Мироншоҳ отаси Амир Темурнинг назарига тушган, шуҳрати бутун Шарққа ёйилган машҳур бастакор Абдулқодир Мароғийнинг янги асарини тингламоқ учун муҳташам анжуман ташкил эт­ди. Бастакор бир ой аввал ёзган асарининг қўл­ёзмасини унга тақдим этиб, тортинибгина кичик бир анжуман ўтказишни сўранганди. Ҳукмдор мамнуният ила розилик билдирган, ўша ондаёқ унинг боғчасида мисли кўрилмаган ҳозирлик ишлари бошлаб юборилган эди.
Икки ойдан ортиқ давом этган қурилиш ва таъ­мирлаш ишларида Табризнинг энг машҳур уста ва ҳунармандлари жалб этилди. Айни дам­да боғча беҳад фусункор манзара касб этган, ранг-баранг гулларнинг атридан бош айланар, жозибасидан кўз қамашарди. Нақшинкор йўлакларда бежирим табриз гиламлари тўшалган, ҳар қадамда ўрнатил­ган фонуслардан таралган шуълалар кечаси ҳам худди кундузгидек чор-атрофни чароғон этарди.
Бир оздан кейин мажлис бошланишидан дарак бериб, енгил мусиқа садолари янгради. Гарчи кечалари бу ерда айш-ишратлар тез-тез ўтказилса-да, боғча яқин орада бундай катта тараддудни кўрмаганди. Бунинг боиси ҳаммага маълум эди: бастакорнинг янги асари Амир Темурнинг суюкли набираси, Мироншоҳнинг ўғли Султон Халилга бағишланган эди.
Мироншоҳ ўсмирлик ёшига қадам қўйган ўғ­лини ўтган ёзда Мовароуннаҳрга, соҳибқирон Амир Темур ҳузурига жўнатганди. Мақсади ўғли­нинг кўзларини очиш, жаҳонгирнинг сиёсат ва фотиҳлик борасидаги сабоқларидан баҳраманд этиш эди. Бироқ, кўп ўтмай соҳибқирон Султон Халилнинг саройдаги жориялардан бири — Шо­димулкка кўнгил қўйиб, салтанат ишларига қи­зиқмай қўйганини Мироншоҳга етказган, бир муддат йигитчани Табризга, ўз отасининг ҳузурига жўнатишни маъқул кўрганди.
Мана, икки ойдирки, Султон Халил Табризда истиқомат қилаётир. Ҳар куни Самарқандга қай­тиш учун изн сўраса-да, Мироншоҳ турли ба­ҳо­налар билан ўғлини йўлдан қайтарар, ҳаммаси вақт ҳукмида эканига ишонарди.
Саройда уюштирилаётган бу мажлис ҳам Султон Халилни оз бўлса-да, чалғитишга қаратилган эди.
Неча кундирки, Абдулқодир чексиз безовталик ила машқ қилар, ўзи ёзган мусиқанинг гўзаллигидан ҳайратини яширмаган чолғучилари билан асарни қайта-қайта ижро этишарди.
Ҳар гал ижрони маълум бир жойида тўхтатиб, янги оҳанглар, янги тузатишлар киритар, ушбу куйни мукаммал мусиқий асарга айлантириш учун қўлидан келганича ҳаракат қиларди.
Аммо борлиғини сариқпечак мисол ўраб олган безовталик унга тинчлик бермас, қўлларига тушов солар, ҳаяжонини тобора оширарди. “Ишқилиб чолғучилар унинг кўнглига ёқадиган тарзда ижро этишсин-да! Шунча садди-басга яраша ҳукмдорга маъқул келсин!”
Мусиқа севикли ўғлига бағишлангани учун ўз аъёнлари ила мажлисга ташриф буюрган Ми­роншоҳ боғчанинг юқори қисмида қурилган тах­тига кўтарилишдан аввал ижрочиларга яқинлашиб, сўрашган бўлди.
Ҳукмдорни олисдан кўрган, мовий яктак кийиб, бошларига зарҳал қалпоқ қўндирган ижрочилар оёққа қалқиб, мунтазир туришарди. Мироншоҳ бир хил кўринишдаги сарой мусиқачиларининг ҳар бирини шахсан танирди, фақат биттасини танимади. Бу хонанда йигитни бастакорнинг ўзи асар ижроси учун атайин таклиф этганди. Ҳукмдор тахтига чиқишидан аввал мусиқачиларнинг ёнига келишидан мақсад ҳам янги йигит билан танишмоқ эди.
Озғин жуссали, буғдойранг, хушбичимгина хонанда Мироншоҳ билан юзма-юз келганида таомилга кўра тиз чўкиб, бошини эгиб турди. Мироншоҳ ўрнидан туришга ижозат берди:
– Ўғлим, Озарбойжоннинг қаеридансан? – деб сўради.
– Мароғаликман, – деди йигит.
– Сенам мароғаликмисан?
Абдулқодир таъзим ила бир қадам олдинга чиқ­ди:
– Ҳукмдорим, Мароғада туғилган ҳар бир ин­соннинг гўзал нафаси бўлур!
Мироншоҳ хонандага ижозат бериб, Абдул­қодирнинг қўлтиғига кирди ва аъёнлари қуршовида уни тахт томон бошлади.
Ҳукмдор тахтига жойлашиб олгач, хонандаю созандалар унинг қаршисидан саф тортдилар. Ҳукмдорнинг ўнг тарафида ўғли Султон Халил, чап тарафда тахтнинг ёнига қўйилган курсида бастакор ўтирар, ҳамманинг бутун диққат-эътибори чол­ғучиларда эди. Оҳиста ўз чолғуларини созлай бошлаган ижрочилар бастакорнинг ишорасини кутишарди.
Зиёфат аҳли боғчада тўшалган гиламлар устида ўтириб олишганди. Хизматчилар қўлларидаги кумуш косалар билан меҳмонларга хушбўй шарбат ва қизил шароб, хилма-хил ширинликлар улашишарди.
Бастакор Мироншоҳнинг ижозати ила ижро­чиларга ишора берди. Зариф мусиқа садолари кечанинг сукутини бузди. Сарой мажлислари анъанасига кўра аввал Амир Темур, кейин эса Мироншоҳ шарафига басталанган куйлар чалинди. Кейин раққосалар хиром этди.
Бир оз танаффусдан кейин Султон Халил шарафига битилган “Навои Қумри”нинг ижро этилиши маълум қилинди. Бир муддат боғчага сирли сукунат чўкди. Бояги хонанда йигитнинг ғайриоддий овози янграши билан мажлис аҳли бу овоз сеҳрига мафтун бўлиб қолди.
Уд худди ер остида қолиб кетган маҳкумлар сингари нола қилар, танбур навоси қонун садола­рига қоришиб, ажиб бир таронани яратган эди. Хонанданинг нафис ижроси эса ҳар бир уйғоқ юракни сел қилишга қодир. Бутун анжуман ана шу соҳир оҳанглар измида эди. Нозик тор­лардан таралаётган гўзал унлар қоронғилик бағ­рига сингиб, кечани сокин аллаларди…
Бу Абдуқодирнинг ҳозирга қадар яратган ижод намуналари орасида энг яхшиси эди. Унинг ўзи ҳам айни дамда дилрабо куй ва оҳанглар қанотида еттинчи фалакда сузиб юрарди.
…Абдулқодир Қумрининг муҳаббатини умри­нинг энг гуллаган дамларида елиб ўтган шаббодага қиёслар, фақат фожиа билан тугаган бу савдонинг кадарли хаёлларини ҳар доим ўзидан йироқлатишга уриниб келарди. Бирор марта исмини айтиб ча­қирмаган бўлса-да, у гўзал чиндан қумрига — митти, хушалҳон қушчага ўхшаб кетарди.
Бастакор аввал бу илоҳий севгисига қайтишни, Қумрини ёдга олишни истаганди. Бироқ бу сев­гининг ҳадик ва ҳаяжонидан қўрқарди ҳам. Ўша қизнинг муҳаббатига лойиқ эмаслигини, ун­га муносиб жавоб беролмаслигини ўйлаб, бу севгидан ўзини олиб қочган, бу муҳаббат самара бермаслигини ўйлаб, ўзини, келажагини алдаган­ди у.
Кейинчалик бунинг имконсизлигини тушун­ди. Самарқандда яшаган йиллари Қумрини ўй­лаб, тунларни бедор ўтказадиган бўлди. Ватани, яқинла­рининг соғинчи ўша қизнинг тимсоли қиёфасида намоён бўлар, уни ҳаяжон ва андуҳга соларди.
Қишлоқма-қишлоқ, юртма-юз кезиб Қумрини излади. Уни топиш умидида Самарқанддан Бағ­доду Арбилгача бўлган жойларни кезиб чиқди. Гўёки у қиз ҳеч қачон бу ёруғ оламда бўлмаган, туғилмаган, яшамагандек эди. Шу тариқа Амир Темурнинг неварасига бағишланган бу асар ўзи билмаган ҳолда “Навои Қумри”га айланганди.
Абдулқодир бу қўшиқни қўлига қалам олиб ёзмаганди. Бу оҳанглар унинг руҳидан, қалбидан сизиб, илоҳий ижод маҳсули ўлароқ майдонга келганди. У барча ҳисларини, туйғуларини борли­ғидан сидириб, куйга айлантирганди. Бу қўшиқ эмасди. Мусиқа эмасди. Уни эшитиб бўлмасди. Тинглаган одам борки, руҳи, бутун борлиғи тит­роққа тушар, инсон эканини, дард ичида ту­ғилиб, ўлгунча қайғу кўланкасида яшашини англаб етарди.
Ҳозир мусиқани тинглаган ҳар киши унинг садолари, оҳанглари ичида яширинган илоҳий ишқни туяр, бу севгининг буюклиги, азамати ва қудратини тан оларди.
Бастакор Қумрининг сарой боғчаси яқинидаги ҳарамда, қоронғи ҳужранинг қалин пардали де­разаси ортида ўтирганидан, бу маҳзун сасларни юрак қонига сингдираётганидан бехабар эди. Йил­лаб ахтаргани — ўзидан бир неча қадам нарида, чақирса овоз етадиган жойда пинҳон эканини қаердан ҳам билсин у шўрлик? Билмасдики, айни дамда соҳир куйнинг ўзига аталганини англаган қиз ўз ёғида ўзи қоврилар, номсиз ҳислар ҳаро­ратидан тобора эриб борарди.
Бу илоҳий таронанинг қудратига таслим бўл­ган Мироншоҳнинг қалбидан йиллар давомида эгаллаб олган қаҳр ва кибр ғуборлари тўзғиб, уларнинг ўрнини аллақандай софлик, беғуборлик ола бошлаганди. Унинг қулоқларига шу нафис оҳанглардан бошқа нарса кирмас, кўзлари ноаниқ кенгликларга маҳзун термилиб қолганди.
– Ким билсин, бизнинг қисматимиз қандай якун топаркан?
Беихтиёр унинг лабларидан учган бу сўздан Абдулқодир ажабланди. Бу қандай сўз бўлди? На­ҳотки қудратли ҳукмдор, буюк фотиҳнинг ўғли ўз қисматидан хавотирда бўлса?
…Илкис Мироншоҳ тахтидан қалқиб туриши билан мусиқа тўхтаб қолди. Ҳали мусиқа таъси­ридан чиқолмай турган мажлис аҳли ҳам саросима ичида ҳукмдорга тикилди. Мироншоҳ бояги, мусиқа тинглаётган чоғдаги ҳалим қиёфасини буткул унутганди. Қатъият чақнаб турган кўзлари бастакорга қадалди:
– Бу қўшиқ кимга аталган?
Бастакор кутилмаган саволдан ўзини йўқотиб қўйди. Аълоҳазрат нега буни энди сўраяпти? Асар унинг ўғлига аталганини шоҳ билмасмиди? Агар билмаса, бу кеча, тараддуд ким учун кўрилди?
У ўзини имкон қадар қўлга олишга тиришди:
– Шаҳзода жавонмард Султон Халилнинг шара­фина ёзмишам, онҳазрат!
– Не жасорат ила менга ёлғон сўйларсен?
Абдулқодирнинг хаёлига ҳам келмаган бу айб­лов уни тамоман шошириб қўйди. Ранг-қути ўчди, нима жавоб беришни билмагани учун жим қолди.
– Бу асар муҳаббат ҳақидадур!
Мажлисда тош сукут ҳукм сурарди. Ҳамма на­фас олишга ҳам қўрқиб, суҳбатнинг қандай якун топишини кутарди. Одамлар буюк бастакорнинг Мироншоҳ ғазабига учраганидан афсуслана бош­лаган эдилар.
– Қўшиқни қайтадин ижро этингиз! – деди Аб­дулқодирга юзланаркан.
Яна боғ узра мусиқанинг оромбахш садолари оқа бошлади. Ҳукмдорнинг юзига қайта бошлаган мулойимлик ижрочиларга ҳам илҳом бахш этди.
Султон Халил ҳам ўзига бахшида этилган му­сиқанинг сеҳридан маст эди. Бу соҳир садолар отасининг насиҳатлари ила бирмунча совиган ҳис­ларни яна аланга олдирганди. Самарқандда қолган Шодимулк бегимнинг ишқи яна унинг борлиғини ўз измига солганди.
Ё Раб! Бу бастакор унинг дилидан ўтган туй­ғуларни қандай сезди экан? Унинг ишқ қиссасини Абдулқодирга ким етказди экан?
Йигит ботинини остин-устун қилаётган бу саволларнинг азобидан ўзини қўярга жой то­полмасди. Бу мусиқани ҳозир Шодимулк ҳам эшитганида эди. Қизиқ, у ҳозир нималар қилаётган экан? Нималарни ўйлаётган бўлса? Бобоси уни ўлдириб юбормоқчи ҳам бўлганди. Бир амаллаб уни ўлимдан асраб қолди. Энди унинг ҳаётини ким қўриқлайди? Нега уни ажал остонасига қўйиб келди. Йўқ, айни дамда у Шодимулкнинг ёнида бўлиши керак. Шарт.
Султон Халил ўрнидан туриб, сездирмай маж­лисни тарк этди. Энди ҳеч қандай куч уни висолга элтувчи йўлдан қайтара олмасди. Мусиқа унинг-да қалбини афсунга солган, ўз изми-ихтиёрига олганди. У яширин йўл билан саройдан чиқиб, отига минди. Арғумоғига қамчи босиб, ўзини худди тилсим каби ўзига тортаётган Самарқанд сари юзланди.
…Мусиқа тугагач, Мироншоҳ асар хусусида ўғлининг фикрини билмоқ учун ўнг тарафига ўгирилганида ҳеч кимни кўрмади. Кўнгли бир нохушликни сезгандек, дарҳол хуфиябошини ча­қириб ўғлининг қаердалигини сўради. Кўз очиб юмгунча ташқарига чиқиб қайтган хуфиябоши Султон Халил отига миниб, саройни тарк эт­ганини маълум қилди. Аҳволни тушунган Ми­роншоҳ соқчилар сардорига шаҳарнинг барча дарвозаларини, чиқиш йўлларини ёпиб, ўғлини ортга қайтаришни амр этди. Аммо, энди бундан наф йўқ, Султон Халилнинг оти қанот чиқариб учганди.

Озарбойжон тилидан Рустам Жабборов таржимаси