Тўхтасин, — илтифот қилдилар Ойбек.

— Роман? — таажжуб билан сўрадилар Тўхтасин ака.

— Ҳа, роман ёзинг! Албатта, ёзннг!

— Нимани ёзай, Ойбек ака?

— Ўзингизни ёзинг, ўзингиз ёзилмаган романсиз…

— Менга бўлган ишончингиз учун ташаккур, Ойбек ака! Агар бу ншончингизни оқлолсам, ўзимни бахтиёр деб билардим.

Ниҳоят, Тўхтасин ака кетишга рухсат сўради.

— Китоб ҳақидаги фикримиз тайёр эмас-ку?

— Мен «Маҳзуна» бобини тўлдиргунча тайёр бўлиб қолар.

— Албатта, бўлади.

Орадан бир ҳафта-ўн кун ўтгач, Тўхтасин ака уйида ўтириб, китобини қайта ишлаётганида, Ойбекнинг ўзи нашриётга келиб, «Ўзбек шоиралари» ҳақида ёзган фикрларини директорга қолдириб кетади. Унда шундай дейилган эди:

«Ўзбек шоиралари» ҳақида

Тўхтасин Жалолов илгари ўтган ўзбек шоиралари ҳақида ғоят муҳим асар ёзди. Шу вақтга қадар ўзбек адабиётида ўзбек шоиралари, уларнинг асарлари, ҳаётлари ўрганилмагандир, деярли. Улар ҳақида якунланган асарлар йўқдир. Айрим шоираларимиз тўғрисида энди-энди адабиётчиларимиз ишлай бошладилар. Бу ҳуқуқсиз, чексиз жафо кўрган мазлума шоираларнинг асарлари уларнинг бахтсиз тақдирлари бўронида йўқ бўлиб, унутилиб кетган. Тўхтасин Жалолов тарих зарварақларини ахтара-ахтара, ўзбек шоиралари ҳақида хийла қимматли маълумотлар тўплади. Ўзининг катта, синчков текширишлари натижасида ўттизга яқин ўзбек шоираларини топди. Бу ғоят ажойиб воқеадир.

Халқимиз ўзбек адабиёти тарихининг ёрқин саҳифаларини кўришга муштоқ ва бундай асарларга ташнадир.

Ойбек. 17/Х1—1958 йил».

1996 йил.