Bunday muhim vaqtda bu xil muhim mayealalarni qo‘zg‘atmoq ulug‘ zaruriyotdandur. Muhtaram ulamoi kiromlarimizni ham ortuqcha munozaralar o‘rnig‘a mundoq masalalarni har bir tarafin muhokama qilub, xatosiga, afu savobiga ijdihot etmaklari diniy ulug‘ vazifalardandur. O‘z ko‘zum birla ko‘rdig‘im va qulog‘im birla eshitdig‘imcha, Arabistonda har yerda xutba o‘qilur. Imom «Alhamdulloh, alhamdulilloh, alhamdulillohi lazi haddono alal islom», desa, arablar: «Nahmiduhu va nashkuruhu va numinu bihu», — derlar. Imom: «Ashhadu anna loiloha ilolloh», demak, barobar qichqirishub, «Va ashhadu anna Muhammadin abduhu va rasuluhu», derlar. Imom: «Innalohu va malaykatu-hu yasiluna alan nabiyan yo ayyuhallazina omanihu va salihu», demak, barobar gurullashub, «Sallallohu taolo alayhi va ala ashobihi ajmain», derlar. Imom: «Ayuhannos… dedimi, «labbayk», derlar-da kecha yarimi kabi bir tinchlik hosil bo‘lub ketar hamda some’lik vazifasin ado etuvga kirishur. Sahar murg‘i kabi maqom maqomida «Omano… sadaqno… naama… sadaqa rasulillo…» kabi anda-munda qabuliyat tovushlari eshitulub turur. Imom: «Ollohuma ag‘firli…» duosin biturgach, oxirinda gurullashib, barobar «Omin yo rabbil olamin», deb takbirdan so‘ng namozg‘a kirishurlar. Mana bular na uchun bundog‘ tovush etub tururlar.
Albatta, xutbani nimadan iborat ekanlig‘in onglar va buni hech kim inkor etmasa kerak. Ammo, bizim Turkistonda tillari turk va fors uchunmi «Ayyuhannos» nidosiga «labbayk» o‘rniga sukut etub, devor yoki ustunga suyonub uxlovga, albatta, majburdurlar. «Do‘koningizi berkiting, azon aytdi», deganda, «Ey, hali xutba o‘qiydi, vaqt uzoq» yoki «Falon masjidga boraylik», deganda, «Ey, ul bo‘lmaydi imomini ovozi sovuq, juda xutbani uzun o‘qiydi…», — degan javoblarni ayb etuvga haqiqimiz bormi? Gunohkor soniy olamizmi? Albatta, yo‘q! Chunki xalqimizni yuzdan to‘qson beshi avom. Bul avomlar na maktabda muallimdan, na uyda ota-onadan, na mahallada yurub, biror majlisda imom hazratdan jum’a bayrami va xutba xususinda ochuq bir ma’lumot olgan yo‘q. Demak, xutbani tinglovni vojibotindan mutlaq deyarli xabarsizdurlar.
Holbuki, imomlarimiz orasinda ham ikki-uch ming kishiga qarab xutba o‘qurkan, «ayyuhannos» nidosidan maqsad na ekonlig‘in anglovchilari yo‘q, demakg‘a mumkin. Na uchun agar bilsalar edi, bu vaqtgacha bunday muhim masalani qo‘zg‘aturg‘a kirishur edilar.
El turk va forsiy ekan, «ayyuhannos» nidosi o‘rniga «ey, xaloyiq» deb qilg‘on targ‘ib va taklif umuri shar’i va ahkomi islomni o‘z shevasina ko‘chirub so‘zlar edilar. Amri ma’ruf ila ogoh etar uchun lozim tutilgan ilojga yopishur edilar yoki turkiy o‘quv mone ekon, el arabchani anglamas ekon, xutbani hamdu sifot ila tamom etar, turk vojibotig‘a parishon so‘zlab, gunohkor bo‘lmog‘iga sababkor bo‘lmas edilar. Demakki, xutbadan murod mahotibinni zakot, sadaqat, aqida va ibodat kabi diniy va milliy a’molga taklif etuv ekon, hamdu sifot ba’dinda o‘qiladurgan «ayyuhannos» xitobindan boshlab turkiy yerda turkiy, forsiy yerda forsiy o‘qub tinglatuv vojibatin ma’sum elni gardanidan ado etuvga qottuq bir mone bormi yoxud «turkiy tili makruh» degan asossiz xitoblarga sukut etamizmi? Ajabo, haqiqatmi, bo‘htonmi, bois ittifoqmi, nifoqmi? Bu kungi 200 millyunni tashkil etub turgan turk va fors o‘g‘li asri saodatda huzuri 30 risolatpanohda bo‘lsa, janob payg‘ambarimiz xutbani arabiy o‘qurmidilar? Yoxud san turk, san fors, deb mutlaq ajraturmidilar yoki bir chorasiga, ya’ni turkiy va forsiy ham o‘quvga kirishurmidilar? Mana, savolning muhim yeri bundadur!
Ishda agarda bu masala bizda avvalroq hal bo‘lgan bo‘lur edi. Bu kungi hurriyat olaminda ittifoq va ittihod[1], alalxusus, hozirg‘i diniy va milliy kamchidiklarimizga eng birinchi moddiy quvvat bo‘lgan zakot va sadaqot to‘g‘risinda hech shoshilmagan va bu xil o‘rinsiz ixtiloflarga to‘qunmagan bo‘lur edik hamda yuzdan to‘qson beshni tashkil qilgan xat va savodsiz xalqimizga bu kunlarni anglatur uchun xitobnoma, jarchi, voiz, falon va kazolarga tirolmas edik. 3000—5000 lab xalqimizni minbar tagiga yig‘ub, some’likka qo‘shub turgan haftalik bu fursatlarda «ayyuhannos» o‘rniga imomlarimiz «ey, xaloyiqlar», der edilar-da, bu kunga qadrlik kunlarda har kishini o‘ziga loyiq buyurulgan diniy xizmatlarni tushundurur, ijroi shar’i va targ‘ibi ahkomi islomga bo‘yunsunub bir-biri bila ittifoq va ittihodda bo‘luvni qadrlik kunda diniy va milliy huquqni tanuvni «Sho‘roi islom» bayrog‘i ostig‘a yig‘ilishub ish qiluvni taklif va tavsiya etar edilar. Og‘urliklar bizdan ko‘tarilub, har bir ishimiz ixtilofsiz, narsasiz o‘z o‘rnida qaror olgan bo‘lur edi.
Emdi hamdu sifotdan boshqa maqsadni turkiy o‘quvga qottuq bir mone yo‘q ekan, bu amalning mumkin qadar ijro etuvga kirishmoq kerak. Xutba turkiy o‘qilursa, samavorlardagi Jamshid hikoyasig‘a yig‘ulgan xalq, albatta, jum’a kungi bayram munosabati bilan jum’a o‘qilaturgan jomelarimizda xalq soat o‘nlardagina to‘planub-to‘luviga, albatta, ishona olurmiz va buning so‘ng‘ida yuqoridagi maqsadlarga noil bo‘lurmiz. Bu xususda muhtaram ulamolarimizning javoblarin kutamiz va jurnalimiz sahifalari ulamolarimizning shaqqalari[2] uchun har doim ochuqdur.
«Hurriyat» jurnali, 1917 yil, 2-son
[1] Ittihod — birlashish.
[2] Shaqqalar — maqolalari, javoblari ma’nosida.