Baron Kleyngampl donishmand odam va Bitouxovodagi xolasining qo‘rg‘onini meros tarzida qabul qilib olar ekan, o‘zining yangi mulkida qanday o‘zgarishlar qilish to‘g‘risida berilib o‘ylay boshladi. Unga, masalan, qo‘rg‘on oldidagi bog‘da qad rostlab turgan keksa, sershox eman daraxtlari manzarani bo‘g‘ib turganday tuyuldi. Shu boisdan, qo‘rg‘ondagi yangi ish boshqaruvchini huzuriga chorlab, emanlarni qayergadir, boshqa yoqqa ko‘chirib o‘tqazishni buyurdi.
Ish boshqaruvchining bu topshiriqdan boshi gangib yurdi. Pan baronning aytganlarini eslagan zahoti uning bor vujudida lohaslik uyg‘onardi. Nahotki, xo‘jayin shunday azim daraxtni ko‘chirib o‘tkazsa bo‘ladi deb, bunga chindan ham ishonadi?..
Ish boshqaruvchi ikkilana-ikkilana xo‘jayinning huzuriga bordi. Baron kutubxonada o‘tirar, qandaydir ilmiy ishni mutolaa qilish bilan mashg‘ul edi. Ish boshqaruvchi o‘z muddaosining muqaddima so‘zini duduqlana-duduqlana bayon etib, so‘ngra yuz yillik emanlarni ko‘chirib o‘tqazib bo‘lmasligini va buni qanday qilib amalda bajarish mumkinligini shaxsan o‘zi tasavvur ham eta olmasligini tushuntira boshladi. Baron o‘tirgan joyida uni hafsala bilan eshitdi, keyin miyig‘ida jilmaydi-da, ish boshqaruvchidan kitoblar javonida yaslanib turgan katta yashil kitobni olib, o‘ziga uzatishini iltimos qildi.
— Bu kitob bog‘dorchilik to‘g‘risida, azizim, — dedi dilkash bir ohangda baron. — Uning xatcho‘p qo‘yilgan sahifasini oching, siz bu yumushning nihoyatda oson ekanligini bilib olasiz: Ko‘ryapsizmi, kitobda bu vazifa aniq-tiniq qilib tushuntirilgan. O‘qing!
Ish boshqaruvchi o‘qiy boshladi:
— “Fuksiya qanday ko‘chirib o‘tqaziladi? Fuksiya tuvakdan chiqarib olinadi va butun ildizi bilan boshqa tuvakka ko‘chirib o‘tqaziladi. Ildizlariga zaxa yetkazmaslik uchun bu ishni bag‘oyat ehtiyotkorlik bilan bajarishga to‘g‘ri keladi”.
— Ana, ko‘rdingizmi, azizim, bu judayam oson ekan. Shunday qilib, emanni kovlashni xizmatkorlarga buyuring va uni qayoqqa olish kerakligini esa o‘zim aytaman. Ko‘rsatilgan joyda katta o‘ra kavlanadi va unga emanni o‘tqazasiz — ish tamom, vassalom. Menga meros qolgan qo‘rg‘onning manzarasini butunlay o‘zgartirish bo‘yicha shu kunlarda ulkan rejalarni o‘ylayapman, sizning vazifangiz, ularni izchil va og‘ishmasdan ro‘yobga chiqazishdan iborat, bu — yutuqlarimiz garovidir. Tabiiyki, dastlabki paytda qaysidir bir vazifani bajarish o‘ta mushkulday bo‘lib tuyuladi. Masalan, mana, emanni ko‘chirib o‘tqazishni olaylik. Biroq biz barcha masalalar bo‘yicha maxsus adabiyotlarga egamiz, bundan tashqari, ixtiyorimizda qomusiy lug‘at ham bor. Siz qo‘rg‘on yonidagi o‘sha, eng keksa emandan ishni boshlaysiz. Uning ildiziga alohida diqqat-e’tiborni qarating, har bir katta-kichik ildiz yerdan o‘ta ehtiyotkorlik bilan sug‘urib olinishi kerak. Shuni yodda tutingki, emanni olib boshqa yerga ekishda xuddi fuksiyani ko‘chirib o‘tqazishda talab qilinadigan qonun-qoidalarga qat’iyan rioya etilishi lozim, bunda ildizlarga zaxa yetkazmaslik — bosh masala hisoblanadi. Eman va fuksiya, baribir emasmi, axir unisi ham, bunisi ham yashil o‘simlik-ku!
Baronning o‘ziga ishonchi baland edi, shu boisdan ish boshqaruvchi xo‘jayinning ra’yiga qarshi borishga istihola qildi.
— Men barcha eman daraxtlari qo‘rg‘onning orqasidagi hovuz bo‘yida o‘sishini istayman, yoki yo‘q, yaxshisi, hovuzni tugatamiz, baliqlarni ham bahridan o‘tamiz, u yerga eman ekiladi. Hovuz o‘rnida o‘rindiqlar o‘rnatamiz va bo‘sh vaqtlarimda men u yerda hordiq chiqaraman. Qisqasi, aziz do‘stim, eman qachon gullaydi, o‘zi? Bu juda muhim, negaki, eman gul ochadigan kezda ko‘chirib o‘tqazish mumkin emas. Ushbu kitobda aytilishicha, hatto fuksiyalarni ham avji gullab turgan davrida ko‘chirib o‘tqazib bo‘lmas ekan. Darvoqe, hozir axir, kuz payti-ku, demak, mening xavotirlanishimga ham hojat yo‘q. Ha, yana nima demoqchiman? Men bu to‘g‘rida ancha-muncha bosh qotirishimga to‘g‘ri keldi. Fuksiyalarni faqat ichi isitiladigan binolargagina ko‘chirib o‘tqazish mumkin, emanlarni ko‘chirib o‘tqazishda esa… bunday talabga amal qilishning iloji yo‘g‘-ov. Lekin emanlar ham sovuq havoga juda sezgir-da, shu boisdan, menga quloq tutinglar, buning juda antiqa yo‘lini o‘ylab topdim. Biz eman atrofidagi tuproqni qizitamiz; buning uchun, hovuzdagi suvni quritganimizdan keyin u yerda uncha katta bo‘lmagan pech bunyod etamiz, uning ustida tuproq uyumini yoyib qizdiramiz, keyin shu tuproq bilan eman ekilgan chuqurliklarni ko‘mamiz. Emanlar faqat, shuni esda tuting — faqat! — kunduzi ko‘chirib o‘tqaziladi, chunki kitobda aytilganidek, hatto fuksiyalarni ham tun qorong‘usida ko‘chat qilib bo‘lmaydi, aks holda, ularning barglari so‘lib, zahalanar ekan.
Yana mening o‘ylashimcha, emanlarni yomg‘ir paytida ko‘chirib o‘tqazish juda xatarli, negaki, daraxt yerdan sug‘urib olinayotganda ishchilar balandga soyabonlar bilan ko‘tarilishga va toki yomg‘ir to‘xtamas ekan, ish yakunlanganiga qadar ular o‘sha osmonu falakda soyabon tutib o‘tirishlariga to‘g‘ri keladi. Yana bir muhim narsa to‘g‘risida siz bilan fikrlashib olishim nihoyatda zarur. Gap shundaki, emanlar kavlab olingach, bo‘shagan o‘ralarga xurmo daraxtlarini o‘tqazamiz. Ularning birinchi hosilini yig‘ib olishimiz qanday ajoyib voqeaga aylanadi! Ha, xo‘jalik manfaatini o‘ylab, faqat xurmo daraxtlarini ko‘paytirish har taraflama foydalidir. Men bu to‘g‘rida uzoq o‘yladim va tushundimki, xo‘jalikni rostakamiga qayta tashkil etish naqadar muhim. Nega bizda hech kim xurmo ekmaydi? Sababi oddiy: yalqovlik! Men esa, yer yuzining barcha mamlakatlaridan xurmo daraxtlarini keltiraman, axir mening yer-mulkimda tuproq juda unumdor. Kecha dalani aylandim va nihoyatda taajjublandim: u yerda qanday ajoyib lavlagi o‘syapti! Iqtisodchi esa: “Meni avf etgaysiz, baron, bu lavlagi emas, balki kartoshka” deb menga izoh berdi. Modomiki, odamlar kartoshkani lavlagi bilan adashtirib yuborishayaptimi, demak, bu yerning tuprog‘i zo‘r, degani. Lekin o‘sha, kartoshka deganining poyasi juda quruqshagan va sinib tushmoqda. Kelgusi yilda har bir kartoshka tupi yoniga daroz xodalarni qadaymiz va shoxlarini ularga bog‘laymiz, axir pechakgul va uzum toklarini shunday tirgaklarga suyab o‘stirishadi-ku. Bu juda foydali, chunki shunday qilinsa, kartoshka yer bag‘irlab o‘smaydi, aksincha, faqat yuqoriga qarab bo‘y tortadi, u holda kartoshkaning hosili ham kovlab olinmaydi, balki butalardan uzib-yulib teriladi, bu ish unumini oshiradi hamda ishning ozoda bajarilishini ta’minlaydi. Va shu yo‘sinda, bizning xo‘jalikda mehnat naqadar oqilona yo‘lga qo‘yilganiga atrofdagi barcha odamlar tan beradi.
Biz dala mehnatida ham tejamkorlik yo‘llarini izlab topishimiz kerak. Nega endi, jin ursin, bitta dalaga bug‘doy ekiladi, boshqasiga javdar, uchinchisiga — suli, to‘rtinchisiga — arpa ekiladi? Siz ishni shunday tashkil eting: barcha ekin urug‘lari aralashtirib yuborilsin va hammasi bitta dalada ekilsin. Shunday qilinsa, bug‘doy, suli, arpa, javdar — aralashiga — bitta dalada o‘sadi. Shu yo‘sinda biz, birinchidan, yerni tejaymiz, ikkinchidan esa, u bir kuni suli, ertasiga — javdar, uchinchi kun — arpa o‘rib yotmaymiz; ayni paytda, biz vaqtdan ham yutamiz. Qishda, ya’ni odamlarning dalada qiladigan ishi qolmasdan, esnab yurishgan damlarda — yetishtirilgan don xirmonini xillarga ajratib, to‘rt uyumga ajratish bilan shug‘ullanadilar.
Keyinchalik biz ishni takomillashtirish maqsadida boshqa yangiliklarni ham joriy etib boramiz, albatta. Birinchi navbatda, do‘lga qarshi chora-tadbirlarni ko‘ramiz: bug‘doyni atrofi ochiq, yirik shiyponlarda va soyabonlar ostida ko‘kartiramiz, janubiy adirlarda kakao va qahva daraxtlarini o‘stiramiz… Afsus, ming afsus! Xo‘jalik o‘z holiga tashlab qo‘yilibdi, biroq men umid qilaman — barcha kuch-imkoniyatlarimizni birgalikda safarbar etib, uni ko‘taramiz.
Darvoqe, mayda uy parrandalari xususida shuni aytishim mumkinki, bu yo‘nalishda ham uncha-muncha o‘zgarishlar qilish zarur. Tarozibop, barvasta jo‘jalar yetishtirishni o‘ylashimiz kerak. Buning uchun g‘ozlarni tovuqlar bilan chatishtiramiz. Ona tovuqlar jo‘jalarni ortidan yetaklab yurishni bas qilgan paytda, biz hushyorlikni, ayniqsa, oshirishimiz zarur, toki xo‘rozlar polaponlarni yeb qo‘yishmasin, tag‘in. Axir axtalangan cho‘chqalar kichik cho‘chqa bolalarini tutib yeyishadi-ku? Darvoqe, cho‘chqalar isqirt hayvonlardir, ular ko‘lmak va botqoqlarda ag‘anab yotishgani- yotishgan. Bu holat ulardagi go‘shtning ta’miga albatta o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Shu sababdan, barcha cho‘chqalarning tanasini qora lak bo‘yoqqa bo‘yatib, bir-ikki kun pechkada toblashga to‘g‘ri keladi. Aytganday, bilasizmi, nega cho‘chqalarning qora botqoqdan chiqqilari kelmaydi? Sababi, ular o‘zlarining oppoq rangda ekanligini yoqtirishmaydi, aksincha, zulukday tim qora bo‘lib yurishni xush ko‘rishadi. Agar biz ularning ayni o‘z xohishlaridan kelib chiqib ish yuritsak va terisini lak bo‘yoq bilan qoralab bo‘yasak, ular botqoqlikka qayta o‘zini urmaydi va xushchaqchaq hayotiy kayfiyatli hayvonlarga aylanishadi. Sigirlarni esa… hammom qildiramiz, shundan keyin ular yanada mo‘l-ko‘l sut bera boshlashadi. Axir sog‘lom sigirning suti yanada mazali bo‘ladi-ku?
Ana shunday gaplar, mening qadrdonim! Biz taraqqiyot yo‘lida og‘ishmasdan olg‘a borishimiz kerak. Endi esa, ko‘rishguncha xayr, men sizga aytgan rejalar ijrosi ustida hozirdanoq o‘ylay boshlang. Kechiktirmang!
Ish boshqaruvchi esa boshqacha qarorga keldi: u shu zahotiyoq o‘zini suvga cho‘ktirish uchun daryo tomonga qarab yo‘l soldi.

Rus tilidan Mixli Safarov tarjimasi
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 5-son.