Яшар Алиев. Айрилиқ (ҳикоя)

Она-бола саҳарлаб йўлга чиқишганди, юраве­риб чарчашгани боис оёқларидан мадор кета бошлаганди, иккиси ҳам бир оғиз гапирмасдан борарди.
Она қош қораймасдан туриб манзилга етиш лозимлигини, акс ҳолда ўғли ёлғиз қайтса, йўлда турли йиртқичларга рўпара келишини ўйлаб, сўнгги кучини тўплаб бўлса-да, олға интиларди. Ўғил эса ўз онасидан, сўнгги кунларда бошига қанчадан-қанча кўргиликларнинг тушишига сабаб бўлган бу аёлдан тезроқ қутулмоққа ошиқарди. Эл-юрт ичида обрўси бир пул бўлди, одамларнинг кўзига кўринишга уялиб қолди. Чунки одамлар унинг онаси армани эканини энди яхши билишади.
Аллоҳ қайси айби учун унга бундай қисматни раво кўрди? Йўқ, унга бу зулмни Аллоҳ эмас, ҳар куни сиймоси кўз ўнгидан кетмайдиган отаси етказмадими? Агар ўша пайтлар қишлоқнинг барча йигитлари каби ўз қавмидан ҳалол сут эмган бир мусулмоннинг боласига совчи юбориб уйланганида, шўри қуриб бир армани қизга рўпара келмаганида бундай савдолар йўқ эди.
У боядан бери жим келаётган онасининг юзи­да азобли оғриқ нишонасини кўрди. У оқсаб бора­ёт­ганини сездирмаслик учун оёғи эмас, юзи билан юриб борарди, гўё.
Ўтган ёзда қўшни аёлнинг ўғли арманилар билан бўлган урушда нобуд бўлганди. Аёл қўшни­синикига ҳол сўрагани чиққанида марҳумнинг онаси унинг оёғига қўлига илинган темир пар­часи билан айлантириб солди. Аёл иссиқ устида оғриқни сезмади, овозини чиқармай уйига қайтди. Бақириб-чақиргандан не наф? Ўтган ишга са­лавот. Уни ҳам тушуниш керак, бир кунда ҳам ўғлидан, ҳам эридан ажралиб ўтирибди. Кичкина қизи билан бир ҳафтача уй кунжида беркиниб, халойиқнинг кўзига кўринмади. Ҳозир ҳам ярадор оёғи қақшаётган она уйдаги касал қизини ўйларди.
Қизалоқ бир неча кундан бери иситмалаб ётарди. Тунов куни уни келиб кўрган дўхтир ҳам “Хавотирга ўрин йўқ, шамолламаган, ҳаммаси ўтиб кетади, нимадандир қаттиқ қўрққан, унинг ёнида баланд овозда гапирманг”, деб кетди.
Анчадан буён жимгина келаётган она ўғлига “Қизимга ҳушёр бўлинглар” дегиси келди, аммо ниманидир мулоҳаза қилиб, индамай ярадор оё­ғига зўр берди.
Йигит синглисини ҳам ўйлади. Бекорга шо­шил­ди-да! Синглисининг соғайишини кутса бўларкан. Эҳтимол, ҳозир синглиси уйғониб, иситма аралаш онасини чақираётгандир, куйиб-ёнаётгандир?
Э, ўлиб кетмайдими? Ҳамма кулфат ўша қиз­чанинг дунёга келиши билан бошланди-ку? Туғи­лиши ҳамоно икки оламни бир-бирига қориш­тириб юборди. Бу вақтга қадар онасининг армани эканини биров юзига солмаган эди. Ҳозирга қадар қишлоқ аёллари онасининг номини ҳурмат ила тилга оларди. Қишлоқнинг азасида онасидек ёниб-куйиб йиғлайдиган, тўйида ундан-да зиёд рақс тушадиган аёл йўқ эди.
– Тезроқ юрсангиз-чи, тошбақадек судрал­мас­дан!
Бу таҳқиромуз сўз тилидан қандай учганини ўзи ҳам билмай қолди. Аслида у онасининг оёғи оғрияптими-йўқми, шуни сўрамоқчи эди. Она зўрға қадамларини тезлатди.
Ё Раб, энди онаси унга ишониб ташлаб келган синглисига ким қарайди? Онаизор қизини қанча­лик севишини сўз билан ифодаламоқ қийин. Шу қиз туғилгунча ўғлининг бир тарафини кемтик кўрарди. Оилада қиз туғилгач, унинг бағри тўлди. Қиз ана шу кемтикликни тўлдирди. Она эндигина ўзини мутлақ бахтиёр сеза бошлаганди. Бироқ, икки фарзандининг унга эҳтиёжи йўқлигини яхши биларди. Улар бир-бирига суяниб-таяниб улғайиши мумкин эди.
Эри бўлса, усиз бир кунини ўтказиши мумкин. Хотини борми-йўқми, энди унга фарқи йўқ. Бо­лалари учун ҳам унча ёниб-куймайди. Агар Аллоҳ унга ўн фарзанд бериб, еттитасини қайтариб олса ҳам, у бундан заррача ғам чекмасди. Йигирма йил бир том остида яшаб, эрининг насабини яхшилаб ўрганган эди у. Ҳў, бир пайтларда, жуда истаб қолганида, “Қани, бўл!” деб қўяр, ўшанда ҳам жавобни илҳақлик билан кутиб ўтирмасди.
Ҳозир ҳам яхши биладики, ўғли уни бу ерларда ташлаб қайтгач, эри ундан хотини қаерга йўқолгани ҳақида сўраб ўтирмайди. Худо умр берса, орадан уч, беш, ўн йил ўтса-да, хотини қай манзилда ғойиб бўлгани билан қизиқиб ўтирмайди. Чунки у эркак ўз ёнида ким ётгани билан ҳам иши бўлмасди. У ҳаётни фақат ўзидангина иборат деб биларди, холос. Буни аёл эри билан бир ёстиққа бош қўйган кундаёқ сезганди.
– Отангга эҳтиёт бўл!
Отаси ўзи ким эдики, уни эсга олсин?
Тўғриси, йўл жуда узайиб кетди. Эрталаб уйидан чиқаётганда қош қораймасдан уйига қайтишни кўзлаганди. Ҳисобдан адашганга ўхшайди. Кун аллақачон ботган, аммо онасининг қишлоғи ҳали-вери кўринай демасди. Ногоҳ ўғилнинг юрагини ваҳима чулғади. Рост-да, ярим кечаси уйига қан­дай қайтади?
Йўқ, бу йўл бунчалик узоқ эмасди. Бир пайтлар бобосини кўриб келиш учун бу йўлдан онаси билан кўп бор ўтишган. Ҳар доим кун қизимай туриб, она-бола манзилга етиб келишарди. Бугун эса йўлнинг адоғи кўринмайди.
– Намунча имиллайсиз, юрсангиз-чи?
Бу гал ўғилнинг овози боягидек қаҳрли чиқмади. Бу оҳангда бояги иддао ва ғазаб сезилмасди.
Балки ҳалиям кеч эмасдир? Балки ҳали ҳам ортга қайтмоқ, ҳаммасини бошдан бошламоқ мумкиндир? Балки орқага қайтиш учун ҳали кеч эмасдир, деган ўй кечди ўғилнинг хаёлидан. Бир пайтдаги каби она-бола бирга ортга қайтишса, нима қипти? Ҳатто “Она, юринг, уйга кетайлик” дейишига оз қолди. Аммо, аёлнинг кечагина айт­ган гапи эсига тушиб, бу ниятидан қайтди.
– Нега бу бечораларни ўз уйида тинчгина яша­гани қўймайсизлар? – деганди онаси бир кун ил­гари.
Бу гапдан кейин ўғилнинг кўзига уйқу келмади. Кечаси билан тўшакда тўлғана-тўлғана тонг оттир­ди.
“Қайси бечоралар? Наҳотки, миллатимизнинг ашаддий душманларини бечора атамоқ мумкин?
Кимнинг уйида? Ахир бу бизнинг ўз уйимиз, ўз еримиз эмасми?”
Кун ёриша бошлаши билан онасини уйғотиш учун унинг ётоғига келди. Аёлнинг кўзлари очиқ эди. Бояги гапни айтганидан буён то ётоғига кир­гунича у бир оғиз ҳам гапирмаган, ўғли келиб уйғотишини билгани учунми, кута-кута тонг от­тирган эди. Ўғли тепасига келиб тўхтаганини кўргач, индамай ўрнидан турди. Кийим бошини тўғрилаб, жимгина ўғлининг олдига тушди.
“Нега бу бечораларни ўз уйида тинчгина яша­гани қўймайсизлар?” Ўз уйида ҳамма нарсани тартибга солиб келган саранжом-саришта аёл ўйламай айтиб юборган бир оғиз сўзи туфайли ҳамма нарсани остин-устун қилиб юборишини билгани учун кечадан бери ич-этини еб ётарди. Лекин, бўлар иш бўлган, ғишт қолипдан кўчганди. Энди сабр косаси тўлган ўғлига ҳеч гап кор қилмаслигини биларди. Хуллас, субҳи содиқда ўша уйдан бошланган бу йўлнинг охири кўринай демасди. Она олдинда, ўғил орқада борардилар.
Ўғил тушундики, энди кеч, онасини ўзи билан қайтариб кетолмайди. Кета кетгунча йўл ҳам ёмғирда юмшаб қолганга ўхшар, поёнсиз денгизга айланган эди, гўё. Она-бола ана шу денгизнинг ўртасида туришарди. Икковининг анчадан бери ҳаловат топмаган жони тоқатдан айрилган, юра-юра ҳолдан тойган онасини елкасига кўтариб, денгизни ортга қайтариш бу нотавон фарзанднинг қўлидан келмасди.
– Тезроқ юринг, – деди ўғли. Бу гал унинг ово­зида қаҳр ва иддао эмас, нечукдир самимият бор эди.
Шу чоқ ўғил даҳшатли бир уйқудан уйғонгандек бўлди. Бу қандоқ гап? Ўз онасини олдига солиб қаерга олиб бормоқчи? Бу нарса унинг хаёлига қаердан келди?
Ногоҳ ўғилнинг вужудига бир титроқ оқиб кирди. Музлаб қолган юрагига ҳарорат ўрмалади. Шу чоқ қулоғига дунёнинг нариги четидан бир садо келди:
– Онамни орқага қайтар!!!
Бу синглисининг овози эди.
Йигитнинг ичида нимадир портлагандек бўлди. Ахир синглиси ундан анча узоқда-ку, унинг ово­зини қандай эшитиши мумкин?
Тўхтади. Онаси ҳам тўхтади. Балки синглиси­нинг бу нидосини онаизор ҳам эшитгандир?
– Синглингга ҳам эҳтиёт бўл.
Кейин онаси чироқлар ғира-шира кўзга чалиниб турган қишлоқ сўқмоғи бўйлаб қоронғилик қаърига сингиб кетди.

* * *

Онаси кўздан йўқолди, аммо зулмат ўз ўрнида қолди. Ўғил умрида қора рангнинг қанчалик қуюқ бўлишини биринчи дафъа кўриб турарди. Демак, иш битди, ҳамқишлоқлари орасида юзини шувут қилган аёлдан биратўла қутулди, энди ор­тига хотиржам қайтиши мумкин. Йигит вужуди алланечук енгиллашиб қолганини ҳис этди. У онасини эмас, бутун ўтмишини четга улоқтирган эди, гўё. Инсон юраги ҳамма нарсани бошқатдан бошлашга қодир.
Йигитнинг елкасидан тоғ қулагандек бўлди. Аллоҳ, ўзингга минг қатла шукур, дея пичирлади. У айни чоғда ичидаги ва ташидаги бор нарсалардан, нохуш ўй-хаёллардан тамомила қутулиб, бутунлай бошқа қиёфага кирмоқчи эди.
У келган йўлидан орқага қараб келаётганида тўғридан келаётган бўрини кўриб тахтадек қотди. Жониворнинг қарашларида ваҳшийлик ва очлик нишонаси сезилмасди, негадир. Афтидан, у она-боланинг ортидан изма-из йўлга чиққан, йўл-йўлакай уларга ўрганиб қолган, шундан бўлса керак, ҳозир рўпарасидан чиққан йигитга индамай ўтиб кетди.
Эрталаб онасини олиб йўлга чиққан йигит уйига қоқ ярим тунда кириб борди. Қишлоқнинг чироқлари аллақачон ўчган, ҳеч бир тирик жон кўзга чалинмасди. У ҳовлисининг дарвозасини ланг очиқ кўриб, донг қотди. Шундагина эрталаб она-бола ёлғиз ташлаб кетган, иситмалаб ётган синглиси эсига тушди.
…Шундан кейин нима бўлганини эслай олмайди.

Озарбойжон тилидан Рустам Жабборов таржимаси