Бир пайтлар Абдулла Қаҳҳорнинг машҳур “Синчалак” повестига маломат тошлари отилди. Адибга партия ташкилотини, коммунистни мақтаган, кўкларга кўтарган деган “айб” ёпиштириб, асарни чиппакка чиқармоқчи бўлишди. Масалага чуқурроқ ёндашсак, қаҳрамоннинг ички оламига саёҳат қилсак, унинг туб моҳияти очилади.

50-йилларнинг охирларида Абдулла Қаҳҳорнинг нигоҳи адолатпарвар ёш раҳбарга тушиб қолади, унинг образини завқ-шавқ билан, зўр илҳом билан адабиётга олиб киради. Хўш, Саиданинг қайси томонлари Абдулла Қаҳҳорни мафтун этган эди.

Саида жисмоний томондан ожиз, танаси озғин бўлса ҳам, лекин ички дунёси бой, ақли ўткир, идроки зўр, билимдон қиз. У халқ­дан озуқ олди, бу эса унга қудратли куч бахш этди.

Саида уста ташкилотчи ҳамдир. Унинг бу хислати, айниқса, қишлоқнинг оқсоқ томони — маданий-маиший ҳаётини кўтаришда алоҳида кўзга ташланиб туради. У доим пилла тутилиб юрган клубни деҳқонга дала иши, рўзғор ташвишидан бўшаганида бошини тиқиб, нафасини ростлайдиган маданият ўчоғига айлантиради.

Саида ҳар бир ишга моҳир. Кишилар билан муомалада, уларни тарбиялашда, айниқса, Саиданинг ички имкониятлари, истеъдоди мукаммал намоён бўлади. Шу билан қаҳрамонимизнинг яна бир олижаноб фазилати очилади.

Саидани инсонни тарбиялаш услуби — уриб йиқитиш, ишдан ҳайдаш, дўқ қилиш, қаттиқ жазо бериб майиб қилиш эмас, балки тушунтириш, ишонтириш, уқтиришдир.

Саиданинг инсонларга бўлган ҳурмати, муруввати, уларда мавжуд нуқсонларга муросасизлиги билан узвий туташиб кетган. Пахтакорлар онгларининг ўсиши, масалани тўғри тушунишлари, муҳитнинг соғломланиши уни қанчалик хурсанд қилса, даладаги қинғир ишлар шунчалик юрагига ташвиш солади.

Камчиликларнинг илдизи эса Қаландаров иш фаолиятининг томирларига бориб туташади. Қишлоқ иллатларининг пайини қирқиш, даставвал, раис раҳбарлигида ва иш усулидаги камчиликларни тугатиш билан узвий боғланиб кетади.

Қаландаров гарчи чаласавод бўлса ҳам жуда тажрибали деҳ­қон. Унинг университети — ҳаёт, билим манбаи — дала бўлди. Раиснинг кўп йиллик, бой тажрибаси катта хўжаликнинг механизмини эплаб юргиза олишга имкон берди. Қаландаровнинг ютуқлар олдида эсанкираши, ўзини йўқотиб қўйиши, тўғри позитсиядан тойишига олиб келган нарса — унинг чала саводлиги, ўз устида ишламаслиги, ўз меҳнатидан қаноатланиши, танқид, интизом доирасининг ташқарига чиқиб қолганлиги эди. Бу ҳол эса ўз-ўзидан Саида билан Қаландаров ўртасида конфликтга олиб кирди.

Муаллиф конфликтни сохталаштирмасдан, заифлаштирмасдан, бўямасдан, мураккаблиги, ўткирлиги ва кескинлиги билан ёритди. Илгари аёл боши билан котиб бўлишидан қўрққан Саида қишлоққа келиб, дала азаматлари билан учрашиб, юрагига далда олади, ўз меҳнатини бекорга кетмаслигига ишонч ҳосил қилади. Бу эса қаҳрамоннинг кучига куч, ғайратига ғайрат қўшади.

Тортишувларда раис дарахтнинг шохида бўлса, котиба баргида юради. Бу ҳолат биринчи тўқнашишдаёқ сезилади. Раис енгилтаклик қилганда ҳам тўла одобни сақлайди, овозини кўтармайди, гапнинг оҳангини ўзгартирмайди. Жанг майдонида Қаландаровга кетма-кет зарба бериб, уни енгиб боради, “чириллатиб-қирсиллатиб” эга бошлайди. Раис тортишув бобида котибга нисбатан онгсизроқ эканлигига кураш кучайган вақтида тан беради: “Бу синчалакни уролмасам, сўколмасам, маҳмадона экан, гапига қарши гап тополмасам”. Кейинчалик эса у: “Аёл тоифасидан бўлсангиз ҳам дуруст чиқдингиз!” деб Саиданинг ўзича эътироф этади. Уни Саиданинг салобати босадиган бўлиб қолади.

А. Қаҳҳор аёлларни фақат жамият ишларида эмас, балки оилада ҳам эркаклар билан тўла маънода тенг ҳуқуққа эга бўлганликларини ифодалаш билан, эски урф-одатларнинг ўрнини янги муносабатлар эгаллаб боришини, иллатлар суриб чиқарилаётганлигини ишонарли қилиб очиб беради.

Эски одатларнинг мағлубиятга учраши, янги муносабатларнинг афзаллиги Саида билан Козимбек алоқасида, муҳаббатида ёрқин гавдаланади. Муаллиф бу икки ёш юрак самимий ички туйғуларининг бўлишини, куча­йишини типиклаштириб кўрсатади. Севгини жимжимадор гаплар, узундан-узоқ тантанали ваъдалар, дабдабали нутқлар, ёрни кўкларга кўтарадиган чиройли мақтовлар негизида эмас, балки реалис­тик вазиятда, оддий воқеалар жараёнида самимий равишда ифодалайди. Асарда Саида ва Козимбек ҳаттоки бирор марта бир-бирларига муҳаббат изҳор қилганлигини учрата олмаймиз. Лекин уларнинг муносабатларидан, муомалаларидан ёш юраклар севги билан тўлиб тошганлиги сезилиб туради.

Бунга аниқлик киритиш учун ёзувчи Саиданинг ички ҳиссиётларини китобхонга очиб беради. “Саида эса ундан балоғатга етганидан бери қалбининг ҳарорати билан қизиб, ўзга қалбга чиппа ёпишадиган бирор оғиз сўз кутар эди. Йўқ, Козимбекдан бундай сўз чиқмади”. Асарда Козимбекнинг ички туйғулари ошкора равишда ёритилмайди, буни аниқлаб олишни муаллиф китобхонга ҳавола қилади. Ёш севгининг тақдирини ёзувчи ҳал қилгунча, китобхон муаллиф хулосасига ундан олдин келади. Бу асарнинг нуқсони эмас, балки фазилати. Сюжет йўналиши, икки юрак муносабатларининг реал ривожи китобхонда тўғри хулоса чиқаришга имкон берган.

А. Қаҳҳор севгини тасвирлашда ҳам оригинал бир воситани қўллади. У ошиқ-маъшуқни ташқи томондан ҳам гўзал қилиб кўрсатиш одатидан қочди. Ўз қаҳрамонининг кўринишини хунук, кўримсиз қилиб чизди. Козимбекнинг таш­қи қиёфаси бундай таърифланади: “… новча, бўйни ингичка, қулоқлари елпуғичдай”, калласи катта. Шундай бўлса ҳам у Саиданинг юрак торларини чертиб, унда ҳақиқий, чин севги уйғотди. Унга Козимбекнинг “шалпон қулоғи” ҳам ўзига ярашган, истараси иссиқ, очиқ, хушчақчақ йигитдай кўринади. Козимбекнинг бой, гўзал ички дунёси, ўткир ақли, соддалиги, маъсум қиёфаси Саидани ўзига мафтун этади. Илғор нарсаларнинг ҳар бир соҳада, шу билан бирга, маиший турмушда ҳам борган сари ҳукмронликни эгаллаши келажак — илғорлик, янгилик даври, уларнинг тантанаси даври эканлигининг исботидир. Булар ҳаммаси Саиданинг боқий образ эканлигини исбот қилади.

Саида, Қаландаров, Тожихон, Кифоятхон, Эшон, Ҳамидулло характерининг суяк-суягига, қон-қонига миллий хусусиятлар сингиб кетган. Миллий характерлар мазмун асосида қурилган ўзбек миллий шароити, маиший, оилавий ҳаётда, тарихий-ўтмиш асносида анъаналар мисолида ёрқин очиб берилади.

“Синчалак”нинг миллий хусусиятларини, айниқса, асар тилида, персонажларнинг нутқидан яққол кўриш мумкин.

Маълумки, А. Қаҳҳор сўз устаси. Унинг бутун ижоди буни яққол исбот қилди. “Синчалак” эса муаллифни бу соҳада янги бир юқори поғонага кўтарди.

Унинг катта ютуқларидан бири шундаки, асарда муаллиф ўз ижодида ишлатилган бирорта иборани, мақолни қайта ишга солмайди. Ўзбек тилининг бутун мураккаблигича билган адиб асарни бошидан-оёқ янги-янги жумлалар, қизиқарли, ўткир иборалар билан бойитди. Муаллиф ҳаттоки бир хил тоифадаги, бир хил характердаги кишиларни қаламга олиб, уларнинг қиёфасини кўз олдимизга келтиришда ҳам бошқача ибораларга мурожаат қилган.

Битта деталнинг ўзи ҳам бунга яққол мисол бўла олади. Ёзувчининг “Майиз емаган хотин” ҳикоясида Норқўзи хотинининг “фаришта”лигини билдириш мақсадида, осмонда учган самолётдаги кишилардан қочадиган қилиб кўрсатади. Повестда эса худди шунга ўхшаш жувоннинг характерини гавдалантириш учун муаллиф адабиётда қўлланилмаган, лекин юқоридаги мазмунни тўла англата оладиган қисқа шаклни топа олди. “Ҳатто хўроздан ҳам юзини беркитадиган хотин” де­йиши билан китобхонга унинг ким эканлигини, табиатини, хулқ-атворини очиқ англатади.

У Қаландаров билан Эшон ўртасидаги яқинликни, Эшон раиснинг тўла ишончига ўтиб олганлигини қуйидаги жумла билан ифодалайди. “Эшон дадамнинг гўшти билан териси орасига кириб олган”, дейди Козимбек. Қанчалик аниқ, чуқур таъриф.

А. Қаҳҳор яратган образлар ҳаётий конкретлиги, типиклашманинг ижтимоий-сиёсий чуқурлиги, индивидуаллаштиришнинг кучлилиги билан ажралиб туради. Адибнинг ҳар бир персонажида ўзига хос белги бор деб айтсак, муболаға қилган бўлмаймиз.

Муаллиф ўз қаҳрамонлари тилига халқ тилининг руҳи, қудратини сингдириб юборган. Асардаги бой юмор, чуқур маъноли киноялар, кесатиқлар, ўткир сўз ўйинлари, машҳур иборалар, нишонга найзадай санчиладиган мақоллар қаҳрамонлар тилига жон киритиб юборган, образлилик бахш этган.

Буларнинг ҳаммасини бириктирсак, қаҳрамонлар тили нақадар индивидуаллашганлиги, асар тили нақадар рангдор, сербуёқ ва гўзаллиги, миллий хусусиятлар порлоқ ва ёрқин тасвирланганлиги яққол сезилиб турибди.

Бу шуни кўрсатадики,
А. Қаҳҳорнинг бадиий маҳорати, айниқса, “Синчалак”да барқ урди.
А. Қаҳҳор услубининг ўзига хос хусусиятлари — воқеликни ҳаққоний тасвирлаш, ғоявий жиҳатдан пухталик, конфликтни бутунлигича, мураккаблигида, кескин ўткирлигида кўрсатиш, образларни кенг тарзда умумлаштириб, ёрқин ва жонли яратиш, ижтимоий-сиёсий масалаларни типиклаштиришнинг конкретлиги, психологик таҳлилнинг чуқурлиги, ифодаланаётган воқеа, ҳодисаларни китобхон кўз олдида яққол гавдалантирган.

А. Қаҳҳор ижобий образлари  адабиёт хазинасига кириб, олижаноб шахсларнинг тимсоли бўлиб қолди, китобхонлар қалбидан чуқур ўрин эгаллай олди. Лекин шу билан бирга, А. Қаҳҳор шўро даври идеологиясининг таъсирига берилган. Бу тузумнинг оқибатларини ра­ён партия қўмитаси котиби Носиров фаолиятида яққол сезиш мумкин. Партия сиёсатини мақташлари, унинг ижобий самаралари тўғрисидаги гаплар ўтмиш тузумини эслатади. Бунинг учун А. Қаҳҳорга таъна қилиш ёки “Синчалак” повестини камситиш ўринсиз, деб биламан. Бунга айб­дор Абдулла Қаҳҳор эмас, у яшаган тузумдир. Чунки унинг ғояларидан ҳеч ким қутила олмаган, бутунлай четлаб ўта олмаган.

Умуман олганда, “Синчалак” асари китобхонларга самарали таъсир кўрсатиб, юксак мафкуравий онгни тарбиялашга, кишилар тушунчасида ҳанузгача сақланиб келаётган ярамас иллатларни енгишга ёрдам беради ва бунга тар­ғиб қилади.

Ҳафиз АБДУСАМАТОВ

“Ҳуррият” газетасидан олинди.