Караманда туғилган Султон Валад (Muhammed Sultan Bahaeddin Veled) Мавлоно Жалолиддин Румийнинг тўнғич ўғлидир. У бир умр отасининг тарбиясини олган, мавлавийлар муҳитида тарбияланиб вояга етган зот. Коня ва Шомдаги энг машҳур мадрасаларда таҳсил олиб, илоҳий билимларни чуқур эгаллади. Отаси Ж. Румий вафотидан сўнг мавлавийлар сулуки шайхи Ҳусомиддин Чалабий бўлади, кейин С. Валад шайх бўлиб, Румий таълимотини элга танитмоқ унинг умрлик мақсадига айланди. С.Валаднинг шахс сифатида шаклланишида Шамс Табризийнинг таъсири ҳам кучли бўлган. Султон Валад шоир сифатида отаси Жалолиддин Румий даражасига етолмаса-да, унинг ташкилотчилиги кучли эди. У бир умр отасининг таълимотини ривожлантириш ва тарғиб қилишни ўзига мақсад қилиб қўяди. Ж.Румий асос солган “мавлавийлик” тариқат ўлароқ Султон Валаддан бошланади, кейинчалик ўғли Ориф Чалабий ҳам шу ишни давом эттиради.
Султон Валад буюк файласуф бўлмаса-да, мавлавийлик тариқатининг баъзи қоидаларини ишлаб чиқди. Унинг асарлари мазмуни ҳам мавлавийлик тариқати хусусида бўлиб, асосан дидактик руҳдадир. Султон Валаднинг бобоси Баҳоиддин Валад ва бошқа ўзига замондош шайхлар ҳақида ёзиб қолдирганлари айниқса аҳамиятлидир. Румийнинг баъзи асарлари тўғридан-тўғри Валад ёзиб қолдирган манбалардан олинган.
Султон Валад турк тилида ёзилган илк шеърлар намунасини берган шоир сифатида ҳам қадрли. Тасаввуфий руҳда бўлган, мавлавийлик руҳиятини кенг халқ оммасига сингдириш учун ёзилган туркий шеърларнинг услуби ўзига хосдир. Султон Валаднинг девонида уч маснавийси – “Ибтидонома” (1291) “Рубобнома” (1301) “Интиҳонома” ва “Маориф” номли насрий асари бор. Шоирнинг адабий мероси асосан форс тилида бўлса-да, девонда туркча-форсча, туркча-форсча-румча аралаш байтлар, ҳамда туркча шеърлар учрайди. Жами 156 байтни ташкил қилган “Рубобнома”даги бу туркий шеърлар 1301 йилда Кичик Осиёда ёзилган санаси аниқ бўлган илк туркий ёзма адабиёт намунасидир. Шоирнинг туркча девонини биринчи маротаба 1925 йилда Валад Чалабий Избудақ “Девони Туркий-и Султон Валад” номида жамлаб эълон қилган. Девонда асосан шоирнинг туркийда ёзган адабий мероси ва маснавийларидан парчалар олинган. Адабиётшунос олим Маждут Мансур ўғли 1958 йили “Султон Валаднинг туркча манзумалари”ни тайёрлаб нашр эттирди. Шоирнинг туркий тилдаги адабий мероси адабиётшуносликда “илк салжуқий шеърлар” номида ҳам аталади.
Султон Валаднинг адабиёт олдидаги асосий хизмати тасаввуфий, фалсафий руҳда турк тилида биринчи бўлиб асар яратганидир. С.Валад асарлари мазмунан ва шаклан янгилик бўлмаса-да, ўша давр адабий маҳсули, тил хусусиятлари жиҳатидан қимматбаҳо меросдир. Турк тилида адабий асарлар яратишга туртки берган шоир мавлавийликни содда тилда, оддий мисоллар билан тушунтиришга ҳаракат қилади. Томчи сув уммонга сингиб кетганидек, инсон руҳи ҳам абадиятга сингиб кетишини уқтиради. Кўзни очиб “томчидек денгиз сари тўғри юриш, томчидек денгизга қоришиб мангу қолиш” яъни абадий руҳ салтанатида бўлиш ҳар бир сўфий учун маслакдир. Султон Валад сўфий шоир сифатида, асарларида давр адабий муҳитини акс эттираолди-ки, бугунги кун учун бу жуда аҳамиятлидир.
“МАОРИФ” АСАРИДАН
– Биров менга савол берибди. Деди: баъзи дарвешларни кўрдим, бошқа жойларда таъқиқланган самў ва қўшиқ мажлисларини қизитадилар. Қандай бўлар экан, бу дарвешлик мазҳабига тўғри келадими, бундай ишлар равоми?
Мен жавоб бериб дедим: Буни батафсилроқ қилиб, кенгайтириб тушунтириш керак эди, аммо мухтасар айтадиган бўлсам, шуни билгинки, агар дарвеш сидқу вафоли бўлса, жаҳд билан йиллар намозу рўза, зикру хилватнишинлик шартларини адо этиб, Худо талабида юрган бўлса, ботини мезон орқали Уни тарк этган ва ўзининг ҳам каму кўсти (нуқсони)ни англаган бўлса, у самў (мажлисида иштирок этиб), доира ва най, танбур ва рубоб (овозини) эшитганда Худовандга яна ҳам яқинлашади, ҳолати ўзгариб, илоҳий шавқ илҳомида ёнади. Ишқ ва фақр муфтилари буни у ҳақда раво кўрадилар. Негаки, унинг бундан мақсади қурб (яқинлашиш) ва Илоҳ жамолидан лаззатланишдир.
Аммо намоз вақтида ҳол ва важдга берилишга қўймадилар, чунки ҳар бир мақсаднинг ўз мавриди, сурату русуми бордир. Бироқ булар билан бирга (яъни намозу рўза билан бирга) самўга берилиб, ҳузурланса (руҳий ҳаловат топса), уни бошқаларга қиёслаб ҳукм чиқармаслик керак. Зероки, унинг ибрати зоҳиран куфр бўлиб туюлса-да, лекин аслида бу куфр замирида дин бордир ва маъни юзасидан айни иймондир. Аммо бошқаларнинг ишратлари куфр устига куфр ва зулмат устига зулматдир. Фақр йўлида қилинадиган қолган барча ишлар ҳам шариатнинг мағзидир, демак, ҳар бир нарсанинг мағзи унинг мухолифи бўлолмайди. Ёнғоқнинг мағзини шафтоли ёки ўрик мағзи демайдилар. Шариат омманинг ибодату тоатидир – осонлаштирилган йўлдир, токи кишилар ўз юмушларини бажариб, беш вақт намоз воситасида Худойим таоло ибодатини адо этсинлар ва Худони ёдга олиб турсинлар. Уларнинг майл ва ишқлари кучсиз бўлганлиги учун бундан ортиққа чидолмайдилар. Қуруқликдаги қушлар доимо сувда юролмайдилар ва тупроқдан буткул халос бўлолмайдилар, илло, гоҳ-гоҳида сув атрофида юрадилар, сувдан ичадилар ва у билан баданларини тозалайдилар, яна ўзларининг қуруқликдаги масканларига учиб борадилар. Бу (иш) балиқнинг вазифасидирки, “Ало салотиҳи доимуна” (намозлари доимийдир). Балиқлар денгиздан ажралиб яшашлари мумкин эмас, уларнинг ҳақиқати денгиздан пайдо бўлган ва денгиз билан биргадир: “Рашша алайҳим мин нури” (нур ёмғири ёғилсин унга).
Шариатдан мақсад сувга ва дарёга юз буришдир, аммо хос бандалар бамисоли балиқлардек буткул дарё ичидадирлар ва дарё уларнинг жонидир, улар дарё туфайли тирикдирлар, таомлари, кийимлари, маскан-манзиллари, орому уйқулари, ризқу-рўзлари ҳам дарёдир, яъни: “Аллазина язкуруналлоҳа қиёман ва қуъудан ва ало жунубиҳим ва ятаффаккуруна фи хаққис самовати вал-арзи” (Еру кўкнинг махлуқоти Аллоҳ зикридадирлар ва унинг фикри билан банддирлар).
СУЛТОН ВАЛАД ҒАЗАЛЛАРИДАН
Қаро қошлар, қаро кўзлар жоним олди, жоним олди,
Мусулмонлар недир бу, ким менга келди, менга келди?
Биродарлар, ошиқ бўлдим, ичиб майни далли бўлдим,
Ким айтур чақириб энди: “Даво қилди, даво қилди!”
Сени кўрдим, сенга келдим, қўлим тутгил, ўтга тушдим,
Нидо берди, далли бўлдим, мени Тангрим сенга солди.
Не тотлидир сенинг ишқинг, ки мендан кўнглимни олди,
Анга бир жон фидо этдим, икки минг жон менга берди.
Анинг, ким жони нурлидир, Исо янглиғ кўкка боқди,
Улови жонли ер узра иккиланиб ортда қолди.
Сени кўрдим, сенга келдим, кўзим очдим, юзинг кўрдим,
Садо берди, далли бўлдим, мени ишқинг сенга солди.
Сени кўрдим: кечар эдинг, жоним йўлин очар эдинг,
Ошиқларинг сечар эдинг, қолганин йилдирим олди.
Кекса-ю ёш сени севар, сени истар, сени сўйлар,
Қуёш янглиғ юзинг порлар, бутун олам нурга тўлди.
Эй халойиқ, жонни асранг, бу дунёдан қўлни силтанг,
Кўзни очинг, кўзни очинг, кўринг Тангри нелар қилди.
Валад келди, сизга айтар, не истарсиз – сизингладир,
Оқил бўлган мени билди, денгиз бўлди, гуҳар топди.
* * *
Сенинг юзинг қуёшдир, йўқса ойдир,
Жоним олди, кўнгил дағи не айтур?
Менинг икки кўзим, билгил, жонимсан;
Мени жонсиз қолдирдинг, бил, бу қайтур.
Кўзимдан чиқмагин, бу ер сенингдир,
Менинг кўзим сенга яхши саройдир.
Не ўқдир бу, не ўқки тегди сендин,
Менинг бўйним сундирди; энди ёйдир.
Томошо-чун буён кел ва кўргил сен,
Нетай: кўзим ёши дарёю сойдир.
Бу кун ишқинг ўтидан баҳра олдик,
Биз(г)а қайғу эмас, гар қору лойдир.
Валад йўқсил эди сенсиз жаҳонда,
Сени топди, демакки энди бойдир.
* * *
Мавлонодур авлиёи барҳақ, билинг,
Ул нени буюрса гар, уни қилинг.
Тангридан раҳматдур анинг сўзлари,
Тингласа кўрлар – очилгай кўзлари.
Қай кишиким бу сўзла йўл олгай,
Тангри анинг мукофотин том бергай.
Йўқ охир молим ҳам мулким-ки берай,
Дўстлигим мол бирла равшан кўрсатай.
Молни, ки Тангри менга берди, будир,
Ким бу молни истаюр, ул эслидир.
Эсли кишининг моли сўзлар эрур,
Молини берур, бу сўзларни олур.
Мол тупроқдир, бу сўзлар эса қолур,
Эслилар молдин қочур, бунда турур.
Сўз қолар боқий, дунё фоний бўлур,
Боқийни тут, қувгил аниким ўлур.
Ёлвориб зори-зори қилиб анга;
Раҳм айла, Сен лутфингдин манга.
Кўзимни оч, ки сени равшан кўрай,
Томчи каби денгизга кириб, турай.
Мен дағи томчи каби денгиз бўлай,
Ўлмайин, денгиз бўлиб тирик қолай.
Эслилар ҳайрон қолурлар бу сўза,
Ким: “Халойиқ холиқи нетгай биза?”
Адхамбек Алимбековнинг «Турк адабиёти тарихи» (ТошДШИ нашриёти. 2005) ўқув қўлланмасидан олинди.