Тасаввур қилингки, чархи фалак бир эврилиб, Маҳмуд Кошғарий минг йил наридан тирилиб келди-ю, сиз у кишига: “Бобожон, cиз “Девону луғотит турк” китобингизда, мен туркийлар юртининг ҳамма жойига саёҳат қилиб, бу тилларни энг нозик жиҳатларига қадар бирма-бир ўрганиб чиқдим, дегансиз. Шу… “Тарона Битирувчи 2005” нима дегани?” – деб савол бердингиз. Мен ул зотнинг ўша онда жавоб қайтаришига ишонмайман. Ҳойнаҳой, Кошғарий ҳам ўйлаб-ўйлаб, “Бу бирон юлдуз ё сайёрага мунажжимлар қўйган ном бўлса керак”, деб тусмолласа ажабмас.

Йўқ, турк тилларининг отаси Маҳмуд Кошғарий ҳам, буюк Навоий ҳам “Тарона Битирувчи 2005” нелигини бизга талқин қилиб беролмайди. Ҳозирги тилчилардан биронтаси ҳам бунинг нималигини изоҳлашдан ожиз. “Тарона Битирувчи 2005” калимасидаги ҳар бир сўз ўзбекча, аммо ўзи ўзбекча эмас, демак, ўзбекники эмас. Она тилини биладиган, элу халқни ҳурмат қиладиган ўзбек бундай фикрламайди, бундай деб ёзмайди ҳам.

Маълум бўлишича, болаларнинг ўрта мактабни битириш шарафига пойтахтдаги “Халқлар дўстлиги” саройида ўтган контсертнинг номи экан бу!

Мактабни хатм қилганларга етуклик аттестати берилади. Зеро шу дамдан бошлаб, у етук одам ҳисобланади, аллақандай “битирувчи” эмас. Демак, ҳар бир одамнинг умрбод ёдида қоладиган бу кундаги контсертни чулчутчасига “Тарона Битирувчи…” деб эмас (“Мелодия випускника…”нинг беўхшов ўгирмаси!), сал ўзбекчароқ, бироз самимийроқ қилиб “Етуклик таронаси – 2005” деса, ким хафа бўлади?

Гап одамнинг қайси тилда кўпроқ сўзлашида эмас, балки қайси тилда ўй ўйлаб, фикр қилишида. Ўрисча ўйлаб, шуни ўзбекча қилиб гапирадиган одамнинг нутқидаги ўзбекча ифодалар ҳам рус тилига хос шаклу шамойилда бўлади, албатта.

Ўрисча таълим-тарбия олганларни қўя турайлик. Яна, кўп мақолалардаги “баъзи бировлар” дегандай адрессиз юмшоқликдан ҳам воз кечайлик-да, яхшигина сухандон бўлиб танилган, энди эса энг бозори қизиган қимор тури – “Ўзлото”да жавлон ураётган Музаффар Мирзабеков инимизни бир чандиб ўтайлик. Яъники, Музаффарбек “Ўзлото”ни “Узлото” деб гажак қилади. Ўриснинг-ку, иложи йўқ – русчада тил олди “ў” йўқлигидан “ўзбек” дейишга қовушмай, ноилож унга яқинроқ бўлган “у”ни қўллаб, “узбек”, “Узбекистан” дейди. Аммо сиз… ўзбек бўлатуриб, она халқимиз номини айтишга тилингиз келишмагани нимаси, иним? Ҳеч бўлмаса, ортингиздаги титрга қаранг – хўтукдай ҳарфлар билан “Ўзлотто” деб ёзиб қўйилган, “Узлотто” эмас!

Етакчи уяли телефон алоқаси маҳкамасининг номи “Ўздунробита” эди. “Уздунрабита” дея “маданий” талаффуз этадиган сухандонлар калом бошидаги “Уз…” – Ўзбекистон эканини билишади, аммо “маданий” қилиб “Уз” дея талаффуз этишади. Ҳолбуки, “Ўздунробита” – “Ўзбекистон+дунё = робита”нинг ихчам шакли (робита – арабчадан ўзбекчага ўтган, коммуникатсия дегани). Охири “Ўздунробита” ташкилоти ҳам бир юмалаб, “Уздунробита” бўлиб олди. Уни ёйсак, мантиқан “Узбекистан-дунъя+робита” бўладики, энди уни ўрис ҳам тушунмайди, ўзбек ҳам.

Буям ҳолва.

Худонинг берган куни таниқли диктор Мирзоҳид ака: “Корхонангизни текширишга келганлар “Текширувларни ҳисобга олиш китоби”га ёзишлари шарт, бундан бўйин товлаган кимса эса қонунни сурбетлик билан бузмоқда” деб яккаш бир матнни ўқир эди… Ажаб, дейсиз, китобга ёзмаса, сурбет эмас, одобли, яхши одам экан-ку? Маданиятли одам китобга ёзиб-чизмайди-да! Шошманг, “Книга учета проверок”даги “книга” – “китоб” эмас… “дафтар” бўлиб чиқмасин, тағин? “Зачетная книжка” – “Синов дафтарчаси”, “Сберегателная книжка” – “Омонат дафтарчаси” бўлганидай? “Книга” бу ўринда китоб эмас, дафтар дегани-ку? Ўзбекчада дафтарга ёзилади, китобни эса ўқиймиз.

Очиқ айтиш керак, давлат тили ҳақидаги қонуннинг ўзак моддаси – барча ҳужжатлар давлат тилида тайёрланади, лозим бўлса бошқа тилга таржима қилинади, деган қоидага амал қилинмаяпти. Билъакс кўп давлат ҳужжатлари рус тилида тайёрланяпти, кўриб чиқилиб, таҳрир қилиняпти, маъқуллангач, ниҳоят… хўжакўрсинга ўзбек тилига ўгириб қўйиляпти.

Худди шу аснода она тилимиз хоссалари барбод бўлиб кетаяпти. Чунки боягидай сон-саноқсиз ёзишмаю ҳужжатларни кўп ташкилотларда ўзбекча саводи ҳаминқадар бўлган косиблар ўгиради. Бундайлар “принимат таблетку” деган калимани дори ичиш деб эмас, “таблетка қабул қилиш” деб ағдаради. Ё бўлмаса, “ваннага тушиш”, “ваннада чўмилиш” дегани уларга ёт, улар ваннани ҳам… қабул қила беради. Чунки русчада “принимат ванну”-да. Ҳолбуки, ўзбек тилида ванна қабул қилиш деганда омборчи ё магазинчи уни товар сифатида омбор ё дўконга, қабул қилиши, яъни тушириб олиши англашилади, холос.

Таржима – оғир иш. Истаган одам таржимон бўлиб кетавермайди. Кўп валломатлар бунга келганда дош беролмайди. Манаман деган профессорлар ҳам икки бет қоғозни эплаб таржима қилолмай, ер чизади. Зеро тил табиати шунчалар мураккабки, уни ҳеч бир математик формулаю алжабрга сиғдириб бўлмайди. Тилни шунчаки “англаш” кифоя эмас, уни жуда теран ҳис этиш, қилдай фарқни қирққа ажрата оладиган зукко бўлиш керак.

Она тилини яхши билмаган, унинг табиатини англамаган таржимон аслият тили таъсирига тушиб, ўзга тил хоссаларини кўр-кўрона она тилига ўтказа бошлайди. Масалан, кўпликни англатувчи “лар”ни қўллашни олиб қарайлик. Чақалоқ дунёга келгач… “кенгаяётган кўкрак қафаси буришиб ётган ўпкаларни тортади, ёзилаётган ўпкалар эса ўзлари билан ҳаво оқимини ҳам жалб этади ва шу тариқа атмосфера ҳавоси ўпкаларга босим остида киради” (“Ҳуррият”, 2004, 2-июн). Аслида, “легкие”ни – ўпка дейиш ўрнига ўпкалар деб таржима этган одамдан ўпкалаб ўтириш шарт ҳам эмас. Негаки, унинг муаллифи ёзувчи эмас, тиббиёт ходими экан. Газета ҳам буни таъкидлаб, муаллифнинг исми ортидан “шифокор” деб эскартма берипти. Ажаб, шифокор дегани ўзбек эмас деган паттами, ё бошқа касб зиёлиларига тилни поймол қилавериш ҳуқуқи берилганми?

…Саксонинчи йилларнинг ўрталари эди. Тил ва адабиёт институти илмий кенгашининг тил масаласига бағишланган йиғилишида бир олим «Ўзбек тилида кўпликни англатувчи воситалар» деган мавзуда маъруза қилди. Асосий фикр – тил йиллар оша ўзгариб боради, шу қатори, кўпликни англатадиган грамматик белгиларни қўллаш ҳам янгиланади, деган гап экан. Илгари жумлада кўпликни билдириш учун асосан «иш» (югуришди, айтишди) қўлланган бўлса, кейинги чорак асрда кўпроқ «лар» (овоз бердилар) ишлатилаётган экан. Тилчи олим газета-журналлар тилидан кўп мисоллар келтирди, олдинги даврдаги шундай манбаларга қиёслади, пировардида фикрини исбот қилди.

Шунда, Иззат Султон савол ташлади:

– Хўш, модомики тилда кўпликни англатиш шакли ўзгараётган экан, бунга сизнинг муносабатингиз қандай?

– Муносабат… менинг муносабатим йўқ, домла.

– Ажаб, нега энди муносабатингиз йўқ?

– Ҳа энди, мен тилдаги ўзгаришларни кузатдим ва шундай хулосага келдим… Шу. Бу ерда муносабатнинг нима кераги бор?

Иззат Султон бироз қизишди:

– Қизиқ, сиздай тилшуносларнингки она тилимизда юз бераётган ҳодисаларга муносабати бўлмас экан, унда кимдан ўпкалашимиз керак ўзи?..

Орадан йигирма йилча вақт кечди. Бу орада талай нарсалар, жумладан тилга муносабат ҳам анча янгиланди. Аммо олим халқи жуда қатъиятли тоифа бўлар экан, ана ўшаларнинг тилга муносабати бир қатра ҳам ўзгармади. Аксар тилшуносларимиз ҳамон лингвистика доирасидан ташқари чиқолмай, асосан грамматик қолипларни ўрганиш, тасниф қилиш билан овора, экстралингвистика майдонига ҳам чиқиб боришга юраклари дов бермайди. Бирон тилчи одам йўқки – “Ҳой азизлар, ўзбек тилида “фанлар” (ёки илмлар) деб гапирилмайди, “фан” ёки “илм” десак кифоя-ку”, деб айтмайди! Фанлар академияси дегани “Академия наук”нинг ҳарфма-ҳарф таржимаси эмасми?

“Пул” русчада “денги” бўлади, чунки бу тилда “денги”нинг бирлик шакли йўқ.Ўзбек тилда эса “пуллар” деган ифода йўқ, оддийгина қилиб “пул” деймиз-қўямиз, миллион ё миллиард сўм ақча бўлса ҳам. Нега, дейишнинг ўрни эмас, шундай, вассалом. “Академия” сўзи русчада аксар кўпликда келади – “Академия искусств”, “Академия художеств” каби. Инчунин, “Дом знаний”ни “Билимлар уйи”  ёки “Ден знаний”ни “Билимлар куни” дейиш ҳам тилбузар одамларнинг гапи.

Энди, академияки ҳар бир калимасига «лар-лар» қўшиб турса, оддий шофёр нима қилсин? «Чур-р» этиб мелиса ҳуштагини чалади. Ҳайдовчи шўрлик, кайфи баланд шекилли, кабинада ўлтирган кўйи, назоратчига бўлжайиб қарашдан бошқага ярамайди.

Автоинспектор сўрайди:

– Ичдингизми?

– Хха! («ҳа» дейишга тили келишмади – ўзбек эмас экан. Аммо мард одамга ўхшайди, айбини дангал бўйнига олди).

Бунақа тап тортмас ҳайдовчини умрида энди кўриб турган мелиса бола вазиятни ўзи юмшатишга ҳаракат қилади:

– «Аква»ними?

– Хха!

– Ютдингизми?

– Йўқ…

– Мен эса, ютдим! (фуражкани ечиб, “Аквакепка”ни кийиб тиржаяди)

Сув ичиб маст бўлган ҳайдовчи охирги марта «Хха!» дея ҳайқиради-да, машинасидан ирғиб тушиб, қаҳратоннинг совуғида шарфини бўйнига қайта чирмаб, муздеккина «Аква»ни мақташга тушиб кетади: уни ичган одамга нима учундир «уч юзта шапкалар, беш юзта майкалар” берилар экан.

Барака топ, биродар, ўзбекчани хийла ўрганибсан, аммо устозларинг ўзи тилдан бехабар кимсага ўхшайди. Уларга айтиб қўй, ўзбекчада “тўрт нафар одамлар келдилар” эмас, “тўртта одам келди”, деса кифоя. Шунинг учун шапкаю майканинг сони аниқ бўлса, унга “лар” қўшилмайди, бу хато.

Умуман, кейинги пайтда “лар”ни қўллашга ружу қўйилди. Чунончи, “для этих тселей” дейилса, уни ҳозир аксари “бу мақсадлар учун” дейди, “шу мақсадда” деса, кифоя-ку? Нима, русларда дарвоза (ворота) кўпликда келса, биз ҳам “аслига тўғри” қилиб, “дарвозалар” дейишимиз керакми? Рус тилида икки, қўш маънодаги нарсаларнинг ҳаммаси кўпликда (“глаза”, “уши”), ўзбекчада эса, аксар ҳолда бирликда келади (“кўзим”, “қулоғим”). “Сапоги” – “етиклар” эмас, “етик”, “брюки” – “шимлар” эмас, “шим”, “спички” эса “гугуртлар” эмас, “гугурт”. Ва ҳоказо.

Она тилимизда битта болани синфкомлигига ўтказиш ҳам сайлов, икки юзта одам депутат бўлиши учун икки юз миллион одам овоз берса ҳам сайлов, вассалом, сайловлар эмас. Ҳозир сайловни сайловлар деб ишлатаётганлар бу сўзнинг рус тилидаги шаклини ҳам (вибори) айнан кўчириб қўллашаётганини билишмайди шекилли. Шу сингари, “танловда ғолиб чиқди” дейиш керак”, “танловларда” эмас.

Каттакон бир корхона “Тошкент қувурлар заводи” деб номланибди. Ажаб, “Тошкент қувур заводи” деса, унда бир дона қувур ишлаб чиқарган бўлиб қоладими?

Тил табиатини ҳис этмайдиган одам эплаб-сеплаб таржима қилади, аслият тилига хос жиҳатларни кўр-кўрона қўллайверади, энг чатоғи – унинг таржимасини ўзи каби одамлар ўқиб-ўрганса, оммалашиб ҳам кетади.

Русчадаги “кем-чем” сўроғини олиб қаранг. У кўпинча “билан” деб таржима қилинади. (Он пришёл с оттсом – У отаси билан келди). Бироқ доимо шунақа қилиб ўгириш хато. Масалан, ҳашар ўзимизники, Шарқники. Шу боис, у русчага ҳам ўз оти билан “хашар” бўлиб кирган. Аммо русча ўйлаб, ўзбекча гапирадиган одамлар борки, улар ҳатто ҳашар ҳақида ҳам ўристахлит қилиб, “ҳашар йўли билан чойхона қурилди” деб айтишади, шунақа деб ёзишади. Чунки русчада бу гап “путём хашара” деб берилади-да (пут – йўл, путём – йўли билан).

Энг асл миллий хусусиятлару удумларимизга оид гапларни ҳам русча ифодалаётган эканмиз, бу ўзбекча тафаккур тарзи паторат топаётганини кўрсатмайдими? Қашқар йўли, Жиззах йўли дегани-ку, тўғри, аммо “ҳашар йўли” дегани нимаси? Ҳашар қилиб қурдик, деса кифоя эмасми?

“Пут”, дарҳақиқат, “йўл” дегани. Аммо “денги, доб?тие преступн?м путём” деган жумлани “жиноий йўл билан топилган пуллар” деб ўгирилган бўлса, бу ўзбекча эмас. Халқ “Жиноят орқасида топилган пул” деб айтади, вассалом. Яна. Шартнома ёки битимда муаммолар… “ разрешаются путем переговоров” деб белгиланган бўлса, у “музокаралар ўтказиш йўли билан ҳал этилиши”дан кўра “музокаралар орқали бартараф этилиши” дуруст.

Ҳар оқшом “Ахборот” якунида об-ҳавочи қизлар чиқиб келиб, салом бериш ўрнига дабдурустдан “Доктор МОМ – шамоллашга қарши энг яхши восита” деб бидирлай бошлар экан, бу нарса ўзбек тили глобаллашув жараёнидаги тиллараро курашда тор-мор бўлганини дангал эътироф этишдир. Қай бир саводсиз “средство” (дори)ни  “восита” деб сўзма-сўз ағдарган экан, бу – унинг савияси. Аммо энди уни тинимсиз реклама қилиш “Доктор МОМ”ни сотиб олишга даъватдан ташқари, ўзбек телевидениеси ўзбек тилини бузишга астойдил киришганининг бир далили ҳам бўлиб қолди.

“Талант” деган сўзни олинг. У рус тилида 1) «кишидаги истеъдод, кучли қобилият» ва 2) «қобилиятли киши», деган икки маънога эга. Ўзбекчада эса унинг фақат биринчи маъноси мавжуд. Башарти биз тилимизни “бойитиш”га киришиб, кейинги маънони ҳам унга тиқиштирсак, бу билан тил бойимайди, балки ўзига хослигини йўқота боради. Чунончи, “Талантлив?й писател” – “истеъдодли адиб”. Аммо «Молод?е талант?»ни “Истеъдодли ёшлар” ўрнига “Ёш истеъдодлар” десак, тилни маҳв этаётган бўламиз.

Булвар газеталар худонинг берган куни йўл қўядиган хатоларнинг яна бирини кўриб чиқайлик. “Легенда” – афсона дегани. Аммо “легендарн?й герой” – “афсонавий қаҳрамон” эмас, буниси хато. Чунки ўзбек боласи “афсонавий” деганда эртак ва афсоналардаги, ривоятлардаги нарса деб англайди. Кейинги пайтда “афсонавий бокс қироли”, “афсонавий санъаткор Наби Раҳимов” каби ифода шаклларини ўзбек тилига зўрлаб тиқиштиришга уринишяптики. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да ҳам “афсонавий қўшиқчи” ёки “афсонавий футболчи” каби чучмал, ноқис талқинлар берилмаган. Демак, “афсонавий дарвозабон” деб тил бураш ўрнига “машҳур дарвозабон” десак, кифоя.

Тилни бойитишда ҳеч бир восита таржима олдига туша олмайди. Ажабки, тилни энг кўп бузадиган нарса ҳам яна таржиманинг ўзи. Демак, гап бир тилдан бошқа тилга тўғри таржима қила билишда экан.

Мен Абдулла Қодирийнинг “Ўтган кунлар” романини илк бор қайси нашридан ўқиганим ҳозир ёдимда йўқ. Аммо сарварағига “Сарвар Азимов таҳрири остида” деб ёзилганини эслайман. Ўшанда ажабланган эдим: Сарвар Азимов-ку, таҳрир қипти, аммо нега энди “таҳрири остида”,  масалан, устида ё ёнида эмас, таҳрири билан ҳам эмас?

Кейин билсам, русчада бу маъно “под редактсией” деб ифодаланаркан, бояги бирикма эса унинг ҳижжалаб қилинган таржимаси бўлиб чиқди. “Под”, дарҳақиқат, “остида” дегани. Аммо ўрислар “под”ни фақат тагида, қуйи томонида деган маънода қўлламайди. “Под руководством наставника” дейди улар. Буни “Устоз раҳбарлиги остида” деб эмас, “Устоз раҳбарлигида” деб берсак тўғри бўлади. Шунинг учун ҳам “… таҳрири остида” эмас, “… таҳририда” дейилса, олам гулистон.

Кейинчалик китобдан таҳрирнинг ўзи олиб ташланиб, роман матни Қодирий қандай ёзган бўлса, шундай бериладиган бўлди. Аммо иллатнинг юқиши осону кетиши қийин бўлар экан: икки жилдлик “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”дай мўътабар китоб “З. М. Маъруфов таҳрири остида”, “Адабиёт назарияси” эса “М. К. Нурмуҳамедов таҳрири остида” деб нашр этилди. Энди, тилшуносу адабиётшуносларки шундай деб ёзадиган бўлса, бу бошқалар ҳам шундай хатоларни болалатишига фатво беришнинг ўзгинаси бўлмайдими?

Ҳар бир халқ тилининг ўзига хос табиати бор. Миллий табиатга эга бўлмаган тил мавжуд эмас. Тилдаги бу ўзига хослик эса… аввало ётсирашда – дуч келган сўз, исталган ифода тарзини ўзига қабул қилиб олавермасликда кўринади. Миллий табиатини йўқотаётган тил – заволга кетаётган тилдир.

…Ахборот асри деймиз, ахборотнинг глобаллашуви асри деб белгилаймиз ҳозирги даврни. Қандай аталса ҳам, бир нарса аниқ: ахборот тилда акс этади ва у тилни ҳам “глобаллаштириши” – йўққа чиқариши мумкин. Бинобарин, ўз лисонини сақлаб қолишга интилган ҳар бир халқ тилдан унинг миллий табиатини бузмасдан фойдаланиши даркор. Йўқса, ҳар қандай қудратли тил ҳам маҳв бўлади ва уни қонун чиқариш (масалан, давлат тили деб эълон қилиш) каби чоралар билан асраб қолиш амри маҳол. Ажабки, бир халқнинг тилини бошқа бир эл ёки ўзга бир тил бузиб-янчиб, барбод этмас экан, уни шу тилда сўзловчиларнинг ўзи бой бериб, ғорат қиларкан…

Зуҳриддин ИСОМИДДИНОВ

“Ҳуррият” газетасидан олинди.