Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилишини интиқиб кутган эдик. Ана шу орзунинг ушалганига 20 йил тўлди. Бу сана — халқимиз учун қутлуғ сана.
Гарчанд 15 асрдан кейингина ўзбек деб атала бошланган бўлсак ҳам, энг қадимги туркий халқнинг бевосита ворисимиз. Бобокалонимиз Маҳмуд Қошғарий тилимиз энг қадимги туркий тилнинг давоми эканини ўз “Девон”ида муҳрлаб кетган.
Яна туркий забон халқларда давлатчилик узоқ ўтмишдаёқ мавжуд бўлгани энг қадимги ёзма манбалардан ҳам маълум. Давлат бор экан, адабий тил ҳам шаклланган бўлади. Ҳозирги адабий тилимиз қадимги адабий туркий тилнинг вориси бўлиб, тарихан ўсиб, бойиб келган. Ҳозирги адабий тилимизнинг ёзма шакли бир неча марта меъёрларга солиниб, сўнгги имло қоидаларининг 1996 йилда амалиётга жорий этилгани жуда катта ютуқларимиздан бири. Лекин оғзаки адабий тилимиз учун мукаммал талаффуз қоидалари ҳозиргача қатъий белгиланмаганини ҳам таассуф билан айтмоқ керак.
Она тилининг софлигига эришиш ҳаракати узлуксиз давом этадиган жараён. Ҳар бир тил аввало, ўз ички имкониятлари асосида ўсиб, бойиб боради. Ташқи таъсир одатда тилнинг энг ўзгарувчан, кундалик ижтимоий ҳаётга ҳозиржавоб қисмида — луғат бойлигида воқе бўлади. Шу боис ҳам бирор тилни ўрганмоқчи бўлсак аввало, унинг луғатига эътибор қаратамиз. Ҳар бир тилнинг луғати унинг кўзгусидир. Бир тил луғатига бошқа тил луғатидан сўзнинг кириб келиши эса доимий ҳодиса бўлиб, унга қарши чиқиш бефойда. Фақат заруриятсиз, ноўрин сўз олишга йўл қўймаслик лозим.
Дунё миқёсида бирорта тил йўқки, унинг луғатига бошқа тил сўзи кириб келмаган бўлсин. Жамиятда пайдо бўлган янгилик аввало, уни яратган жамоанинг луғат бойлигидаги сўз билан номланади. Бошқалар ҳаётига бу янгилик одатда ўз номи билан кириб боради. Шу билан бирга бу янгиликни олган жамоа унга ўз тилидан муносиб муқобил ном қидиради ҳам. Мақбул ном топилмаса, сунъийликка йўл қўйгандан кўра бу янгиликни ўз номи билан олган маъқул.
Узоқ асрлар давомида ўзбек тили луғатига жуда кўп арабча, форс-тожикча сўзлар ўзлашган. Буларнинг анча қисми чет тилига мансуб эканини кўпчилик билмайди, ўз сўзимиз, ўзбекча сўз дейди. Шу туфайли бундай сўз луғат бойлигимизнинг софлигига путур етказмайди, деб тушунишади.
ХIХ асрнинг охири, ХХ асрда эса луғат бойлигимизга сўзлар асосан рус тилидан кириб келди. Бу сўзларнинг жуда оз қисми русча, кўп қисми ғарб тилларидан рус тилига, рус тили орқали ўзбек тилига ўтган сўзлар. Мустақилликка эришганимизнинг бошланғич даврида айрим зиёлиларимиз тилимиз луғатини софлаштиришга интилиб, рус тилидан олинган барча сўзларни қувғин қилиб, ўрнига бошқа сўзларни киритишга ҳаракат қилди. Алмаштириш учун асосан арабча, форс-тожикча сўзлар тавсия қилинди. Русча совет сўзи ўрнига ўзбекча кенгаш сўзини, область сўзи ўрнига вилоят сўзини ишлатиш каби айрим ижобий тавсиялар қабул қилингани билан бирга аеропорт сўзи ўрнига тайёрагоҳ сўзини, стадион сўзи ўрнига ўйингоҳ сўзини, газета сўзи ўрнига рўзнома сўзини ишлатиш каби салбий тавсияларни тил амалиёти узил-кесил рад этди.
Луғат бойлигидан бошқа тилдан олинган сўзларни “қувғин” қилиш ҳаракати янгилик эмас, тарихан кўп тилларга нисбатан шундай уриниш бўлган. Тилшуносликда бундай ҳаракатга пуризм деган ном ҳам берилган (лотинча “пурус”, ўзбекча таржимаси “тоза”). Қизиғи шуки, шундай ҳаракат бошланганидан кўп вақт ўтмай кўчаларимиздаги иморатларнинг пештоқини ғарб тилларига мансуб сўзлар тўлиқ эгаллади. Ижтимоий ҳаётнинг ўзи шунга олиб келди. Хуллас, зарур сўз, у қайси тилники бўлмасин, луғат бойлигига кириб келавериши — аксиома. Аслида эса нокерак сўзни ишлатиб юборишнинг олдини олиш лозим.
“Ҳуррият” газетасидан олинди (2009).