Унинг юзини чуқур чандиқ хунук кўрсатиб турарди: чандиқ қулоқ чаккасидан жағига қадар чўзилган, кулранг, ўроқ шаклда эди. Ҳақиқий исмининг унчалик аҳамияти йўқ. Такуарембода уни “Колорадалик инглиз”, деб аташарди. Бу ерларнинг эгаси Кардосо унга қўрғонини сотмоқчи эмасди, лекин инглиз кутилмаган имкониятини ишга солди: ўзи олган жароҳати сирини унга ишониб айтиб берди. Бу инглиз чегарадан — Риу-Гранди-Сул тарафдан келганди. У Бразилияда контрабанда билан шуғулланган, деган гап юрарди. У, қароллари билан ёнма-ён ишлаб, бу хўжаликни анча тартибга келтириб қўйди. Айтишларича, у қаттиққўлликда ҳатто ёвузликкача ҳам бориб етаркан. Лекин майда-чуйда нарсаларда бирмунча адолатли ҳам бўлган. Баъзан қаттиқ ичар экан. Йилда икки марта мансарда болохонасига қамалиб оларкан-да, орадан бир неча кун ўтгач, худди жангдан чиққан ёки қаттиқ кема чайқалишидан азоб чеккан одамдек — юзлари оқарган, қалтираган, безовта ҳолда, лекин ўша-ўша қаттиққўллигини сақлаганча яна пайдо бўларкан. Унинг совуқ кўзлари, озғин бўлса ҳам, лекин мушакли, чайир танаси, кулранг мўйловчаси ҳамон ёдимда. У ҳеч ким билан мулоқот қилмас, испан тилини яхши билмас, бразилча сўзларни аралаштириб гапирарди.
Тижоратга оид ёзишмалардан бошқа ҳеч нарса уни қизиқтирмасди. Шимол департаментларига қилган охирги сафаримда Карагуата дар-ёсида бўлган тошқин туфайли “Ла-Колорадо”да тунаш учун жой қидиришимга тўғри келди. Менинг бу ерларда пайдо бўлишим мулк эгасига унчаям ёқмаганлигини дарҳол пайқадим, шу боис инглизнинг кўнглини бироз юмшатиш учун унда ҳиссиётларимиздан энг ишончлиси бўлган ватанпарварлик туйғуларини уйғотиш зарур деб ҳисобладим. Мен унга “Қаердаки инглизона руҳ ҳукмрон бўлса, ўша мамлакатда енгилмас кучлар бўлади”, дедим. У маъқуллаб бош ирғади-ю, лекин киноя билан инглиз эмаслигини, Дангарванлик ирланд эканлигини айтди. Айтишга айтди-ю, худди сирни ошкор қилиб қўйгандек талмовсираб қолди.
Нонуштадан сўнг бироз очиқ ҳавода айланиб келгани чиқдик. Ҳаво очилиб кетган, лекин Жануб қирлари ортидан чақмоқлар бағрини тилаётган қора булутлар паға-паға бўлиб бостириб келарди. Камтарона ошхонада бизга хизмат қилаётган қарол бир шиша ром олиб келди. Биз жимликда уни узоқ вақт ичиб ўтирдик. Кайфим ошиб қолганда вақт алламаҳал бўлганди. Кайфим ошганданми, зерикканданми, нима бало бўлди-ю, мен чандиқ ҳақида гап очдим. У асабийлаша бошлади: бир лаҳза худди у мени улоқтириб ташламоқчи бўлгандек туюлди, лекин у ўзини босиб одатдаги оҳангда гап бошлади.
— Бу жароҳатимнинг тарихи узоқ. Агар сабринг етса, майда-чуйда тафсилотларигача, қандай қилиб мени бу шармандаликка олиб келган ҳолатларни тўлалигича ҳикоя қилиб бераман. Мен рози бўлдим. Инглиз тилида испан ва португал тилларини аралаш-қуралаш қилиб айтилган ҳикоя қуйидагича:
“1922 йили Кэннот шаҳарчаларидан бирида кўпчилик қатори Ирландия мустақиллиги учун бўлган махфий жангларда мен ҳам қатнашардим. Омон қолган ўртоқларимдан айримлари ҳозир тинчгина меҳнат қилиб яшаб юришипти, айримлари эса — бу зиддиятга нима дейсиз — инглиз байроғи остида денгизларда, чўлларда жанг қилишмоқда. Уларнинг энг шарафга сазоворларидан бири казарма ҳовлисида уйқусираган солдатлар томонидан отиб ўлдирилган. Айримлари (уларни жудаям бахтсиз деб бўлмайди) эса фуқаролар урушининг номаълум жангларида жон берганлар. Биз республикачилар — католиклар эдик: романтик орзуларга бой эдик. Ирландия биз учун нафақат ёрқин келажагимиз, балки шўрлик бугунимиз ҳам эди: севимли афсоналар, қаср-ларнинг миноралари ўтиб бўлмас ботқоқлар, Парнеллга бўлган нафратимиз*, гоҳ балиқларга, гоҳ тоғларга айланувчи қаҳрамонларимиз ҳақида ҳикоя қилувчи беқиёс эпопеяларимиз… Кунлардан бир кун кечки пайт, буни мен ҳеч қачон эсдан чиқармайман, Мюнстердан келган маслакдошнинг Жон Винсент Мун деган кимса сафимизга қўшилди.
Унинг ёши йигирмалар атрофида эди. Озғин, нимжон — умуртқасиз бир махлуқдек таассурот қолдирди бизда. У диққат ва иштиёқ билан қандайдир бир қўлланмани варақма-варақ ёдлаб олишга киришиб кетар, диалектик материализм ҳақидаги билимини эса бизнинг баҳс-мунозараларимизга чек қўйиш учун ишлатарди. Бир инсон бошқа бир инсонни яхши ёки ёмон кўриб қолиши сабаблари беҳисоб. Мун жаҳон тарихини фақат иқтисодий зиддиятларгагина боғлаб қўярди. Инқилоб ғалабаси олдиндан таъминланган, деб таъкидларди. Мен бўлсам, фақат аслзодаларгина олдиндан ютқазишларини билсалар-да, бундай ишларга киришишлари мумкин дер эдим… Ярим тун. Биз ўз баҳс-мунозараларимизни йўлакларда, зиналарда, кимсасиз кўчаларда давом эттирардик. Муннинг мулоҳазалари, баҳсга ўрин қолдирмайдиган насиҳатомуз оҳанги менда ҳеч қандай таассурот қолдирмасди. Янги маслакдошимиз баҳслашмаса, ўз фикрини бошқаларни менсимаган ҳолда, асабийлашиб айтиб қўя қоларди. Биз бир куни фабриканингми, казарманингми деворлари ёқалаб борардик. Охирги биноларга етиб борганимизда ўқ товушлари қулоқларимизни қоматга келтирди. Қандайдир тор кўчага ўзимизни урдик. Ёнаётган уйдан, худди аланга чиққандек, бир барваста солдат бизга ҳайқириб, тўхташимизни буюрди. Мен қадамимни тезлатдим, лекин шеригим менга эргашмади. Қайрилиб қараганимда Жон Винсент Мун даҳшатдан тошдек қотиб, сеҳрлангандек қаққайиб турарди. Мен ортимга қайтиб, солдатни бир зарба билан қулатдим, Винсент қўрқиб кетганидан юролмасди, уни қўлтиқлаб олдим. Биз қоронғуликда алангалар орасидан ёриб борардик. Барибир ўқдан қочиб қутула олмадик, ўқ Муннинг тирсагини ялаб ўтди. Қарағайзор оралаб бораётганимизга у тинмай оҳ-воҳ қилиб борарди.
1922 йилнинг кузида мен генерал Берклининг вилласида ўзимга паноҳ топдим. Вилла эгаси (мен уни ҳечам кўрмаганман) ўша пайтда Бенгалия маъмуриятида қандайдир лавозимда ишлар эди. Уй қурилганига ҳали бир аср ҳам бўлмаса-да, у нурай бошлаган, қаровсиз ҳолда, айланма йўллари-ю, ҳеч кимга кераксиз кутиш хоналари кўп эди. Биринчи қаватни музей ва улкан кутубхона эгаллаган, унда XIX аср тарихини акс эттирувчи, маънолари бир-бирига зид, ёлғон-яшиққа тўла китоблар: девордаги Нишопур шамширларида эса гўё жангу жадаллар, уруш садолари яширингандек. Биз орқа эшикдан кирганимиз ёдимда. Тунги саргузаштларимиз жуда қизиқ бўлганлиги ҳақида Мун қалтираган, қуриб қолган лабларини қимирлатиб ғулдиради. Мен унинг жароҳатини боғлаб, чой узатдим. Ярани боғлаётиб, бу жароҳат эмас, шунчаки тирналганлигини билдим.
— Сиз ҳаётингизни анча хавф остида қолдирдингиз, — деб валдиради у ҳайрон бўлиб.
Мен ундан хавотир олмаслигини илтимос қилдим. (Фуқаролар урушининг анъанаси шуни тақазо қиларди, мен бошқача йўл тута олмасдим. Бундан ташқари, агар орамиздан бирортаси асирга тушгудек бўлса, барча ҳаракатларимиз чиппакка чиқарди).
Эртасига Мун яна ўз эски ҳолига қайтди. У мен таклиф қилган сигаретани олди-да, “инқилобий партиямиз”нинг иқтисодий имкониятлари ҳақида мени сўроққа тутди. Унинг саволлари кўзлаган мақсадига бориб тегарди. Мен унга аҳволимиз жуда ҳам оғирлигини айтдим (ҳақиқатан ҳам шундай). Ўқ овозлари бутун Жанубни ларзага соларди. Мен Мунга ўртоқларимиз кутаётганликларини айтиб, пальто ва тўппончамни олиш учун ўз хонамга чиқдим. Қайтиб келганимда Мун пастаккина диванда кўзларини юмиб ётарди. У елкасида қаттиқ оғриқ турганлигини, безгак тутиб қолганлигини маълум қилди.
Қўрқоқлик уни ҳеч қачон тарк этмаслигини тушундим. Мен бироз хижолат бўлиб, ўзини эҳтиёт қилишликни маслаҳат бердим ва хайрлашиб чиқиб кетдим. Мен ўзимдан ўзим уялиб кетдим, гўё қўрқоқ Винсент Мун эмас, мен ўзимдек. Бир одамнинг қилмишига барчамиз сабабчи эмасмизми? Шунинг учун, бир жуҳудни хочга михлаш инсониятни халос қилиш учун хизмат қилар экан**, бир одам боғда тақиқланган нарсани била туриб еганлиги барча инсоният зоти учун тавқи лаънат бўлар экан***, уларни жазолаш адолатсизликка киради, деб бўлмайди. Балки Шопенгауэр, мен — бошқа одамман, бошқа одам эса — бу барча инсоният, деб тўғри айтгандир. Қайсидир маънода Шекспир ҳам ўша бадбахт Жон Винсент Мун эди****.
Генералнинг ҳайҳотдек вилласида биз деярли тўққиз кун яшадик. Урушнинг даҳшатию ёруғ кунлари ҳақида гапириб ўтирмайман. Мақсадим, ўша мен учун шармандали бўлган чандиқ ҳақида сўзлаб бериш. Мен учун ўша тўққиз кун ҳам бир бўлди-ю, охиридан олдинги кун ҳам бир бўлди: ўшанда биз казармага бостириб кириб, Элфинда пулемётлардан отиб ташланган оз эмас, кўп эмас, ўн олтита ўртоқларимизнинг ўчини олдик. Мен тонг ота бошлаганда — ғира-шира пайтида уйдан чиқиб кетдим. Кеч кира бошлаганда қайтдим.
Олган жароҳати биринчи қаватга тушишга халақит берганлиги сабабли, у мени тепада кутарди. Мен унинг гўё Ф.Н.Моудининг ёки Клаузевицнинг стратегия ҳақидаги китобини варақлаб турганида кўргандекман. “Барча қуроллар ичида артиллерияни маъқул кўраман”, деб бир кеча у тан олганди. У доим бизнинг режаларимизни билиб олишга ҳаракат қилар, моддий имкониятларимиз жуда арзимаслигини шодланиб, танқид қилар, ишимиз фожиа билан тугашини олдиндан билгандек, “Охири — вой!”, деб илондек вишиллаб қўярди. Ақл жиҳатдан устунлик олдида қўрқоқлик ҳеч нарса эмас, деган фикрини исботламоқчи бўларди.
Яхши-ёмонми, хуллас, тўққиз кунни шундай ўтказдик. Ўнинчи куни бутун шаҳар… қоралар ва жигарранглар армияси қўлига ўтди. Кўчаларда барваста, камгап отлиқлар патруллик қилишарди. Шамол кул зарралари ва куюнди ҳидини атрофга тарқатарди. Қайсидир бир бурчакда чўзилиб ётган жасадни кўриб қолдим, лекин хотирамда бу эмас, бошқа нарса: майдонда солдатлар қандайдир бир манекенга ўқ отиб, дўппослаб машқ қилаётганликлари қолди.
Тонгда уйдан чиқиб кетдим, тушликка яқин қайтиб келдим. Мун кутубхонада ким биландир гаплашарди. Телефонда гапираётганлигини билдим. Менинг исмимни айтаётганлигини эшитдим, кейин у мени соат еттиларга яқин келишимни, кейин эса мени уй олдидаги боғда ушлаш лозимлигини илтимос қилди. Менинг доно дўстим доноларча менга хиёнат қиларди. Кейин у ўзининг хавфсизлигини таъминлаш чораларини кўришларини талаб қилганлигини эшитдим.
Шу ерда менинг ҳикояларим чигаллашиб тамом бўлади. Мен шу нарсани биламанки, дўзахдек туюлган қоронғу юраклар ва айланма зиналардан руҳ хоинини тутаман, деб югурдим. Лекин Мун виллани мендан кўра яхшироқ биларди. Бир неча марта кўздан қочирдим, лекин солдатлар мени ушлаб олишидан олдин мен унга етиб олдим. Мулк эгаси генерал тўплаган, девордаги қуроллар коллекциясидан калта бир қилични суғуриб олдим. Шу яримой шаклидаги пўлат қурол билан унинг юзида яримой шаклида ўчмас из қолдирдим.
“Борхес, мен сизни танимайман, шунинг учун бор ҳақиқатни айтиб бердим. Шу сабабли сизнинг нафратомуз қарашингизга чидаш мен учун осонроқ”.
У жим бўлиб қолди. Қўллари қалтираётганлигини сездим.
— Мун, нима бўлди? — сўрадим мен.
— Сотқинлиги учун бериладиган пулни олиб, Бразилияга жўнаб кетди. Жўнаш олдидан у маст солдатлар майдонда манекенни ўққа тутаётганликларини кўрди.
Мен бекорга ундан ҳикоянинг давомини кутардим. Ниҳоят, ундан кейин нима бўлганлигини сўрадим.
Шу пайт унинг ич-ичидан бир нола отилиб чиқди, журъатсизлик билан юзида оқариб турган яримой шаклидаги чандиққа ишора қилди.

Русчадан Абдунаби Абдуқодир, Маҳкам Маҳмуд таржималари
___________
* Ирландия озодлиги учун курашчи, инглизпарастлар уни ёмон кўрадилар. Жеймс Жойс уни шарафлаб ёзган. (Тарж.).
** Исо Масиҳга ишора.
*** Одам Атога ишора.
**** Шекспир асарларида тасвирланган хоинлар образида унинг ўз феъли ҳам акс этганига ишора (Тарж.)