Уч пардали кўринишлар

АРАЛАШУВЧИЛАР:
Е г о р Б у л и ч о в.
К с е н и я — унинг хотини.
В а р в а р а — унинг Ксениядан бўлган қизи.
А л е к с а н д р а (Ш у р а) — Буличовнинг никоҳсиз туғилган қизи.
М е л а н и я — сўфий хотинлар бошлиғи, Буличовнинг қайнсинглиси (ё қайнэгачиси).
З в о н ц о в — Варваранинг эри.
Т я т и н — унинг ўгай укаси (ё акаси).
М о к е й Б а ш к и н.
В а с и л и й Д о с т и г а е в.
Е л и з а в е т а — унинг хотини.
А н т о н и н а —
А л е к с е й — } биринчи хотинидан бўлган болалари.
П а в л и н — поп.
Д о к т о р.
К а р н а й ч и.
З о б у н о в а — эмчи аёл.
П р о п о т е й — девона одам (авлиё).
Г л а ф и р а — оқсоч аёл.
Т а и с ь я — Меланиянинг хизматчиси.
М о к р о у с о в — миршаб.
Я к о в Л а п т е в — Буличовнинг крёстниги (ота-бола тутушгани).
Д о н а т — ўрмончи.

БИРИНЧИ ПАРДА

Бой бир “купец”нинг ҳовлисида емак уйи. Оғир ва катта-катта жиҳоз (мебел)лар. Тери қопланган катта диван, унинг ёнида болохона зинаси. Ўнг бурчакда ўроқ: боқчага чиқиладиган эшикни кўрсатади. Очиқ ҳаволи қиш кунларидан бири. К с е н и я ўтириб, стол устидаги идишларни ювмоқда. Г л а ф и р а “фонар” (меҳроб сингари жой)да гуллар билан овора. Кеча чопон кийган А л е к с а н д р а (Ш у р а) кириб келади, яланг оёғига туфли кийган, сочлари таралмаган, сочлари Буличовники сингари малла.

К с е н и я. Оҳ, Шурка, кўп ухлайсан-да…
Ш у р а. Вайсаманг, фойдаси йўқ. Глаша, кофе! Газет қани?
Г л а ф и р а. Болохонада, Варвара Егоровнага олиб чиқиб бердим.
Ш у р а. Олиб туш. Шундай катта хонадонга биттагина газет ёздиришади, песлар!
К с е н и я. Кимни айтаётирсан — “песлар”, деб?
Ш у р а. Отам уйдами?
К с е н и я. Ярадорларнинг ёнига кетди. “Песлар”, деб Звонцовларни айтасанми?
Ш у р а. Ҳа, ўшаларни. (Телефонни олади.) 17-63.
К с е н и я. Нималар деб сўкканингни Звонцовларга бир айтай!
Ш у р а. Тоняни чақириб қўйинг!
К с е н и я. Бу кетишда нима бўлар экансан, билмадим?
Ш у р а. Ҳей, Антонинамисан? Муз тийғонишамизми? Йўқ? Нега? Театрга бораман? Бормай қўяқол! Эҳ, тўйидан бурун тул қолган бечора!.. Хўп, яхши қол.
К с е н и я. Бу нимаси — қиз нарсани “тул” дейсан?
Ш у р а. Куёви ўлганми, ахир, йўқми?
К с е н и я. Ҳар нима бўлганда ҳам қиз нарса.
Ш у р а. Сиз кўриб қўйибсизми?
К с е н и я. Вой бешарм, беҳаё!
Г л а ф и р а (кофе беради). Газетни Варвара Егоровна ўзи келтириб беради.
К с е н и я. Ҳалитдан мунча маҳмадана бўлибсан. Билиб қўй: камроқ билсанг — тинчроқ ухлайсан. Сендай вақтимда мен ҳеч нарса билмас эдим…
Ш у р а. Сиз ҳали ҳам…
К с е н и я. Илоҳим тилинг узилсин!
Ш у р а. Ана, олифта қадам қўйиб, синглинг келаётир. Бонжур, мадам! Комман са ва?1
В а р в а р а. Соат ўн бир бўлиб қолди, сен ҳали ҳам ювиниб-таранмагансан.
Ш у р а. Бошланди яна.
В а р в а р а. Отам эркалатади, деб ундан кейин… унинг касаллигини билиб, борган сари ҳаддингдан ошаётирсан…
Ш у р а. Тамом бўлай дедими?
К с е н и я. Отаси касал бўлса, парво қиладими бу?
В а р в а р а. Сенинг бу кирдикорларингни бир-бир айтиб бераман отамга…
Ш у р а. Ҳозирдан раҳмат айтиб қўяман. Бўлдими энди?
В а р в а р а. Сенда эс йўқ ўзи!
Ш у р а. Ишонгим келмайди! Эси йўқ бошқалар бўлса керак.
В а р в а р а. Тариқча эсинг йўқ!
Ш у р а. Варвара Егоровна, сиз беҳуда зўр берасиз.
К с е н и я. Мунга насиҳат кор қилса экан!
Ш у р а. Ундан кейин қонингиз бузилади.
В а р в а р а. Хўп… хўп, жоним! Ойи, юринг, ошхонага чиқиб келайлик — ошпаз инжиқлик қилаётир…
К с е н и я. Ошпазнинг ақли жойида эмас шу топда: шўрликнинг ўғлини ўлдириптилар.
В а р в а р а. Йўқ, бу нарса инжиқликка баҳона бўлолмайди. Ҳозир шундай қираётирларки…

Чиқадилар.

Ш у р а. Ўзининг чиройлик Андрюшасини ўлдирсалар эди, кўрардингиз қиёматни!
Г л а ф и р а. Уларнинг ғашига тегиб нима қиласиз? Кофеингизни ичинг тезроқ, шу уйни йиғиштириш керак менга. (Самоварни кўтариб чиқиб кетади.)

Шура курсининг кетига ўзини ташлаб, кўзларини юмган, қўлларини малла ва пахмоқ сочли бошининг орқасига қўйгани ҳолда ўтиради.

З в о н ц о в (туфли кийган, зинадан шарпасизгина тушиб келиб, Шуранинг орқасидан қучоқлаб олади). Нима хаёллардасан, малла қўзичоғим?
Ш у р а (кўзини очмай, қимирламай). Тегманг менга.
З в о н ц о в. Нега? Ўзингга хуш ёқади-ку? Шундай эмасми? Хуш ёқади, дегин!
Ш у р а. Йўқ.
З в о н ц о в. Нега?
Ш у р а. Қўйинг. Алдайсиз. Сиз мени ёқтирмайсиз.
З в о н ц о в. Ёқтиришимни хоҳлайсан-а, шундайми?

Зинада Варвара кўринади.

Ш у р а. Варвара билиб қолгудай бўлса…
З в о н ц о в. Жим… (Орқароқ чекилиб, насиҳат бошлайди.) Ҳа. Албатта… Ўзингизни қўлга олишингиз керак… Ўқишингиз керак…
В а р в а р а. Бу, Антонинага беадаб сўзларни айтиб, у билан совун кўпиги сингари, бўш гапларни гаплашиб юришни яхши кўради…
Ш у р а. Ҳа, айтганларинг рост, мен шунақа совун кўпиги сингари гапларни яхши кўраман. Сенга нима, совунни қизғанасанми ё?
В а р в а р а. Сени қизғанаман мен. Билмадим: сен қандай қилиб кун кўрар экансан? Гимназияда сенга: “Марҳамат қилиб йўқолинг”, дептилар…
Ш у р а. Бекор гап.
В а р в а р а. Сенинг у ўртоғинг — жинни нарса.
З в о н ц о в. Музика илмини ўқимоқчи.
В а р в а р а. Ким?
З в о н ц о в. Мана бу — Шура.
Ш у р а. Бекор гап. Мен музика илмини хоҳламайман.
В а р в а р а (Звонцовга). Сен қаердан билдинг муни?
З в о н ц о в. Шура, сен ўзинг айтмадингми — музикага ўқимоқчиман, деб.
Ш у р а (чиқиб бораркан). Сира ундай деганим йўқ.
З в о н ц о в. Ҳм… Қизиқ. Мен ичимдан чиқариб айтаётганим йўқ-ку! Сен, Вара, унга жуда қаттиқ муомала қиласан.
В а р в а р а. Сен ортиқча юмшоқ муомала қиласан.
З в о н ц о в. “Ортиқча” деганинг нимаси? Сен, ахир, менинг ниятимни биласан-ку…
В а р в а р а. Ният ўз йўлида, аммо-лекин сен гумонсирайдиган даражада юмшоқ муомала қиласан.
З в о н ц о в. Миянг айниб қолипти сенинг…
В а р в а р а. Шундайми? Миям-а?
З в о н ц о в. Ўзинг ўйлаб кўр: шундай қалтис бир замонда рашк ғалвалари ярашадими?
В а р в а р а. Сен ўзинг нега тушдинг бу ерга?
З в о н ц о в. Менми? Бу ерга… газетда бир эълон бор экан. Ундан кейин ўрмончи Донат келган экан, “Қишлоқда одамлар бир айиқни қамаб олишди”, дейди…
В а р в а р а. Донат ошхонада ўтирипти. Газетдаги нима эълон экан?
З в о н ц о в. Жонини чиқарасан одамнинг! Шунақа гаплашасанми мен билан? Нима, ёш боламанми мен? Азбаройи худо, бу…
В а р в а р а. Қизим-а! Отам келди, шекилли. Сен бўлсанг бу аҳволдасан.

З в о н ц о в шошилиб болохонага чиқиб кетади. Варвара отасини қарши олади. Устида кўк иссиқ кофта, бошига кўк қалпоқ кийган Ш у р а телефонга томон югуриб боради, Б у л и ч о в уни йўлда тутиб олиб, индамасдан бағрига босади, Буличов кетидан бинафша ридо кийган П а в л и н киради.

Б у л и ч о в (Шуранинг белидан қучоқлагани ҳолда стол кетига ўтиради; Шура эса, унинг оқ тушган малла сочларини силайди). Одамларни бузиб, шу даражада одамликдан чиқарганларки, қарагали қўрқасан киши…
П а в л и н. Гуллаб ётибсизми, Шурахон? Кечирингиз, салом ҳам бермапман…
Ш у р а. Йўқ, мен салом беришим керак эди, тақсир, отам қўймади — худди айиқдай ёпишиб…
Б у л и ч о в. Шошма! Тек тур, Шурка! Қаерга кетаётир яна мунча халқ? Фойдаси йўқ одамлар урушдан бурун ҳам кўп эди бизда. Бекор аралашдик шу урушга…
П а в л и н (оғир нафас олиб). Олий ҳокимиятнинг бир мулоҳазаси бордир…
Б у л и ч о в. Япон уруши вақтида ҳам беҳуда мулоҳазаларга бориб, бутун дунёга шарманда бўлган эдик.
П а в л и н. Ва лекин уруш деган нарса фақат вайрон ва хароб қилмасдан, балки катта фойда ҳам беради. Чунончи, унинг орқасида катта тажрибалар ҳосил бўлади ва шу миқдорда…
Б у л и ч о в. Баъзилар урушади, баъзилар ҳамёнга уришади.
П а в л и н. Ва боз устига, дунёда ҳеч бир нарса Оллоҳнинг иродасидан хориж бўлмайди, бас, бу нолишларга нима ҳожат бор?
Б у л и ч о в. Сен, Павлин Савельев, амри-маъруфингни қўй… Шуражон, сен муз тийғонишга бормоқчимисан?
Ш у р а. Ҳа, Антонинани кутиб ўтирибман.
Б у л и ч о в. Хўп… бўпти! Кетиб қолмасанг, бирор беш минутдан кейин ўзим чақиртираман.

Ш у р а югуриб чиқиб кетади.

П а в л и н. Бўйига етган қизлардай қадди-қомати тоза жойига келипти.
Б у л и ч о в. Гавдаси яхши, енгилгина-ю — юзи ўхшамайди. Онаси чиройлик эмасди. Ўзи жуда эслик хотин эди-ю, чирой хусусида камчилиги бор эди.
П а в л и н. Бу Александра Егоровнанинг юзи аллақандай бошқача ўзи… Жозибадан ҳам маҳрум эмас. Онаси қаерлик эди?
Б у л и ч о в. Сибирлик. Сен — олий ҳокимият… худодан… казо ва казо, дейсан; хўш, “Дума” нима, Дума, у қаердан бўлади?
П а в л и н. Дума, чунончи, масалан, ҳокимиятнинг қадрини кетказиш учун ўша ҳокимиятнинг ўзи томонидан йўл қўйилган бир нарса. Кўплар уни ҳокимиятнинг шумлик бир хатоси, деб биладилар; лекин, муқаддас бир муассаса бўлган ибодатхона аҳлига бу хил сўзлар хусусида муҳокама юргизиш дуруст эмас. Бунинг устига бу нозик замонда руҳонийлар тоифасининг зиммасига одамларнинг руҳларини кўтармак ва уларда тожу тахт ва ватан муҳаббатини оловлантирмак вазифаси юклатилган…
Б у л и ч о в. Яхши оловлантирдингиз, яъни бечора халқни оловда ёндирдингиз…
П а в л и н. Ўзингизга маълум бўлса керакки, мен ўз ибодатхонамизнинг мутаваллисини қироатчилар тўдасини кўпайтиришига унатдим ва яна янги солинаётган ибодатхонанинг жоми учун муқаддас зотларимиз номларига иона ва ҳадя тариқасида мис сўраб, генерал Бетлинг билан гаплашдим…
Б у л и ч о в. Ибодатхона жоми учун мис бергали унамадими?
П а в л и н. Унамади ва ҳатто хунук бир ҳазил ҳам қилди. Аскарий музиканинг карнайларидаги мисни кўргали ҳам тоқатим йўқ, дейди. Мана, сиз, хаста ва нотоб бўлганингиз важидан, ибодатхона жомига бир нарса иона берсангиз яхши бўларди.
Б у л и ч о в (ўрнидан туриб). Жом овози билан дардни тузатиб бўлмайди.
П а в л и н. Қайдан биласиз? Фан дарднинг сабабидан бехабар. Баъзи бир ажнабий хастахоналарда дардни музика билан даволар эканлар, эшитиб эдим. Бизда ҳам бир ўт ўчирувчи бор, карнайи билан иш кўради…
Б у л и ч о в (кулиб). Қанақа карнай?
П а в л и н. Мис карнай. Жуда катта, дейдилар.
Б у л и ч о в. Катта карнай бўлса, тузатар эканми?
П а в л и н. Обдон тузатади, дейди! Мумкин, ҳурматли Егор Васильевич, мумкин! Ҳар нарсанинг бўлиши мумкин. Сирру асрор ичида, кашф этилмаган беҳисоб сирлар ичида яшаймиз. Бизнинг кўзимизга бир ёруғлик, бир равшанлик кўринади ва шу ёруғлик бизнинг ақлимиздан келади, ҳолбуки, у ёруғлик бизнинг жисмоний кўзимиздаги ёруғликдир, руҳимиз эса, эҳтимол ақл туфайлидан бадтар хиралашади ва ҳатто ўчиб қолади.
Б у л и ч о в (оғир нафас олиб). Оббо, мунча гапинг кўп экан сенинг…
П а в л и н (борган сари авж олиб). Чунончи, масалан, Прокопий азизларни олинг, авом томонидан девона деб юритилган у зот қандай бир саодат ичида яшайдилар…
Б у л и ч о в. Сен яна амри-маъруфга тушдинг-ку! Хайр энди, чарчадим мен.
П а в л и н. Чин кўнгилдан саломатлигингизни тилайман. Камина дуогўйингиз… (Чиқиб кетади.)
Б у л и ч о в (ўнг биқинини уқалай-уқалай диваннинг ёнига келади ва ўзича ғудурланади). Тўнғиз, ибодатхонанинг муқаддас майлларини ва кулчаларини еб, тоза бўкипти, Глафира!.. Ҳей…
В а р в а р а. Нима дейсиз?
Б у л и ч о в. Ҳеч. Глафирани чақириб эдим. Оҳ-ҳо, тоза ясанибсан! Қаерга бормоқчисан?
В а р в а р а. Тузалган ярадорлар спектаклига…
Б у л и ч о в. Бурнингга ойнак ҳам қўндирдинг? Кўзнинг талаби, деб бекор айтасан, моданинг талаби бу…
В а р в а р а. Сиз, отажон, Александрани тергаб қўйсангиз бўларди, унинг муомаласи жонга тегаётир, ҳеч тоқат қилиб бўлмайди.
Б у л и ч о в. Ҳамманг ҳам яхшисан. Бор! (Ғудурланади.) Чидаб бўлмайди. Шошма… мен бир тузалиб олай, ҳаммангга кўрсатаман!
Г л а ф и р а. Чақирдингизми?
Б у л и ч о в. Ҳа, чақирдим. Эҳ, Глаха, мунча яхшисан! Бақувват, пишиқ! Менинг Варварам — бир чўп!
Г л а ф и р а (зинага қараб олиб). Бахти бор унинг. Агар чиройлик бўлса, сиз уни ҳам каравотингизга тортардингиз…
Б у л и ч о в. Ўз қизимни-я? Билиб гапир, тентак! Нима деб ётирсан?
Г л а ф и р а. Биламан нима деганимни! Шурани, худди ёт қиздай… соллот сингари тортасиз…
Б у л и ч о в (ҳайрон). Сен, Глафира, жинни бўлиб қолибсан. Бу нима қилганинг: ўз қизимга кунлайсанми? Сен Шура хусусида ундай хаёлларга бора кўрма. Соллот сингари… Худди қиздай! Ҳа, сен соллотнинг қўлига тушган экансан-да! Хўш?
Г л а ф и р а. Ҳеч тегишлиги йўқ… Жойи эмас мунақа гапларнинг. Нега чақирдингиз?
Б у л и ч о в. Донатни чақир. Шошма! Қўлингни бер! Яхши кўрасанми ишқилиб? Касал бўлсам ҳам?
Г л а ф и р а (унинг ёнига тиз чўкиб). Оҳ, шўрлик бошим… Йўқ, сен оғримагин. Оғримагин… (Қўлидан чиқиб қочади.)

Буличов тундлик билан кулади, лабларини ялайди. Бошини чайқайди. Ётади.

Д о н а т. Омонмисиз, Егор Васильевич!
Б у л и ч о в. Шукур! Қани, нима топиб келдинг?
Д о н а т. Яхши хабар топиб келдим: айиқни қамадик.
Б у л и ч о в (оғир нафас олиб). Э, бу хурсандлик келтирадиган хабар эмас, рашк келтирадиган хабар. Энди айиқ билан менинг кўнглим очилмайди. Дарахт кесилаётирми?
Д о н а т. Оз-моз. Одам йўқ.

К с е н и я киради. Ясанган. Қўлларида узуклар.

Б у л и ч о в. Сен нима дейсан?
К с е н и я. Ҳеч. Сен, Егорий, айиққа қизиқмасанг бўларди, сен ов қиладиган ҳолдамидинг?
Б у л и ч о в. Сен жим тур, одам йўқ, дедингми?
Д о н а т. Қари чоллар билан ёш болаларгина қолишди. Князга асирлардан эллик кишини юбориптилар, лекин улар ўрмонда ишлаёлмас экан.
Б у л и ч о в. Бўлмаса улар хотин-халаж билан ишлаёлса керак.
Д о н а т. Ҳа, бу бўлаётир.
Б у л и ч о в. Ҳа, албатта… Хотин-халаж шу топда оч.
К с е н и я. Демак, қишлоқда ёмон бузуқчилик бошланаяпти-да…
Д о н а т. Нега бузуқчилик бўлсин, Аксинья Яковлевна? Эркаклар ҳаммаси қирилиб кетди, бола туғиш — керак нарса. Энди бундан чиқадики, ўша эркакларни қирган энди келиб бола ясаши керак…
Б у л и ч о в. Шунақа, шекилли…
К с е н и я. Ана холос, асирдан қандай бола туғиларди. Ундай десам, бардам эркак бўлса… албатта…
Б у л и ч о в. Бизнинг хотин-халажнинг эси паст, шу учун ундан фарзандлик бўлишни асир хоҳламайди ҳам.
К с е н и я. Йўқ, бизнинг хотинлар — эслик. Бардам эркакларнинг ҳаммасини урушга ҳайдаб кетдилар, уйда фақат… закунчиларгина қолди…
Б у л и ч о в. Кўп одамни ишдан чиқардилар.
К с е н и я. Энди қолганлар тўқроқ яшайдилар.
Б у л и ч о в. Топдинг!
Д о н а т. Подшоларнинг қорни фуқарога ҳеч тўймайди.
Б у л и ч о в. Нима дединг?
Д о н а т. Подшоларнинг қорни фуқарога ҳеч тўймайди, дейман. Ўзимизникиларни боқолмаймиз-у яна икки кўзимиз бировларнинг ерида.
Б у л и ч о в. Рост, бу рост!
Д о н а т. Бундан бошқа нима деса бўлади: нима учун урушаётирмиз бўлмаса? Шундай қилиб, очкўзлигимиздан калтак еб ётамиз.
Б у л и ч о в. Рост айтасан, Донат! Менинг “крепостнигим” Яков ҳам шундай дейди; ҳамма балонинг боши очкўзлик, дейди. У ўзи қалай?
Д о н а т. Уми? У ёмон эмас. Эслик нарса.
К с е н и я. Хўб топибсан эси борни! Эслик одам эмас, жуда қўрс одам.
Д о н а т. Қўрслиги эси борлигидан келади, Аксинья Яковлевна! У у ерда, Егорий Васильевич, ўнтача аскарликдан қочган йигитларни тўплаб ишга солди, балодек ишлаб ётирлар. Бўлмаса ҳаммаси ўғирлик қиларди.
Б у л и ч о в. Йўқ, бўлмайди… Муни Мокроусов билиб қолса — тўпаланг қилади.
Д о н а т. Мокроусов билади. У ҳатто хурсанд. Унга осон бўлди.
Б у л и ч о в.Эҳтиёт бўл, лекин…

Юқоридан З в о н ц о в тушади.

Д о н а т. Шундай қилиб айиқни…
Б у л и ч о в. Айиқ — сенинг бахтинг.
З в о н ц о в. Рухсат этсангиз, айиқни Ботлингга тутсак. Биласизми, у бизга катта ёрдам…
Б у л и ч о в. Биламан, биламан! Майли, унга тут. Бўлмаса архиерейга тут.
К с е н и я (кулиб). Архиерейнинг айиққа қараб ўқ отишини томоша қилиш керак эди!
Б у л и ч о в. Хўш, мен чарчадим. Хайр энди, Донат! Ишларнинг мазаси йўғ-а? Мен нотобланишим билан ишлар ҳам бузила бошлади…

Донат индамасдан таъзим қилиб чиқади.

Б у л и ч о в. Аксинья, Шуркани айтиб юборгин. Сен нимага эсанкираб турасан, Андрей? Гапиравер!
З в о н ц о в. Мен Лаптев тўғрисида гапирмакчи эдим…
Б у л и ч о в. Хўш?
З в о н ц о в. Мен эшитдимки, у ишониб бўлмайдиган кишилар билан алоқа қилиб, Копосов ярмаркасидаги қишлоқ одамларига ҳукуматга қарши гапларни гапирган эмиш…
Б у л и ч о в. Гапирма! Шу замонда ярмарка бор эмишми? Қандай қишлоқ одамлари экан? Нега ҳаммангиз Яковдан нолийсиз?
З в о н ц о в. У, ахир, ҳар нима бўлганда ҳам, оиламизнинг бир аъзоси эмасми?..
Югуриб Ш у р а киради.

Б у л и ч о в. Ҳар нима бўлганда ҳам… Сиз уни кўп ҳам ўзингизники, деб билмайсиз-ку… Мана, якшанба кунлари овқат қилгали ҳам келмай қўйди… Бор энди, Андрей… Кейин гапириб берарсан…
Ш у р а. Яковни ёмонладими?
Б у л и ч о в. Сенинг ишинг эмас. Қани, ўтир. Сендан ҳамма дод деб ётир.
Ш у р а. Ким у, ҳамма?
Б у л и ч о в. Аксинья, Варвара…
Ш у р а. Бу ҳали ҳамма эмас.
Б у л и ч о в. Мен жиддий айтаман, Шуражон.
Ш у р а. Жиддий гапирсанг, бундай бўлмайди.
Б у л и ч о в. Ҳамма билан муомаланг қўрс, ҳеч нарса қилмайсан…
Ш у р а. Ҳеч нарса қилмасам, қаердан қўрс бўламан.
Б у л и ч о в. Ҳеч кимнинг гапига кирмайсан.
Ш у р а. Ҳамманинг гапига кираман, ҳамманинг гапига киравериб безор бўлдим, маллавой!
Б у л и ч о в. Ўзинг малласан, мендан бадтар. Мана, мен билан ҳам тўғри гаплашмайсан! Сени сўкиш керак эди-ку, кўнгил унамайди.
Ш у р а. Кўнгил унамаса, демак, сўкиш керак эмас.
Б у л и ч о в. Ҳа, муни қара! Кўнгил унамаса — қилма эмиш. Унда жуда осон бўлар эди-ку-я, лекин мумкин эмас!
Ш у р а. Мумкин эмас, дейсиз, ким моне бўлаётир?
Б у л и ч о в. Ҳамма… Ҳамма моне бўлаётир. Сен буни англамайсан.
Ш у р а. Сен ўргатгин, мен ўрганай, менга моне бўлмасинлар…
Б у л и ч о в. Э, буни ўргатиб бўлмайди! Сен нима дейсан, Аксинья? Нима бу, ҳеч тинмайсан? Нима излайсан?
К с е н и я. Доктор келди, ундан кейин Башкин кутиб ўтирипти. Александра, кўйлагингни тузат, бу қанақа ўтириш?
Б у л и ч о в (ўрнидан туриб). Қани, чақир докторни. Ётиш менга зарар қилади, ётаверсам оғирлашаман. Эҳ, уч энди, Шуражон! Оёғинг чиқмасин, эҳтиёт бўл!
Д о к т о р. Салом! Хўш, аҳволлар қалай?
Б у л и ч о в. Маза йўқроқ. Унча яхши қарамайсан, дейман, Нифонт Григорьевич.
Д о к т о р. Қани, бўлмаса, у уйга ўтайлик-чи…
Б у л и ч о в (унинг ёнида кетаркан). Сен менга энг ўткир, энг қиммат дориларни бер: мен дўстим, бир иш қилиб тузалмасам бўлмайди! Тузатиб юборсанг — касалхона солиб бераман, унинг каттаси бўлсанг, ундан кейин билганингни қилиб ётасан…

Чиқадилар. К с е н и я, Б а ш к и н.

К с е н и я. Доктор нима дейди?
Б а ш к и н. Рак касали, дейди, буйракда рак бор, дейди…
К с е н и я. Вой, худойим-эй! Нима балолар дейди булар!
Б а ш к и н. Бу дард — оғир дард, дейди.
К с е н и я. Ҳа, албатта! Ҳар ким ўз ишини ҳаммадан қийин, деб билади.
Б а ш к и н. Бевақт оғриди! Ҳаммаёқдан, тешилган халтадан ёққандай, пул ёғади, гадойлар ҳам минг сўмлик бўлишди, бу бўлса…
К с е н и я. Ҳи, ҳи! Одамлар шундай бой бўлишаётирки, нимасини айтасан!
Б а ш к и н. Достигаев шундай семириптики, тугмасини солмай юрадиган бўпти, гапирса фақат мингдан гапиради. Егор Васильевичнинг бўлса, шу тобда, миясини бир пардага ўхшаган нарса босаётир. Тунов кун — мен, дейди, асл ишнинг кўчасига ҳам кирганим йўқ, дейди. Бу нима дегани?
К с е н и я. Вой, мен ҳам сезаётирман: аллақандай хунук гапларни қилади.
Б а ш к и н. У, ахир, сен билан опангнинг пулига катталик қилади-ку. Кўпайтириши керак эмасмиди?
К с е н и я. Адашганман мен, Мокей, аллақачонлар билдимки, адашганман. Приказчикка эрга тегдим-у, билиб тегмадим. Сенга теккан бўлсам, яхши кун кечирар эдим! У бўлса… э, худойим-эй! Жуда айниган одам! Унинг қўлида нима кунларни кўрмадим. Ўйнашдан қиз топиб, яна уни менинг елкамга миндириб қўйди. Ярамас, паст одамни куёв қилди… Қўрқаман мен, Мокей Петрович. Бу куёв билан Варвара мени давлатдан қуруқ қолдириб, бор-йўғимни шилиб, гадойлик кўйига солишади…
Б а ш к и н. Ҳар нарса мумкин. Уруш вақти! Урушда на шарм-ҳаё бўлади, на раҳм-шафқат!
К с е н и я. Сен бизнинг эски хизматчимизсан, сени одам қилган менинг отам, сен менинг тўғримда ўйлагин…
Б а ш к и н. Ўйлаб ётирман… (З в о н ц о в кириб кела бошлайди.)
З в о н ц о в. Хўш, доктор келдими?
К с е н и я. Йўқ, у уйда.
З в о н ц о в. Мокей Петрович, мовут нима бўлди?
Б а ш к и н. Бетлинг олгали унамайди.
З в о н ц о в. Унга қанча бериш керак ўзи?
Б а ш к и н. Энг ками бирор беш минг…
К с е н и я. А, ўғри-ей! Ўзи тағин кекса чол-а!
З в о н ц о в. Жанна орқалими?
Б а ш к и н. Ҳа, ўша белгиланган тартиб билан.
К с е н и я. Беш минг! Нимага бу? А?
З в о н ц о в. Ҳозир пулнинг қадри йўқ.
К с е н и я. Бировнинг чўнтагида бўлса-да…
З в о н ц о в. Қайнота розими?
Б а ш к и н. Мен мана шуни билгани келдим-да…
Д о к т о р (чиқиб келиб, З в о н ц о внинг қўлидан ушлайди). Хўш, гап шуки…
К с е н и я. Вой, бизни бир севинтирсангиз-чи…
Д о к т о р. Касалнинг мумкин қадар кўп ётиши керак. Ҳар қандай иш, бесаранжомликлар, хафа бўлишлар — унга жуда ёмон, зарарлик. Ишқилиб, тинчлик, хотиржамлик! Ундан кейин… (З в о н ц о внинг қулоғига шивирлайди.)
К с е н и я. Нега менга айтмайсиз? Мен хотиниман-ку?
Д о к т о р. Баъзи бир хусусларда хонимлар билан гаплашув ярамайди. (Яна пичирлаб гапиради.) Бугун кечқурун қиламиз.
К с е н и я. Нима қилмоқчисиз?
Д о к т о р. Консилиум, яъни докторлар кенгаши.
К с е н и я. Вой, шўрим…
Д о к т о р. Унинг қўрқинчли жойи йўқ. Хўп, хайр бўлмаса! (Чиқиб кетади.)
К с е н и я. Мунча қўрс бу одам… Уни ўчсин! Беш минутда беш сўлкавой олади. Бир соатда 60 сўм… Буни қаранг!
З в о н ц о в. Операция қилиш керак, дейди.
К с е н и я. Ёришми? Йўқ, бу бўлмайди! Ёришга мен йўл қўймайман…
З в о н ц о в. Менга қаранг, бу нодонлик бўлади! Хирургия, яъни жарроҳлик — бу бир илм…
К с е н и я. Илминг бошингдан қолсин! Тузукми! Сен ҳам менга дағал гапирадиган бўлдинг…
З в о н ц о в. Мен сизга назокат қоидаларини ўргатаётганим йўқ, сизнинг нодонлигингизни айтаётирман…
К с е н и я. Сен ўзинг ҳам жуда аллома бўлиб кетганинг йўқ!

З в о н ц о в қўл силтаб йироқлашади. Г л а ф и р а югуриб ўтади.

К с е н и я. Қаерга?
Г л а ф и р а. У уйдан чақирдилар…

К с е н и я у билан бирга эри ёнига кириб кетади.

З в о н ц о в. Қайнота бевақт касал бўлди.
Б а ш к и н. Рост, яхши бўлмади. Шундай замон келдики, эсли одамлар, худди найрангбоз сингари, ҳаводан пул топаётирлар…
З в о н ц о в. Ҳа, албатта, ундан кейин инқилоб бўлиши аниқ.
Б а ш к и н. У менга маъқул эмас. Бешинчи йилда бир бўлди. Ҳеч нарса чиқмайди.
З в о н ц о в. Бешинчи йилда инқилоб эмас, бир тўпаланг бўлди. У вақтда деҳқонлар билан ишчилар уйларида эдилар. Энди улар уруш майдонида. Эндиги инқилоб тўралар, губирлар, вазирларга қарши бўлади.
Б а ш к и н. Ундай бўлса — берсин худо! Тўралар фуқаронинг баданига, худди канадай ёпишган, узиб олиб бўлмайди…
З в о н ц о в. Оқ подшонинг ишга ярамаслиги кундай равшан бўлиб қолди.
Б а ш к и н. Купецлар орасида ҳам шу гап бор. Аллақандай бир қишлоқи подшонинг хотини тасарруф қилади, дейди.

В а р в а р а зинада қулоқ солмоқда.

З в о н ц о в. Рост. Григорий Распутин деган одам.
Б а ш к и н. Жодугарлик бу! Ишонгим келмайди.
З в о н ц о в. Ўйнаш бўлса-чи? Унга нима дейсиз?
Б а ш к и н. Бу ҳам чўпчакка ўхшайди. Подшонинг хотинига генераллар қаҳатмиди?
В а р в а р а. Йўқ ердаги гапларни гапираётирсиз?
Б а ш к и н. Ҳамма шуни гапиради, Варвара Егоровна, ҳар қалай, менинг фикримча, подшо бўлмаса бўлмайди.
З в о н ц о в. Петроградда ўтирган подшо эмас, фуқаронинг миясига кириб ўтирган подшо. Спектакль тамом бўлдими?
В а р в а р а. Бошқа кунга қолдирилди, аллақандай терговчи келиб: “Кечқурун ярадорлар келади”, деди. Уларга жой йўқ эмиш.
Г л а ф и р а. Мокей Петрович, сизни чақираётирлар.

Б а ш к и н стол устида иссиқ картузини қолдириб, кетади.

В а р в а р а. Нега сен бу билан сир отишасан? Ўзинг биласанки, бу одам биздан гап олиб, ойимга еткизади! Шу картузни ўн йилдан бери кияди. Бу — мумсик! Яғири чиқиб кетипти. Ҳайронман, нега сен бу ўғри билан…
З в о н ц о в. Э, қўйсанг-чи! Мен мундан Бетлингга пора бериш учун қарз сўрамоқчиман…
В а р в а р а. Мен, ахир, сенга айтмоқчиманки, у ишларнинг ҳаммасини Жанна орқали, Лиза Достигаев эплайди, деб! Унда арзон ҳам тушади…
З в о н ц о в. Елизаветта сени ёмон туширади…
К с е н и я (эрининг уйидан туриб). Бир иш қилиб унатинг муни: тек ётсин! Ҳадеб юради, зўр бериб Мокейни сўкади… Эй, худойим!..
З в о н ц о в. Борсанг-чи сен, Варя…
Б у л и ч о в (узун чопон кийган, оёғида кигизли туфли.) Хўш, қани: яна нима дейсан? Уруш ёмонми?
Б а ш к и н (унинг кетидан келаркан). Ким бир нарса дейди?
Б у л и ч о в. Ким учун ёмон?
Б а ш к и н. Биз учун.
Б у л и ч о в. “Биз” деганинг ким? Сен ўзинг айтасанки, уруш орқасида одамлар миллион-миллион пул топишаётир. Хўш?
Б а ш к и н. Демак… халқ учун ёмон…
Б у л и ч о в. Халқ деганинг — қишлоқ одами, унга барибир: хоҳ яшасин, хоҳ ўлсин, мана сен айтган ҳақиқат.
К с е н и я. Жаҳлинг чиқмасин, дейман! Сенга зарар қилади…
Б а ш к и н. Нега ундай дейсиз? Шу ҳақиқат бўлдими?
Б у л и ч о в. Асл ҳақиқат, дейсанми? Мана шу — асл ҳақиқат. Мен ростини айтавераман: менинг ишим — пул топиш, қишлоқ одамининг иши — ғалла етказиб бериш, мол сотиб олиш. Бундан бошқа ҳақиқат борми?
Б а ш к и н. Бу-ку, албатта, шунда-я, лекин шунда ҳам…
Б у л и ч о в. Хўш, гапир: “Шунда ҳам” деганинг нима энди? Менинг давлатимни ўғирлаган вақтингда нима ўйлайсан ўзинг?
Б а ш к и н. Нега мени хўрлайсиз?
К с е н и я. Ҳой, Варя, нимага қараб турасан, ахир? Тинчитсанг-чи отангни. Тинч ётмаса бўлмайди.
Б у л и ч о в. Сен ҳали халқни ўйлайсанми?
Б а ш к и н. Яна тағин кўпчилик олдида хўрлайсиз! Ўғирлаган эмиш! Буни исбот қилиш керак!
Б у л и ч о в. Исбот қилиб ўтириш керак эмас. Ҳамма биладики, ўғрилик — қонунга сиғадиган иш. Сени хўрлаш ҳам даркор эмас. Хўрлаш билан сен тузалмайсан, балки бадтар бўласан. Ўғрилик қилган ҳам сен эмассан, пул ўзи ўғрилик қилади. У ўзи каттакон ўғри.
Б а ш к и н. Мунақа гапларни фақат Яков Лаптев гапирарди.
Б у л и ч о в. Ҳали ҳам ўша гапираётир. Бўпти, чиқ энди, Бетлингга пора берманглар. Ҳали ҳам жуда кўп олди; кафанига ҳам, товутига ҳам етади — беимон чолнинг. Сиз нега йиғилдингиз бу ерга — нима ишингиз бор?
В а р в а р а. Ҳеч бир ишимиз йўқ.
Б у л и ч о в. Ҳеч гап ҳам йўқ. Ундай бўлса, ўз ишингизга борингиз. Ўз ишингиз бордир-ку? Аксинья, буюргин, менинг уйимни жиндак шамоллатишсин. Жуда ҳавоси бузилди, аччиқ дориларнинг ҳиди босиб кетган. Ҳа, ундан кейин Глафирага айтгин, клюква квасидан олиб келсин.
К с е н и я. Сенга квас ёқмайди-ку?
Б у л и ч о в. Бор, бор! Нима ёқади, нима ёқмайди — ўзим биламан.
К с е н и я (чиқаркан). Билсанг эди…

Ҳ а м м а чиқади.

Б у л и ч о в (қўли билан столга таянгани ҳолда унинг теграсини айланади. Ойнага қараб туриб, товушини тўла— деярлик чиқариб сўзланади). Ишинг ёмон, Егор, афтинг ҳам ўзи, биродар… сира ўзингникига ўхшамайди!
Г л а ф и р а (патнисда бир стакан сув билан). Мана, сут.
Б у л и ч о в. Мушукка бер уни. Менга квас бер. Клюква квасидан.
Г л а ф и р а. Сизга квас беришга рухсат этмайдилар.
Б у л и ч о в. Улар рухсат этмайди, лекин сен олиб келавер. Шошма! Сен нечук ўйлайсан: мен ўламанми?
Г л а ф и р а. Бекор гап, ўлмайсиз.
Б у л и ч о в. Нега?
Г л а ф и р а. Ишонмайман.
Б у л и ч о в. Ишонмайсан? Йўқ, азизим, менинг ишим ёмон! Ўзим биламан: жуда ёмон!
Г л а ф и р а. Мен ишонмайман.
Б у л и ч о в. Қайсарсан, қани, квасдан бер! Арақ томизиб ичаман… У фойдалик нарса. (Буфетга томон боради.) Беркитиб қўйипти, лаънатилар. Чўчқа болалари! Сақлаганлари-да. Худди бандига ўхшайман. Қамалган ҳисобида…

П а р д а.

ИККИНЧИ ПАРДА

Буличовнинг меҳмонхонаси. Бурчакда, кичкинагина думалоқ стол теграсида З в о н ц о в билан Т я т и н ўтирадилар. Столда май шишаси.

З в о н ц о в (папирос туташтириб). Уқдингми?
Т я т и н. Инсоф юзасидан айтганда, Андрей, у менга ёқмайди.
З в о н ц о в. Пули-чи, пули ёқадими?
Т я т и н. Афсуски, пули ёқади.
З в о н ц о в. Кимни аяйсан бўлмаса?
Т я т и н. Ўзимни, албатта…
З в о н ц о в. Хўп одамни аяр экансан!
Т я т и н. Ҳарҳолда, биродар, ўзимнинг бирдан-бир дўстим — яна ўзим бўламан.
З в о н ц о в. Сен файласуфлик қилмасдан ўйласанг бўларди.
Т я т и н. Ўйлаб ётибман. У эрка ўсган қиз, у билан умр қилиш қийин бўлади.
З в о н ц о в. Унда ажраласан-кетасан.
Т я т и н. Пул яна ўзига қолади-да…
З в о н ц о в. Биз шундай қиламизки, пул сенда қолади. Шуркани мен ўзим йўлга соламан.
Т я т и н. Инсоф билан айтганда…
З в о н ц о в. Шундай қилиб, уни эрга беришга ошиқадилар-у қалинини кўпайтирадилар.
Т я т и н. Тоза топибсан-да, лекин! Қалини қанча бўлади?
З в о н ц о в. Эллик минг…
Т я т и н. Сўмми?
З в о н ц о в. Тугма.
Т я т и н. Ростми?
З в о н ц о в. Аммо сен менга ўнталик вексель берасан.
Т я т и н. Ўн мингликми?
З в о н ц о в. Йўқ, ўн сўмлик. Эси паст!
Т я т и н. Кўп бу…
З в о н ц о в. Ундай бўлса, бу суҳбатни тўхтатамиз.
Т я т и н. Бу гапларинг… ҳазил эмасми?
З в о н ц о в. Пул устида аҳмоқ одамларгина ҳазиллашади…
Т я т и н. Аммо-лекин… ажойиб маслаҳат топибсан.

Д о с т и г а е в киради.

З в о н ц о в. Мен шунга хурсандманки, сен ўзинг ҳам унча-мунча тушуниб қолдинг. Сен пролетардан чиққан бир зиёлисан, бу оғир кунларда сенга…
Т я т и н. Ҳа, ҳа, албатта! Мен энди судга жўнайин.
Д о с т и г а е в. Степаша, нега таъбинг хира?
З в о н ц о в. Биз Распутиндан гапириб ўтирган эдик.
Д о с т и г а е в. Толеини айтаман-а? Сибирдан келган оддий бир қишлоқи катта руҳонийлар, вазирлар билан ҳамтовоқ бўлишса! Юз минглаб пулларни ўйнатса! Ўн мингдан кам порани олмаса! Жуда ишончли жойдан эшитдим: ўн мингдан кам бўлса, олмас экан! Нима ичаётирсиз? Бургон майими? Бу ўткир нарса, овқатдан кейин ичиш керак эди, э, маданиятсиз халқ!
З в о н ц о в. Хўш, қайнотангизни топдингизми?
Д о с т и г а е в. Уни топиш нега керак? У ҳеч ерга қочгани йўқ. Сен, Степаша, менга ҳам битта стакан келтирсанг бўлар эди.

Т я т и н шошилмасдан чиқиб кетади.

Д о с т и г а е в. Буличов тўғрисига келсак, гапнинг рости, унинг кўриниши ёмон. Оғир ҳолда шу тобда…
З в о н ц о в. Менинг фикримча ҳам, у энди…
Д о с т и г а е в. Ҳа, ҳа! Шунақа. Ундан кейин ўзи ҳам ўлимдан жуда қўрқади, шу учун ўлмай қолмайди. Сен ҳам шу жиҳатдан бохабар бўлиб тур. Бу замонда оғизни очиб ўтириш бўлмайди, икки қўлни белга қўйиб туриш ярамайди. Давлат биносини, ҳар томондан чўчқалар келиб, ағдариш ҳаракатида, инқилоб бўлишини губернаторнинг ўзи ҳам билади…
Т я т и н. Егор Васильевич овқат уйига чиқди.
Д о с т и г а е в (стаканни олиб). Раҳмат, Степаша! Овқат уйига чиқди, дедингми? Биз ҳам ўша ерга ўтайлик.
З в о н ц о в. Саноатчилар, афтидан, ўз ролларини яхши тушунадилар…

В а р в а р а билан Е л и з а в е т а кириб келишади.

Д о с т и г а е в. Масков саноатчиларими? Улар тушунмаса, ким тушунади!
Е л и з а в е т а. Булар бу ерда бемалол ичишиб, кайф қилиб ўтирипти, у ерда бўлса, Буличов шундай сўкинаётирки, гап эшитиб бўлмайди!
Д о с т и г а е в. Нега Америка ҳадеб гуллайди? Сабаби шуки, у ерда ҳукумат тепасида хўжайинларнинг ўзлари ўтиради…
В а р в а р а. Жанна Бетлингова Америкада оқсоч хотинларнинг автомобилда бозорга қатнашларига астойдил ишонади.
Д о с т и г а е в. Албатта, мумкин. Фақат, эҳтимолки… ёлғон бўлса. Хўш, Варвара, сен ҳали ҳам аскарий одамлар билан ўралашасанми? Подполковник бўлгинг келадими?1
В а р в а р а. Ейилиб кетган гаплар! Хўш, Тятин, сиз нима тўғрисида ўйланаётирсиз?
Т я т и н. Шундай… ўзимча… бекор…
Е л и з а в е т а (ойна олдида). Кеча Жанна менга бир ажойиб латифа айтиб бердики, худди панд берган гулдай!
Д о с т и г а е в. Қани, қани, эшитайлик-чи?
Е л и з а в е т а. Эркаклар олдида айтиб бўлмайди!
Д о с т и г а е в. Яхши гул экан!

Варвара Елизавета қулоғига бир нарса дейди.

Е л и з а в е т а. Ҳой, эр! Шишанинг қуйқумини ялаганча ўтирасанми бу ерда?
Д о с т и г а е в. Кимга халақит бераётирман?
Е л и з а в е т а (Т я т и н г а). Сиз, Стёпочка, муқаддас китобнинг мана бу оятини биласизми: “Оллоҳнинг раҳматига бўлур ул эрким, фосиқлар суҳбатига юрмаса ва гуноҳ кўчаларига кирмаса”?
Т я т и н. Ҳа, шундай бир нарсани хотирлайман…
Е л и з а в е т а (унинг қўлидан олади). Мана булар ҳаммаси ўша гуноҳкор фосиқлар-у, сиз ой, севги ва бошқа шу сингари нарсаларни ахтарувчи мўмингина бир йигитсиз — шундай эмасми? (Олиб чиқиб кетади.)
Д о с т и г а е в. Ҳа, лақма!
В а р в а р а. Василий Ефимович, онам билан Башкин Мелания холамни чақирдилар.
Д о с т и г а е в. Сўфий холангними? У ҳадик қилса бўладиган даррандалардан! У Достигаев ва Звонцовлар ширкатига қарши, у муни хоҳламайди! У Ксения Буличова ва Достигаев ширкати бўлсин, дейди…
З в о н ц о в. У дастмоя қилиб берган пулларини ҳам қайтариб сўраши мумкин.
Д о с т и г а е в. Меланиянинг қанча пули бор ўзи? Етмиш мингми?
З в о н ц о в. Тўқсон минг.
Д о с т и г а е в. Ҳарҳолда оз маблағ эмас! Ўз пулими ё монастирникими?
З в о н ц о в. Муни қайдан биламан?
Д о с т и г а е в. Билиш мумкин. Ҳамма нарсани билиш мумкин! Мана, немисларни ол: улар уруш майдонидаги аскарларимизнинг ададинигина эмас, уларнинг ҳар бирида нечта бит борлигини ҳам биладилар.
В а р в а р а. Сиз жиддийроқ бир нарса десангиз бўларди.
Д о с т и г а е в. Севимли Варюша, кармонингдаги пулнинг ҳисобини билмасанг, на олди-сотти қилиб бўлади, на уруш. Меланиянинг пулини мана бу йўл билан билиш мумкин. Секлетея Полубояринова деган бир хоним бор. У Никандр ҳазратнинг тунги бедорликларига шерик; ҳазрат бўлсалар пул деган нарсани, кимники бўлса бўлсин, яхши кўрадилар. Ундан ташқари, епархия идорасида бир одам бор, лекин уни запасга сақлаймиз. Сен, Варюша, ўша Болубояринова билан гаплашувни бўйнингга ол, агарда пул монастирники бўлиб чиқса борми, ундан нарисини ўзинг биласан! Шошма, ҳали менинг гўзалим қаерга йўқолди?
Г л а ф и р а. Овқат уйига чиқасизлар экан.
Д о с т и г а е в. Ҳозир. Хўш, қани, кетдикми?
В а р в а р а (гўёки этаги курсига илашиб қолгандай). Андрей, чиқаришиб юборсанг-чи! Сен унга ишонасанми?
З в о н ц о в. Аҳмоқ бормиди?
В а р в а р а. Қандай муттаҳам нарса экан бу! Холам тўғрисида топган маслаҳатим чакки эмас. Тятинни қандай қиламиз?
З в о н ц о в. Уни ўзим йўлга соламан.
В а р в а р а. Тезроқ бўлиш керак…
З в о н ц о в. Нега?
В а р в а р а. Кўмгандан кейин, ахир, кўп кутишга тўғри келмайдими? Отамнинг юраги ҳам суст… Ундан кейин, мен билган бошқа сабаблар ҳам бор.

Чиқадилар. Қаршиларидан Г л а ф и р а кириб келади. Уларга хитлик билан қараб қолади, сўнгра столдан идишларни йиғади. Л а п т е в киради.

Г л а ф и р а. Кеча сени қамалган, деб эшитган эдим.
Л а п т е в. Йўғ-е? Эҳтимол, нотўғри гапдир.
Г л а ф и р а. Ҳали ҳам ҳазилни қўймайсан.
Л а п т е в. Егани ҳеч нарса йўқ, кўнгил ўлгур тоза шод!
Г л а ф и р а. Ҳазил-ҳазил билан бошинг кетмасин.
Л а п т е в. Яхши ҳазил бўлса — урмайдилар, балки мақтайдилар. Демак, мен яхши ҳазилга гўшт ошайман, ёмон ҳазилга мушт ошайман…
Г л а ф и р а. Ҳа, сайра, майнам, сайра! У ерда, Шуранинг ёнида Тонька Достигаев ўтирипти.
Л а п т е в. Э, қўй: унинг кераги йўқ!
Г л а ф и р а. Шуранинг ўзини шу ерга чақираман шекилли?
Л а п т е в. Топдинг! Буличов қалай?
Г л а ф и р а (аччиқланиб). Нега уни Буличов дейсан? Сенинг отахо-нинг-ку!
Л а п т е в. Қўйинг, Глаша хола, аччиқланманг!
Г л а ф и р а. Унинг аҳволи оғир.
Л а п т е в. Оғир! Шошма, шошма! Менинг энг яқин ўртоқларим оч ўтиришипти, Глаша хола, икки пудгина, иложи бўлса, бирор қоп ун топиб беролмайсанми?
Г л а ф и р а. Нима қилай: сенга деб хўжайинларимникидан ўғирлаб берайми?
Л а п т е в. Ахир, бир бўлаётган иш эмас-ку! Барибир, илгари ҳам қилгансан бу гуноҳни, гуноҳи менинг бўйнимда! Бечора болаларнинг қорни ўлгудай оч! Бу даргоҳда қилган хизматларинг учун сенга тегадиган ҳақ хўжайинларга тегадиганидан ортиқ бўлиши керак.
Г л а ф и р а. Мунақа афсоналарингни кўп эшитганман! Эртага эрта билан Донатга ун жўнатадилар, бир қоп ўшандан оларсан. (Чиқади.)
Л а п т е в. Ҳа, раҳмат! (Диванга ўтириб, жуда қаттиқ— кўзидан ёш чиққунча эснайди, сўнгра кўзини артиб, у ёқ-бу ёққа қарайди.)
К с е н и я (сўзланиб киради). Ажина исириқдан қочгандай қочишади…
Л а п т е в. Омонмисиз?
К с е н и я. Вой, ўлай! Ҳой, бу ерда нима қилиб ўтирибсан?
Л а п т е в. Ўтирмасдан юрсам бўлармиди?
К с е н и я. Излаганда ҳеч қайдан топилмайсан, изламаганда шунақа бирваракайсига оёқ остидан чиқиб қоласан! Худди бекинмачоқ ўйнагандай. Отахонинг оғриб ётипти, сен бўлсанг ҳеч парво қилмайсан…
Л а п т е в. Мен ҳам касал бўлайми йўқаса?
К с е н и я. Сиз ҳаммангиз жинни бўлибсиз, бошқаларни ҳам жинни қиласиз. Ҳеч нарса тушуниб бўлмайди! Мана энди оқ подшони ҳам, Пугачев сингари, қафасга қамамоқчи эмишлар. Хўш, доно йигит, ёлғонми бу гаплар?
Л а п т е в. Мумкин, ҳар нарсанинг бўлиши мумкин!
Г л а ф и р а. Аксинья Яковлевна, бир нафасга.
К с е н и я. Яна нима дейсиз? Бир нафас тиним йўқ… Э, худо… (Чиқади.)
Ш у р а (югуриб киради). Омонмисан?
Л а п т е в. Ҳа, Шурочка! Мен Масковга кетаётирман, пулим йўқ, бир иложини қилгин!
Ш у р а. Менинг ўттиз сўм пулим бор, холос.
Л а п т е в. Эллик сўм бўлсайди-а?
Ш у р а. Топаман.
Л а п т е в. Кечқурун, поезд вақтигача? Бўладими?
Ш у р а. Ҳа. Менга қара, инқилоб бўладими?
Л а п т е в. Ҳа, бошланиб кетди-ку! Нима бало, газет ўқимайсанми?
Ш у р а. Газетга тушунмайман мен.
Л а п т е в. Тушунмасанг, Тятиндан сўра.
Ш у р а. Яков, инсоф билан айт, Тятин қанақа одам?
Л а п т е в. Ана, холос! Сен, ахир, ярим йилдан бери ҳар кун кўришиб турасан-ку.
Ш у р а. Номуслик одамми?
Л а п т е в. Ҳа… дуруст, номуслик.
Ш у р а. Нега чучмалланиб айтасан?
Л а п т е в. Бўшанг нарса. Таъби тирриқроқ. Бир нарсадан озурдами, дейман.
Ш у р а. Нимадан?
Л а п т е в. Дорилфунуннинг иккинчи синфидан ҳайдаптилар. Ўз акасига мирзалик қилади, акаси бўлса…
Ш у р а. Нима, Звонцов ярамас одамми?
Л а п т е в. Либерал ҳам кадет, улар умуман ярамас одамлар бўлади. Пулни сен Глафирага топширгин, у менга етказади.
Ш у р а. Глафира билан Тятин сенга ёрдам қилишадими?
Л а п т е в. Нима хусусда?
Ш у р а. Гўлликни қўй, Яшка! Ўзинг биласан. Мен ҳам ёрдам қилмоқчиман, билдингми?
Л а п т е в (ҳайрон бўлиб). Нима бўлди сенга, қизгина? Энди уйқудан уйғондингми?
Ш у р а (аччиқланиб). Мени хўрлай кўрма! Аҳмоқсан сен!
Л а п т е в. Эҳтимол, аҳмоқдирман, лекин ҳарҳолда мен сени англамоқ истар эдимки…
Ш у р а. Варвара келаётир.
Л а п т е в. Мен уни кўргим йўқ.
Ш у р а. Кетдик бўлмаса… Тез.
Л а п т е в (қўлини унинг елкасига ташлаб). Чинакам, сенга нима бўлди?

Чиқиб, эшикни беркитадилар.

В а р в а р а (эшик қулфининг шарақлаганини эшитади, эшикка яқин келади, қабзасини айлантириб кўради). Ҳи, Глафирамисан? (Пауза.) Биров борми у ёқда? Қизиқ… (Тезгина чиқиб кетади.)

Ш у р а Д о н а тни етаклаб киради.

Д о н а т. Ҳой, Шуражон, қаерга судрайсан мени?..
Ш у р а. Тўхта! Айтиб бер менга: отамни шаҳарда иззат қиладиларми?
Д о н а т. Бой одамни ҳар қайда иззат қиладилар. Шўхлигинг қолмайди сира…
Ш у р а. Иззат қиладиларми ё қўрқадиларми?
Д о н а т. Қўрқишмаса, иззат қилишармиди?
Ш у р а. Нимага яхши кўрадилар?
Д о н а т. Яхши кўрадилар? Унисини билмайман.
Ш у р а. Яхши кўрганларни биласанми?
Д о н а т. Уними? Қайдам? Извошчилар уни яхши кўришадирганга ўхшайди, нега десанг, у извошга баҳолашмасдан тушар экан-да, сўраганларини берар экан. Извошчи халқи шунақа: бири-бирига айтади-ю шу билан…
Ш у р а (ер тепиниб). Масхара қилаётирсанми?
Д о н а т. Нега? Мен ҳақ гапни айтаётирман.
Ш у р а. Сенинг феълинг айнипти. Сен бутун бошқа одам бўлиб қолибсан!
Д о н а т. Э, бизга бошқа одам бўлиш қаёқда? Вақтим ўтган менинг.
Ш у р а. Отамни мақтаган ўзинг эдинг.
Д о н а т. Уни ёмонлаганим ҳам йўқ. Ҳар ким ўз қадрича…
Ш у р а. Ҳаммангиз ёлғончисиз!
Д о н а т (бошини қуйи эгиб, қаттиқ нафас олиб). Аччиғинг келмасин, аччиқ билан ҳеч нарса уқтиролмайсан.
Ш у р а. Бор, йўқол! Менга қара, Глафира… Биров келаётганга ўхшайди… (Эшик пардасига беркинади.)

А л е к с е й Д о с т и г а е в киради; олифта, бўқоқ, шим, исвес (швед) курткаси; ҳаммаёғи қайиш билан кармон.

А л е к с е й. Борган сари очилаётирсизми, дейман, Глаша?
Г л а ф и р а (қовоғи солиқ). Хуш ёқадиган гаплар…
А л е к с е й. Аммо менга хуш ёқмайди. (Глафиранинг йўлини тўсади.) Ўзимники бўлмаса, ҳар қандай яхши нарсани ҳам ёқтирмайман.
Г л а ф и р а. Йўл беринг, яхши йигит…
А л е к с е й. Марҳамат қилинг. (Бир эснаб олиб, соатига қарайди.)

А н т о н и н а киради, бир оз кейин — Т я т и н.

Ш у р а. Сен, афтидан, оқсоч хотинларга ҳам хушомад қила берасан?
А н т о н и н а. Мунга барибир: балиқларга ҳам хушомад қила беради.
А л е к с е й. Оқсоч хотинларнинг кийимларини ечиб қўйсанг, танноз ойимлардан қолишадиган жойи йўқ.
А н т о н и н а. Эшитаётирсанми? Бу энди, қачон кўрсанг, шундай гапларни гапирадиган бўлиптики, эшитган одам буни уруш майдонига борган, демайди, бузуқхонада яшаган, дейди…
Ш у р а. Бу илгари ҳам шунақа эринчоқ нарса эди-ку, лекин сўзга мунча дадил эмас эди.
А л е к с е й. Мен ишга ҳам дадилман.
А н т о н и н а. Вой, мунинг ёлғон айтишини-ей! Бу, қўрқоқ, жуда ёмон қўрқоқ. Бирорта ўгай она йўлдан урмасин, деб шунақа қўрқадики!
А л е к с е й. Бунча тўқийсан! Эси паст қиз!
А н т о н и н а. Ундан кейин, ўлгудек очкўз! Биласанми, хунук гап гапирмайдиган, бирорта кунингга деб унга бир сўму йигирма тийин берсам, шуни олади.
А л е к с е й. Тятин! Антонина сизга ёқадими?
Т я т и н. Ҳа, жуда.
Ш у р а. Мен-чи?
Т я т и н. Гапнинг ростини айтсамми..
Ш у р а. Ҳа, албатта, ростини!
Т я т и н. Сиз унча ёқмайсиз.
Ш у р а. Шундайми? Ростми?
Т я т и н. Ҳа.
А н т о н и н а. Ишонма! У худди орият ҳақида гапиргандай қилиб айтди.
А л е к с е й. Сиз, Тятин, Антонинага уйлансангиз бўлар эди. У менинг жонимга теккан…
А н т о н и н а. Унинг ўчкур! Тур, йўқол! Бўғоз бўлган кирчи хотинга ўхшайсан.
А л е к с е й (унинг белидан қучоқлаб). Оҳ, қандай бегойим! Димоғингизни мунчалар минора айламайгайсиз, тақсирим.
А н т о н и н а. Йўқол, дейман!
А л е к с е й. Жоним билан. (У билан ўйинга тушади.)
Ш у р а. Мен, балки, сизга сира ёқмасман, Тятин?
Т я т и н. Нега сиз мени билмакчи бўласиз?
Ш у р а. Керак. Қизиқаман.
А л е к с е й. Сен нега имиллайсан? У ўзи сенга тегаман, деб олиб кетаётир. Шу топда ҳамма қизлар уруш қаҳрамонларига тегиб, тул қолишни орзу қиладилар. Нега десанг: паёги, шуҳрати, нафақаси бор.
А н т о н и н а. У ўзи шу гапи билан қойил қилдим, деб ўйлайди!
А л е к с е й. Кетдим энди. Ўз йўлимга, Таня, эшик олдигача узатиб қўй мени.
А н т о н и н а. Хоҳламайман!
А л е к с е й. Керагинг бор менга. Жиддий айтаман, юр!
А н т о н и н а. Бўлса-мўлса бир бемаъни гапдир.
Ш у р а. Тятин, сиз ҳаққоний одаммисиз?
Т я т и н. Йўқ.
Ш у р а. Нега?
Т я т и н. Зарарлик.
Ш у р а. Модомики, шундай дейсиз, демак, ҳаққоний одам экансиз. Хўш, энди дарҳол жавобини беринг: менга уйланинг, деб сизга кенгаш берувчилар бўлдими?
Т я т и н (папиросини чека-чека, тихир қилиброқ). Бўлди.
Ш у р а. Бу маслаҳатнинг ярамаслигини ўзингиз биласизми?
Т я т и н. Биламан.
Ш у р а. Ҳа, сиз… Кутмаган эдим, лекин! Мен ўйлаган эдимки, сиз…
Т я т и н. “Ёмон одам”, деб ўйлаган бўлсангиз керак?
Ш у р а. Йўқ, сиз… жуда яхши экансиз! Балки, биз айёрдирмиз, шундайдир? Ўзингизни ҳаққоний кўрсатадигандирсиз? Менинг бошимни айлантириш учун.
Т я т и н. Бу нарса менинг қўлимдан келмайди. Сиз — эслик, узиқора, шўх қизсиз; худди отангизга ўхшайсиз. Гапнинг рости, мен сиздан қўрқаман ҳам. Егор Васильевичга ўхшаб сариқсиз. Ўт ўчирувчиларнинг машъали сингари.
Ш у р а. Сизга, Тятин, ё офарин ўқиш керак, ё бўлмаса мунча айёрлигингизга тан бериш керак…
Т я т и н. Сизнинг юзингиз ҳам алланечук — ҳеч кимда кўрилмайдиган юз…
Ш у р а. Юз тўғрисидаги бу сўзлар, ҳалиги калтак зарбасини юмшатиш учун бўлса керак. Йўқ, сиз айёр одамсиз!
Т я т и н. Хоҳлаганингизни ўйланг. Менингча, сиз, албатта, бир ёмон иш қилиб қўясиз! Мен бўлсам, бир хил айбдор кучукларга ўхшаб, оёғимни юқори кўтариб ётишга ўрганганман, билсангиз…
Ш у р а. Айбдор, дейсиз, айблари нима?
Т я т и н. Билмайман, айблари шуки, ўзлари кучук бола, ундан кейин тишлари йўқ, бировни тишлай олмайдилар.
А н т о н и н а (кириб келади). Анови тентак Алёша қулоғимни шундай ёмон бурадики, худди ўт чиқиб кетди, дедим. Кисовурга ўхшаб бор пулимни шилиб олди! Бу бола ичкиликка берилиб расво бўлади, бу турган гап! У билан сиз шунақа — ҳеч нарсага ярамайдиган “купец” болаларимиз. Сен куладигандирсан?
Ш у р а. Тоня, муни ёмонлаб мен сенга нима деган бўлсам, ҳаммасини унут!
А н т о н и н а. Тятин тўғрисидами? Нималар деб эдинг? Эсимда йўқ менинг.
Ш у р а. Унинг менга уйланмакчи бўлиб юрганини.
А н т о н и н а. Мунинг нимаси ёмон?
Ш у р а. Пул учун.
А н т о н и н а. Ҳа, дуруст! Бу, лекин, ҳайвонликдан бошқа нарса эмас, Тятин!
Ш у р а. Эссизки, сен мен берган саволларга мунинг қандай жавоблар берганини эшитмадинг.
А н т о н и н а. Варумники сингари сўзлардир. Шубертнинг “Варум”и эсингда борми?
Т я т и н. Ростдан Шубертникими?
А н т о н и н а. Варум марабу деган қушга жуда ўхшайди, у қуш жуда тунд нарса бўлади, ўзи… Африкада яшайди.
Ш у р а. Нималарни тўқиб ётирсан?
А н т о н и н а. Менинг ваҳималик нарсаларга борган сари ҳавасим ортади. Ваҳималикки бўлди, зерикмайсан киши. Қоронғи-зимистонда ўтириб, каттакон бир илоннинг вишиллаб кириб келишини кутиб ўтиришдан завқ олардим..
Т я т и н (кулиб). Беҳиштга кирган илоннингми?
А н т о н и н а. Йўқ, қўрқинчроғининг.
Ш у р а. Сен антиқа нарсасан. Ҳаммавақт янги-янги нарсаларни топиб гапирасан. Бошқалар бўлса ҳадеб бир нарсани қайтара беришади. Уруш, Распутин, оқ подшонинг хотини, немислар, уруш, инқилоб…
А н т о н и н а. Сен ё актриса бўласан, ё сўфий хотин.
Ш у р а. Сўфий хотин? Беҳуда нарса!
А н т о н и н а. Сўфий хотин бўлиш жуда қийин, доим бир ролни ўйнаш керак бўлади.
Ш у р а. Мен Золянинг Нанаси сингари сатанг бўлсам, дейман.
Т я т и н. Ҳали сиздан чиқадиган гап шуми? Бўлган экан!
Ш у р а. Мен одамларни йўлдан урсам, сузсам, ўч олсам, дейман.
Т я т и н. Нима учун?
Ш у р а. Мен сариқ туғилиб қолганим учун, отам касал бўлгани учун… Ҳаммаси учун! Инқилоб бошлангандан кейин мен қанот ёяман! Кўрасан!
А н т о н и н а. Инқилоб бўлишига ишонасанми сен?
Ш у р а. Ҳа! Ҳа!
Т я т и н. Инқилоб бўлади!
Г л а ф и р а. Шура, Мелания, ана, келдилар. Егор Васильевич уни шу ерда қабул қилмоқчи.
Ш у р а. Вой, холам келипти. Қочингиз, болалар, менинг ёнимга! Тятин, сиз акангизни жуда яхши кўрасизми?
Т я т и н. У менинг ўгай акам.
Ш у р а. Бу жавоб эмас.
Т я т и н. Умуман, ҳамма қариндошлар ҳам бир-бирларини унча яхши кўрмасалар керак.
Ш у р а. Сиз жуда ғалати одамсиз, Тятин!
Т я т и н. Қандоқ қилай?
Ш у р а. Кийим кийишларингиз ҳам ғалати.

Чиқадилар. Г л а ф и р а парда кетида кўринмай турган эшикни очади. Ёшлар чиққан эшикда Б у л и ч о в кўринади. Сўфий хотинлар бошлиғи М е л а н и я, қўлида ҳассаси, аста-секин ва сиполарча қадам қўйиб кириб келади. Г л а ф и р а бошини қуйи эгиб, пардани ушлаган ҳолда туради.

М е л а н и я. Сен, ҳали ҳам шу ерда сурканиб юрибсанми? Сени ҳайдаб юбормадиларми? Хайр, яқинда ҳайдайдилар.
Б у л и ч о в. Унда сен мени сўфийликка олгин, пули бор.
М е л а н и я. Ҳа, сен шу ердамисан? Вой, Егор, одамлик тусинг қолмапти сенинг! Ё парвардигор-а!
Б у л и ч о в. Глаха, эшикни ёп, ундан кейин бу ерга ҳеч кимни киргизма. Ўтир… эшонойим! Қандай ишлар хусусида гаплашамиз?
М е л а н и я. Докторларинг фойда бермадими? Ҳа! Кўрасанми, худованди карим кун чидайди, ой чидайди, йил чидайди…
Б у л и ч о в. Худованди карим тўғрисида — кейин, кел, илгари иш тўғрисида гаплашайлик. Мен биламан: пулинг тўғрисида гаплашгали келгансан.
М е л а н и я. Пул меники эмас, монастирники.
Б у л и ч о в. Барибир эмасми: монастирники, яъни хонақоники, хонақоники — талаганники. Нега пулнинг ташвишини қиласан? Мен ўлсам, куйиб кетади, деб қўрқасанми?
М е л а н и я. Улар куйиб кетмайди-ку-я, бировларнинг қўлига тушмасин, дейман.
Б у л и ч о в. Бўлмаса, ишлаб турган жойидан тортиб оламан, дейсанми. Менга барибир, олавер. Лекин, билиб қўй: бой берасан! Сўм деган нарса шу тарзда соллотнинг битидай бири минг бўлаётир. Мен бўлсам, унақа ўладиган касал эмасман…
М е л а н и я. Ўлимнинг вақти-соати бандасига маълум эмас. Дин амрига мувофиқ васиятингни ёздингми?
Б у л и ч о в. Йўқ!
М е л а н и я. Вақти келди. Ёзиш керак! Бирдан худованди карим чақириб қолса…
Б у л и ч о в. Нима керагим бор унга?
М е л а н и я. “Астағфурулло”, де! Унақа куфур хатони эшитгани тобим йўқ, ундан кейин менинг мана бу руҳонийлик рутбам ҳам кўтармайди…
Б у л и ч о в.Э, бас қил мунақа гапларни, Мелания! Биз бир-биримизни кўриб биламиз, синаб ҳам биламиз. Пул керак бўлса, олавер, Буличовда пул деганинг кўп!
М е л а н и я. Дастмоя солиб ишлаб турган пулни олмоқчи эмасман, аммо векселларни Аксинья номига ёздириб қўймоқчиман. Мана шу сени огоҳлантирганим бўлади.
Б у л и ч о в. Шундай, дегин. Ҳай, майли: бу иш — сенинг ишинг! Аммо-лекин, мен ўлганимдан кейин Звонцов Аксиньяни туширади. Варвара бу тўғрида Звонцовга ёрдам беради…
М е л а н и я. Ҳа, тилинг бошқача айланиб қолдими?
Б у л и ч о в. Менинг бошқа нарсага жаҳлим чиқади. Қани, кел, энди худо тўғрисида, руҳ тўғрисида гаплашайлик.

Йигитлик, ёшлик чоғимда кўп журму хато бўлди,
Қарилик вазмини чўккач, керакдир тавбалар қилмоқ.

М е л а н и я. Хўш, қани… гапир!
Б у л и ч о в. Мана сен кеча-кундуз худонинг қуллигини қиласан, чунончи, масалан, Глафира менинг қуллигимни қилгандай.
М е л а н и я. Куфурга кетма! Эсингни едингми? Глафира кечалари сенга қанақа қуллик қилади?
Б у л и ч о в. Айтиб берайми?
М е л а н и я. Куфурга кетма, дейман! Эсинг кирсин!
Б у л и ч о в. Ўшқирма! Мен содда қилиб гапираётирман: сертакаллуф дуолар тили билан эмас, одамзод тили билан. Сен Глафирага: “Яқинда сени ҳайдайдилар”, дединг. Демак, тезда ўлиб кетишимга ишонар экансан-да? Бу нега керак? Ана, Вовка Достигаев, мендан тўққиз ёш катта, муттаҳамликда мени қочиради, аммо ўзи соппа-соғ, ҳали кўп умр кўради. Хотини бўлса — уччига чиққанлардан! Албатта, мен гуноҳкор бир бандаман, одамларга озор берганман, ишқилиб… Ҳар тўғрида… гуноҳкорман. Ундай десак, озор бермаган ким бор? Бошқа иложи ҳам йўқ, дунё шу ўзи.
М е л а н и я. Сен менинг олдимда, одам болалари олдида тавба қилмасдан, худонинг олдида тавба қил. Бандаси кечиролмайди, худо бўлса — ёрлақовчи. Ўзинг биласан: бурун замонларда ўғрилар гуноҳни қилиб-қилиб худога бир тавба-тазарру қилишар экан-да, шу билан гуноҳларидан покланишиб кетар экан!
Б у л и ч о в. Ҳа, албатта, ўғирлаб-ўғирлаб ўша ўғирлик пул билан ибодатхонага шам ёқиб қўйсанг — сендан яхши ким бўлади?
М е л а н и я. Его-ор! Ёмон айнидинг, қулоқ солмайман! Сен эси йўқ одам эмассан, тушунишинг керакки, худонинг изни бўлмаса, шайтон йўлдан уролмайди.
Б у л и ч о в. Ҳа, баракалла, раҳмат, раҳмат!
М е л а н и я. Бу нима тағин?
Б у л и ч о в. Тинчитиб қўйдинг. Мундан чиқадики, шайтон одамларни йўлдан ураман, деса, худо бемалол йўл қўяр экан, демак, ҳалиги гуноҳ ишларда шайтон билан менга шерик экан-да?..
М е л а н и я (ўрнидан туриб). Бу гапларинг… Сенинг бу гапларинг шундай гапларки, руҳоний улуғимиз Никандрга етгудай бўлса…
Б у л и ч о в. Менинг хатом қайда?
М е л а н и я. Зиндиқсан сен! Ўзинг ўйла: Айниган миянгга нималар келиб кетмаяпти? Ўзинг тушунасан-ку: шайтоннинг сени йўлдан оздиришига худо изн берган бўлса, демакки, у сендан юз ўгирипти.
Б у л и ч о в. Юз ўгирипти? Нима учун? Пулни яхши кўрганим учун, хотинларни яхши кўрганим учун, сенинг эси паст синглингга — пулига қизиқиб уйланганим учун, сен билан ўйнашиб юрганим учун — мана шулар учун юз ўгирдими? Э, сен ўзинг бир гўнг қарғага ўхшайсан, ҳадеб ғағиллайсан, маъни деган нарса йўқ!
М е л а н и я (ўзини йўқотар даражада). Сенга нима бўлди, Егор? Жинни-минни бўлдингми? Ё Оллоҳ…
Б у л и ч о в. Жом остида кечаси-ю кундузи ибодат қиласан. Кимга ибодат қилганингни ўзинг билмайсан.
М е л а н и я. Егор! Ҳалокатга учраётирсан! Дўзах қаърига… Шундай нозик замонда… Дунё бузилаётир, қанча подшолардан қолган тахтни ёмонлар тебратиб ётир. Дажжоли лаъин замони… Эҳтимол, қиёмат-қойим яқиндир…
Б у л и ч о в. Эсингга тушди ҳаммаси! Охир замона… Қиёмат-қойим… Ҳаммаси! Эҳ, қарға! Аллақайдан учиб келиб, тоза ғағилладинг! Бор энди, ўз чилтонхонангга бориб, ўша сўфий қизларинг, тақводор кампирларинг билан ўпишиб ёт! Пул ўрнига мендан мана буни оласан, ма! (“Кукиш” кўрсатади).
М е л а н и я (ҳайрон, креслога худди йиқилгандай бўлиб ўтиради). Вой, муттаҳам — ўғри!..
Б у л и ч о в. Глафира — зониями? Сен ўзинг-чи? Ўзинг нимасан?
М е л а н и я. Ёлғон… ёлғон… (Ўрнидан ирғиб туриб кетади.) Муттаҳам! Яқинда жувонмарг бўласан! Ҳашорат!
Б у л и ч о в. Йўқол! Йўқол шу ердан! Бекорга…
М е л а н и я. Илон… иблис…
Б у л и ч о в (ўзи ёлғиз, бақиради, ўнг биқинини силайди, қичқиради). Глафира! Ҳой!
К с е н и я. Нима дейсан? Мелания қани?
Б у л и ч о в. Учиб кетди!
К с е н и я. Оббо, яна уришдингизми?
Б у л и ч о в. Сен қачонгача ўтирасан шу ерда?
К с е н и я. Бир оғиз гапимга қулоқ сол, ахир, Егор! Мен билан ҳали ҳам сира гаплашмай қўйдинг, жони йўқ маймунманми мен! Бу қандай муомила, ахир?
Б у л и ч о в. Бўл, бўл, гапингни гапир!
К с е н и я. Нима балолар бошланди бизникида? Ё қиёмат-қойим бўлдими? Куёвимиз юқорида ўз уйида ишратхона очипти, эртадан-кечгача одамлар йиғилиб мажлис қилишар экан. Кеча етти шиша қизилдан ичиптилар, яна қанча арақ… Дарвозабонимиз Измоил келиб “дод” деди: миршаблар келавериб жонига тегипти, ҳадеб бизникига кимлар келганини сўрармиш. Улар бўлса у ерда ҳадеб оқ подшо тўғрисида, вазиру вузаролар тўғрисида гапиришармиш. Ҳар кун шу ишрат, дейди. Нега бошингни қуйи солиб олдинг?
Б у л и ч о в. Бўл, бўл, гапингни тугат! Ёшлигимда мен ҳам шунақа чолғу билан ишрат қилишни яхши кўрардим.
К с е н и я. Малаша нега келган экан?
Б у л и ч о в. Сен, Аксинья ёлғонни эплаёлмайсан! Мунга аҳмоқлик қилиб қоласан.
К с е н и я. Қачон мен ёлғон айтибман, қаерда?
Б у л и ч о в. Шу ерда. Мелания сен билан гапни бир жойга қўйиб, пул тўғрисида гаплашгали келган.
К с е н и я. Мен қачон у билан гапни бир жойга қўйибман; шу ҳам гапми?
Б у л и ч о в. Ҳа, бўпти. Оғзингни юм…

Д о с т и г а е в, З в о н ц о в ва П а в л и н лар жонланган бир ҳолда келадилар.

Д о с т и г а е в. Егор, гапга қулоқ сол: Павлин домла Масковдан ғалати гаплар топиб келипти…
К с е н и я. Сен ётиб ором олсанг бўларди, Егор!
Б у л и ч о в. Хўп, қулоғим… домлада!
П а в л и н. Гапирадиган яхши гапим жуда оз, ундан кейин, менинг фикримча, шу замоннинг яхши нарсаси ҳам — ёмон, чароки урушдан бурунги маишат энди бир хаёл бўлиб қолди…
Д о с т и г а е в. Йўқ, мен мунга норозиман! Йў-ўқ!
Звонцов қайнонаси билан пичирлашади.

К с е н и я. Йиғлаяптими?
Д о с т и г а е в. Ким йиғлайди?
К с е н и я. Сўфий кампиримиз.
Д о с т и г а е в. Нима бўлипти унга?
Б у л и ч о в. Қани, чиқиб хабар олинглар-чи, нимадан қўрқди экан? Қани, домла, ўтиринг. Гапни эшитайлик.
Д о с т и г а е в. Қизиқ, бу Мелания нимасини қизғониб йиғлар экан?
П а в л и н. Масковда катта ҳаяжон бор. Ҳатто ақли ҳуши жиҳатидан солиҳ саналган одамлар ҳам — “Оқ подшо мамлакат идорасини эплолмаяпти, уни тушириш керак!” дейдилар.
Б у л и ч о в. Йигирма йилдан бери эплаб келган эди.
П а в л и н. Умрнинг ўтиши билан одамнинг қуввати камаяди.
Б у л и ч о в. Ўн учинчи йилда Романовлар хонадони уч юз йиллик байрамини ўтказган вақтда, Николайнинг ўзи келиб, менинг қўлимни сиққан эди. Ҳамма халқ, бутун Кострома хурсандлик қилган эди.
П а в л и н. Бу рост. Чинакам, халқ хурсандлик қилган эди.
Б у л и ч о в. Энди нима бўлипти? Мана, Думамиз ҳам бор… Йўқ, гап подшода эмас… Гап туб негизда…
П а в л и н. Ўша туб негиз — подшо идорасида.
Б у л и ч о в. Ҳамма нарса бир кучга… ўз кучига таяниб туради… Хўш, қани энди ўша куч? Уруш майдонида биз уни кўрмадик…
П а в л и н. Дума кучларнинг тўзишига сабаб бўлди.
Е л и з а в е т а (остонада туриб). Домла, тақсир, сиз ваъз-насиҳат билан машғулмисиз?
П а в л и н. Хўш, нима гапинглар бор эди?
Е л и з а в е т а. Менинг эрим қани?
П а в л и н. Шу ерда эди!
Е л и з а в е т а. Букун мунча заптига олибсиз, домла тақсир? (Кўздан йўқ бўлади.)
Б у л и ч о в. Тақсир…
П а в л и н. Нима дейсиз?
Б у л и ч о в. Биз ҳаммани “ота” деймиз. Бизда: худо — ота, оқ подшо — ота, сиз — ота, мен — ота. Аммо-лекин, кучимиз йўқ. Ҳаммамиз ўлим учун яшаймиз. Мен ўзимни айтаётганим йўқ, мен уруш тўғрисида, у улгуржи ўлим тўғрисида гапираётирман. Худди от ўйинидаги сингари, катакда ётган йиртқич арслонни одамлар устига қўйиб юборганлар.
П а в л и н. Сиз тинчланинг, Егор Васильевич…
Б у л и ч о в. Нечик? Ким мени тинчитади? Нима билан? Хўп, тинчитинг мени сиз… домла! Тинчитадиган кучни кўрсатинг!
П а в л и н. Китоби муқаддасни ўқинг, чунончи, масалан, Исо Навиннинг Тавротини хотирлаш яхши бўлади… Уруш — китобда бор…
Б у л и ч о в. Гапирма! Қандай китоб у? Китоб эмас, афсона. Офтобни тўхтатиб бўлмайди. Ёлғон!
П а в л и н. Норози бўлиш, нолиш — зўр гуноҳ. Ўзимизнинг гуноҳлар билан тўлиб-тошган бу ҳаётимиз учун юборилган илоҳий жазони мулойим бир кўнгил билан бўйин эгиб қарши олишимиз керак.
Б у л и ч о в. Оқсоқолимиз Алексей Губин сизга озор еткизганда сиз ўзингиз бўйнингизни эгиб бердингизми? Сиз уни судга бериб, Звонцовни закончиликка ёлламадингизми? Сизни бош руҳоний ёқлаб чиқмадими? Хўш, қани: мана бу дардим устидан кимга ариза бераман? Вақтидан бурун ўлиб кетишим тўғрисида кимга “дод” дейман? Сиз ўзингиз индамасдан ўлиб кетасизми? Мулойим кўнгил билан? Йўқ, бир ўкирасиз, бир “дод-вой” қиласизки!
П а в л и н. Менинг руҳоний мансабим менга мунақа гапларни эшитишга йўл қўймайди. Чароки, булар шундай сўзларки…
Б у л и ч о в. Қўйинг, тақсир! Сиз ҳам одамсиз. Бу ридо — бир парда, холос, у бўлмаса сиз менга ўхшаган оддий бир одамсиз. Доктор бўлса, юрагинг ёмон, ёғ босган, дейди…
П а в л и н. Бундай гаплардан нима чиқади? Ўзингиз ўйланг-у ваҳм қилинг! Неча минг йиллардан бери қарор топиб қолганки…
Б у л и ч о в. Қарор топипти-ю, лекин мустаҳкам бўлмапти.
П а в л и н. Лев Толстой зиндиқ одам эди, беимонлиги важидан диндан мардуд бўлаёзган эди; аммо ўлимдан, худди дарранда сингари, ўрмонларга қочди.
К с е н и я. Егор Васильевич, Мокей келипти. Яковни кечаси жандармалар қамоққа олиб кетишипти, шунга сўрайдики…
Б у л и ч о в. Хўп, қуллуқ сизга, домла Павлин… насиҳатларингиз учун! Сизга яна… заҳмат берарман! Башкинни чақир, Аксинья! Глафирага айт: ширбиринчини олиб келсин. Анави дорини ҳам.
К с е н и я. Арақ сенга ёқмайди…
Б у л и ч о в. Ҳамма нарса ёқади! Бор! (Кулимсираб, у ёқ-бу ёққа қарайди, ғудуранади.) Домла Павлин… лаин… Сен, Егор, папирос чексанг бўларди. Тутун бўлса яхши, кўп нарсани беркитади… Хўш, Мокей, нима гап?
Б а ш к и н. Қалайсиз. Егор Васильевич?
Б у л и ч о в. Тузалиб келаётирман. Яковни қамоққа олдиларми?
Б а ш к и н. Ҳа, бугун кечаси. Ёмон бўлди!
Б у л и ч о в. Ўшанинг ўзиними?
Б а ш к и н. Айтишларидан аллақайси бир соатсозни, ундан кейин қизингиз Александрани ўқитган Калмикова деган муаллимани, машҳур тўполончилардан кочегар Ериховни. Ўнтача бор эмиш.
Б у л и ч о в. Ҳаммаси ўша: “Оқ подшо йўқ бўлсин!” деганларданмикин?
Б а ш к и н. Улар бу тўғрида… ҳар хилга бўлинармиш: баъзилари: “Оқ подшо йўқ бўлсин!” дермиш, баъзилари бўлса — “Ҳамма бойлар ҳам йўқ бўлсин, юртни ишчилар ўзи сўрасин”, дейдимиш…
Б у л и ч о в. Беҳуда гап!
Б а ш к и н. Албатта.
Б у л и ч о в. Бутун мамлакатни ичиб битирадилар.
Б а ш к и н. Бошқа нима бўларди!
Б у л и ч о в. Ҳа… Борди-ю ичиб битиришмадими?
Б а ш к и н. Улар, ахир, хўжайинсиз нима қила олардилар?
Б у л и ч о в. Рост. Сен бўлмасанг, Василий Достигаев бўлмаса, яшаб бўладими?..
Б а ш к и н. Сиз ўзингиз ҳам хўжайинсиз-ку…
Б у л и ч о в. Бўлмасам-чи? Мен ҳам. Нима деб ашула айтар эмиш?
Б а ш к и н. “Эски дунёларни ташлаймиз биз…”
Б у л и ч о в. Хўш?
Б а ш к и н. “Чангини қўймайин артамиз…”
Б у л и ч о в. Сўзлари ибодатга ўхшайди.
Б а ш к и н. Ибодатга ўхшаш қаёқда? “Подшони… ўрдани ёмон кўрамиз” эмиш…
Б у л и ч о в. Шундайми! Хоҳ-ҳо… А, шайтонлар-эй!.. (Ўйланиб.) Хўш, сен нима дейсан?

Г л а ф и р а ширбиринч билан арақ келтиради.

Б а ш к и н. Менми? Ҳеч нима?
Б у л и ч о в. Нега кирдинг бўлмаса?
Б а ш к и н. Яковнинг ўрнига кимни қўямиз? Шуни сўрамоқчи эдим.
Б у л и ч о в. Потаповни, Сергейни.
Б а ш к и н. У ҳам шу йўлдаги одамлардан: на худога унайди, на подшога…
Б у л и ч о в. У ҳам-а?
Б а ш к и н. Рухсат берсангиз: Мокроусовни қўйсак. Бизникига киришга жуда талабгор. Ўзи саводлик, абжир одам.
Г л а ф и р а. Ош совийди.
Б у л и ч о в. Миршабни айтасанми? Анави ўғрини-я? Хўш, у нима дейди?
Б а ш к и н. Шу тобда миршаб бўлиб хизмат қилиш хавфлик, кўплар чиқишиб кетаётир.
Б у л и ч о в. Хўп. Хавфлик эмишми? Эҳ, қуёнлар… Яхши, Потаповни юбор. Эртага эрта билан… Бор Глаха, карнайчи келдими?
Глафира, овқатни еб бўлганимдан кейин олиб кир уни. Нима бало: уй жимжит бўлиб қолди?
Г л а ф и р а. Ҳамма юқорида.
Б у л и ч о в. Ҳа, бўпти. Хўш… Нега қовоғинг солиқ?
Г л а ф и р а. Ичма, ўзингга-ўзинг қилма, касалингни орттирма, ахир! Ташла буларни, кет бу ердан. Булар, зулук сингари сўриб қўйишади сени… Тириклай сўриб қўйишади! Кетайлик… Сибирга…
Б у л и ч о в. Қўйвор, оғриб кетди…
Г л а ф и р а. Сибирга кетайлик, мен ишлайман… Хўш, нима қиласан сен бу ерда, нима керагинг бор? Ҳеч ким сени севмайди, ҳамма ўлишингни кутади…
Б у л и ч о в. Бас қил, Глаха… Кўнглимни бузма. Мен ҳаммасини кўриб билиб тураман! Сенинг менга қанча жонкуяр эканингни ҳам биламан… Сену Шурка, бор-йўғи икковингни орттирдим, холос… Бошқалар мени бошидан ошириб ташлаган… Балки, ҳали тузалиб кетарман… Карнайчини чақир-чи, қани…
Г л а ф и р а. Овқатни есанг-чи.
Б у л и ч о в. Олиб бор овқатингни, овқатинг қурсин! Шуркани чақир. (Ўзи ёлғиз қолгач, қадаҳни бирин-кетин кўтаради.)

К а р н а й ч и киради. У — арвоҳ, аянч ва кулги бир одам; елкасида қайиш билан осилган қоп, ичида карнайи.

К а р н а й ч и. Сизга баланд даражаликда саломатлик тилайман.
Б у л и ч о в (ҳайрон). Муни қаранг! Ўтир. Глаха, эшикни беркит. Ҳа, карнайчи сен экансан-да…
К а р н а й ч и. Шундай.
Б у л и ч о в. Э-э, хашаки бир одам! Қани, гапир: қанақа қилиб даволайсан?
К а р н а й ч и. Менинг даволаш йўлим содда, эй баланд даражалик; лекин одамлар аптик дориси билан даволанишга ўрганиб қолганларидан менга ишонмайдилар, шу учун пулни олдин бериб қўйишингизни сўрайман.
Б у л и ч о в. Мана бу усулни яхши топибсан, лекин! Фақат шуниси бор: тузата оласанми, йўқми?
К а р н а й ч и. Юзларча одамни тузатдим.
Б у л и ч о в. Аммо бой бўлолмапсан.
К а р н а й ч и. Ҳалол иш қилиб бой бўлиш мумкин эмас.
Б у л и ч о в. Хоҳ-ҳо, шунақамисан сен ҳали? Қандай касалларни даволайсан?
К а р н а й ч и. Ҳамма дардлар одамнинг қорнида ёмон ҳаво тўпланиб қолганидан пайдо бўлади, шу сабабдан мен ҳар қандай касални даволайман…
Б у л и ч о в (кулиб). Баракалла, ботир! Қани, карнайингни кўрсат-чи…
К а р н а й ч и. Бир сўм бера оласизми?
Б у л и ч о в. Бир сўм. Бўлади. Глаха, сенда борми? Ана, ол. Арзон экан.
К а р н а й ч и. Бу ҳали бошланғичи. (Халтани очиб, йўғон овозли карнайни олади.)

Ш у р а югуриб киради.

Б у л и ч о в. Катта бир самовар-а… Шуражон, қалай бу эм-чи? Қани, пуфла-чи!

К а р н а й ч и йўталади, кўп ҳам қаттиқ пуфламасдан чалади, яна йўталади.

Б у л и ч о в. Шу холосми?
К а р н а й ч и. Ҳар куни тўрт марта беш минутдан пуфласангиз — бас!
Б у л и ч о в. Овози бўғилиб ўлади-қолади, дегин?
К а р н а й ч и. Асло! Юзларча одамни тузатганман!
Б у л и ч о в. Хўп. Хўш, энди ростини айт-чи: сен ўзинг нимасан — девонами — одам алдовчими?
К а р н а й ч и (уҳ тортиб). Мана, холос: сиз ҳам бошқаларга ўхшаб ишонмайсиз.
Б у л и ч о в (кулимсираб). Карнайингни йиғиштириб тур ҳали! Ростини айт: девонамисан, алдамчимисан? Пул бераман!
Ш у р а. Ота, бечорани хафа қилманг!
Б у л и ч о в. Хафа қилаётганим йўқ, Шуражон! Отинг нима, эшони ҳаким?
К а р н а й ч и. Исрофил Увеков1 …
Б у л и ч о в. Исрофил? (Кулади.) Оббо… худо урди… Чинакам Исрофилми?
К а р н а й ч и. Тўғри бир от… Ҳеч куладиган жойи йўқ!
Б у л и ч о в. Хўш, сен ким бўлдинг энди: тентакми ё ёлғончими?
К а р н а й ч и. Ўн олти сўм берасизми?
Б у л и ч о в. Глаха, олиб кел! Нариги уйда… Нега ўн олти сўм, дейсан, Исрофил?
К а р н а й ч и. Адашибман! Кўпрак сўрасам бўларди.
Б у л и ч о в. Демак, тентак экансан-да?
К а р н а й ч и. Йўқ-э, мен телба эмасман…
Б у л и ч о в. Ундай бўлса, одам алдовчи экансан-да?
К а р н а й ч и. Одам алдовчи ҳам эмасман… Ўзингиз биласиз, алдамасанг кун кўролмайсан киши.
Б у л и ч о в. Мана бу гапинг рост! Бу — яхши эмас-ку, лекин ҳақ гап!
Ш у р а. Алдаш айб эмасми?
К а р н а й ч и. Ҳамма ишонгандан кейин нега айб бўлсин?
Б у л и ч о в (руҳланиб). Бу ҳам рост! Англадингми, Шура? Бу ҳақ гап! Павлин домла бу гапни айтмайди! У айтолмайди!
К а р н а й ч и. Ҳақ гапни айтганим учун ошириб беришингиз керак. Мен сизга қарғаниб айтаманки, бу карнайнинг баъзиларга фойдаси тегади.
Б у л и ч о в. Йўқ, қуллуқ! Эҳ, Исрофил, Исрофил! (Кулади.) Ҳой… Менга қара… бир кўрсат, қани, мунингни. Қани, пуфла! Қаттиқроқ, дейман!

К а р н а й ч и зўр бериб, дунёни бузиб чалади.

Г л а ф и р а Б у л и ч о в га ташвиш билан қарайди. Ш у р а қулоғини беркитиб кулиб туради.

Б у л и ч о в. Ҳа, пуфла, жонинг борича!

Эр-хотин Д о с т и г а е в, З в о н ц о в лар, Б а ш к и н, К с е н и я югуриб киришади.

В а р в а р а. Нима бўлди сизга, отажон?
К с е н и я. Егор, бу нима қилганинг тағин?
З в о н ц о в (карнайчига). Нима бало: мастмисан?
Б у л и ч о в. Тегма унга! Тега кўрма! Бостириб юбор, Исрофил, буларнинг овозини! Бу — Исрофил алайҳиссалом бўлади, қиёмат сурини чалаётир! Замона охир бўлди!..
К с е н и я. Вой, ўла қолай, жинни бўлиб қолипти…
Б а ш к и н (З в о н ц о в га). Кўрдингизми энди?
Ш у р а. Ота, буларнинг гапини эшитсанг-чи! Сени жиннига чиқариб ўтиришипти! Чиқиб кетинг, ҳой, карнайчи, чиқиб кетинг!
Б у л и ч о в. Йўқ, кетма! Ҳамма овозларни бостир, Исрофил! Қиёмат-қойим! Дунё — тамом… Чал карнайингни…

П а р д а.

УЧИНЧИ ПАРДА

Овқат уйи. Ҳамма нарса ўрнидан жилгандай. Стол устида йиғиштирилмаган идиш-товоқ, самовар, магазиндан келган нарсаларнинг халтачалари, шишалар. Бурчакда чемоданлар, уларнинг бирини монастир ходималаридан Т а и с ь я деган қиз йиғиштириб туради; у учлик кулоҳ кийган. Унинг ёнида, қўлида падноси билан, Г л а ф и р а туради. Стол устида чироқ ёниб туради.

Г л а ф и р а. Мелания онамиз кўп турармикин бу уйда?
Т а и с ь я. Мен билмайман.
Г л а ф и р а. Нега ўз қўшхоналарига тушмапти?
Т а и с ь я. Билмайман.
Г л а ф и р а. Ёшинг нечада?
Т а и с ь я. Ўн тўққизда.

Зинада З в о н ц о в кўринади.

Г л а ф и р а. Ҳеч нарса билмас экансан! Нима бало, Дашти саҳродан келганмисан?
Т а и с ь я. Бизни дунё одамлари билан гаплашгали қўймайдилар.
З в о н ц о в. Сўфий она чой ичдими?
Г л а ф и р а. Йўқ.
З в о н ц о в. Самоварни олиб чиқиб, яна қўй бўлмаса, балки чой керак бўлар.

Г л а ф и р а самоварни олиб чиқади.

Нима қилди сизга у ерда: соллотлар қўрқитдими?
Т а и с ь я. Ҳа, соллотлар қўрқитди.
З в о н ц о в. Қанақа қилиб қўрқитди?
Т а и с ь я. Сигиримизни сўйиб ейишди, монастирга ўт қўймоқчи бўлишди. Кечирингиз. (Бир тўда ювилган кирни олиб чиқади.)
В а р в а р а (даҳлиздан). Вой, бу лойгарчилик-эй! Ҳа, сен бу ерда сўфий қиз билан гурунглашиб ўтирибсанми?
З в о н ц о в. Сўфий онанинг бизникига келиб қолиши яхши эмас, биласанми?
В а р в а р а. Бу уй ҳали бизники бўлганича йўқ… Хўш, Тятин унадими?
З в о н ц о в. Тятин деган нарса ё эшак, ё бўлмаса ўзини номусли кўрсатмакчи бўлади.
В а р в а р а. Шошма, ота яна қичқириб ётганга ўхшайди… (Эшик олдига бориб, нариги уйга қулоқ беради.)
З в о н ц о в. Докторлар ақли жойида, деб айтишса ҳам, ҳалиги карнайчи билан бўлган жинниликдан кейин…
В а р в а р а. Э, у ундан ҳам ғалати жинниликларни кўп қилган. Шура билан Тятин иккаласи бир-бири билан қалинлашганга ўхшайдими?
З в о н ц о в. Ҳа, лекин, менингча, мундан ҳеч қандай хайрият чиқмайди. Сенинг у синглинг шайтон нарса, ундан… анча хунук ишларни кутиш мумкин.
В а р в а р а. Афсуски, у сенга қош-кўзини сузиб гапирган вақтларда буни ўйламаган эдинг. Ундай десам, у нарсалар сенга хуш ёқарди-да!
З в о н ц о в. У менга қош-кўзини сузган бўлса, сенинг ғашингни келтирмак учун қилган.
В а р в а р а. Шунга хафамисан? Ҳой, Павлин келаётир. Топиб олди тоза!
З в о н ц о в. Руҳоний тоифаси ўзи ачиб кетди бизда.

Ўзаро гап талашиб, Е л и з а в е т а билан П а в л и н, сўнгроқ М о к е й киришади.

П а в л и н. Газетлар шунақа. Аксари ёлғон ёзишади! Тун ойдин!
Е л и з а в е т а. Мен сизга дейманки, бу бекор гап!
П а в л и н. Ғоят равшан маълум бўлганки, оқ подшо ўз ихтиёри билан тахтдан кечган эмас, балки Петроградга кета туриб йўлда кадет партиясининг аъзолари қўлига тушганда зўрлик билан бу ишга мажбур қилинган… Шундай!
З в о н ц о в. Бундан нима чиқади энди?
Е л и з а в е т а. Павлин домла инқилобга қарши-ю, урушга тарафдор, мен бўлсам — урушга қаршиман! Мен Парижни соғинганман… Бас, энди уруш! Сен ҳам қўшиласан-а, Варя? Ҳанри Катрнинг мана бу сўзи эсингдами: “Урушдан Париж яхши”. Биламан: у худди шундай деб айтмаганку-я, фақат у хато қилган.
П а в л и н. Мен ҳеч нарса устида қаттиқ туриб оладиган киши эмасман, чароки ҳеч нарса устувор эмас.
В а р в а р а. Ярашув керак, домла Павлин, ярашув! Бу қора халқнинг авзойини кўраётирсизми?
П а в л и н. Эвоҳ, кўраётирсан! Хўш, беморимиз қалай? Бу жиҳатдан аҳвол қандай? (Қаншарини бармоғи билан босади.)
З в о н ц о в. Докторлар унда мия айниш аломатини топмаганлар.
П а в л и н. Муниси яхши! Фақат бу докторларнинг адашмай топадиган биргина нарсаси бор, у ҳам бўлса: ўзлари оладиган ҳақ.
Е л и з а в е т а. Мунча заҳар тилингиз! Варя, Жанна бизни кечки овқатга таклиф қилаётир.
Б а ш к и н. Қамоқдагиларни қўйиб юборишипти, миршаблар бўлса балога қолди.
П а в л и н. Ҳа, ҳа… Ажойиб замон! Хўш, Андрей Петрович, бутун бу ҳодисалардан сиз қандай хайрият кутасиз?
З в о н ц о в. Ижтимоий қувватлар қонуний йўл билан ташкил топадилар ва тез фурсатда ўз сўзларини айтадилар. Менинг ижтимоий қувватлар демакдан мақсадим шундай одамларки, улар ижтимоий жиҳатдан маҳкам негизга эга…
В а р в а р а. Менга қара, Жанна бизни таклиф қилаётир… (Эрини бир чеккага олиб чиқиб, шивирлаб гапира бошлайди.)
З в о н ц о в. Биласанми, бу нарса мени анча ўнғайсиз ҳолга тушириб қўйди! Бир томон — сўфий хотин бўлса, яна бир томон — бир сатанг…
В а р в а р а. Секин гапирсанг-чи!
Б а ш к и н. Андрей Петрович! Мокроусов келипти, биларсиз: приставнинг муовини бор-ку?
З в о н ц о в. Ҳа, нима дейди?
Б а ш к и н. Мана бу замондан хавф олиб, хизматидан чиқаётир; бизнинг ўрмонга — дарахт кесишга кирсам, дейди.
З в о н ц о в. Қандай бўлар экан?
В а р в а р а. Шошмай тур, Андрей…
Б а ш к и н. Қандай бўларди: жуда яхши бўлади. Энди Лаптев думини қимтиб ишдан бўйин товлайди. Донат бўлса, ўзингиз биласиз, қобил одам эмас, боз устига, у ҳақиқат ахтарадиганлардан, узун кун ҳақиқат деб сўзланиб юради… Ўзингиз кўриб турибсиз, шу замонда ҳақиқат нима қилсин!
З в о н ц о в. Бу беҳуда гап! Биз бор-йўғи, ўша ҳақ-ҳақиқат…
В а р в а р а. Шошмасанг-чи, ҳой, Андрей.
З в о н ц о в. Ва ҳам адолат ҳукмрон бўладиган бир даврнинг бошланишида турибмиз-да…
В а р в а р а. Сиз ўзингиз нима дейсиз, Мокей?
Б а ш к и н. Мен Мокроусовни олайлик, дейман. Егор Васильевичга айтиб эдим.
В а р в а р а. У нима деди?

З в о н ц о в қовоғини солиб бир четга чекилади.

Б а ш к и н. Аниқ бир нарса дегани йўқ.
В а р в а р а. Мокроусовни олинг.
Б а ш к и н. Ўзини бир кўрсангизмикин?
В а р в а р а. Нима кераги бор?
Б а ш к и н. Танишмоқ учун. Ўзи шу ерда.
В а р в а р а. Ҳай, майли…
Б а ш к и н даҳлизга чиқиб кетади. Варвара қайд дафтарчасига алланималар ёзади. Б а ш к и н М о к р о у с о в ни бошлаб киради. У — думалоқ юзли, қошлари таажжуб билан керилган, юзи кулимсираган бир одам, фақат, афтидан, қаттиқ бир сўкинмакчи бўлиб тургандай кўринади. Миршаб кийимида, ёнида тўппончаси, оёғини жуфтлаштириб, аскарий таъзим қилади.

М о к р о у с о в. Ҳурматларимни арз қиламан. Сизга хизмат қилиш шарафини бахш этсангиз, бениҳоя миннатдор бўламан.
В а р в а р а. Жуда хурсандман. Яна формангиз ҳам устингизда; менинг эшитишимча, миршабларнинг яроқ-аслаҳаларини олаётган эмишлар.
М о к р о у с о в. Жуда тўғри айтдилар: ўзимизга хос кийимимиз билан биз кўчага чиқиб юролмаймиз; шу учун, мен, гарчи ёнимда яроғим бўлса ҳам, росмана пальто кийиб олдим. Аммо, ҳозир асоссиз баъзи бир умидлар пайдо бўлганлигидан, қора халқ бир озроқ босилиб турипти, шу сабабдан… шопимни тақмадим…
В а р в а р а. Бизнинг хизматимизга қачон бошламоқчисиз?
М о к р о у с о в. Ўз ўйимда мен аллақачондан бери сизнинг камтарин хизматчингизман. Ўрмонга, эртага десалар ҳам, жўнашга тайёрман, негаки, мен ўзим ёлғиз одамман ва ҳам…
В а р в а р а. Сиз қандай ўйлайсиз? Бу нарса — шу тўпаланг кўпга кетармикин?
М о к р о у с о в. Менинг чамамда, бутун ёз ичи чўзилар. Ундан кейин ёмғирлар, совуқлар бошланиб қолиб, кўча айланиш оғирлашса керак.
В а р в а р а (кулимсираб). Фақат бир ёзгинами? Қайдам, инқилоб об-ҳавога қарармикан?
М о к р о у с о в. Албатта-да! Бўлмасам-чи? Қиш — совутадиган нарса.
В а р в а р а (кулимсираб). Сиз оптимист экансиз.
М о к р о у с о в. Полиция — умуман оптимист.
В а р в а р а. Шундайми?
М о к р о у с о в. Албатта. Бу — ўз кучига ишонганидан келади.
В а р в а р а. Сиз қўшинда хизмат қилганмисиз?
М о к р о у с о в. Худди айтганлари. Бузовлиқ1 резерв батальониданман, даражам “подпоручик”.
В а р в а р а (қўл узатиб). Хўп, ҳар тўғрида яхши тилаклар тилаб қоламан.
М о к р о у с о в. Чин кўнгилдан миннатдорман. (Оёқ депсаниб, орқамачасига юриб, чиқиб кетади.)
В а р в а р а (Б а ш к и н г а). Шу — аҳмоқ одамга ўхшайди-ку…
Б а ш к и н. Зарари йўқ. Эсликларни ҳам кўраётирмиз-ку… Уларга эрк бериб қўйсанг, бутун ер юзини ағдар-тўнтар қилиб ташлашади… Худди бир халтадай…
П а в л и н (Б а ш к и н ва Е л и з а в е т ага). Руҳоний тоифасига, албатта, очиқ амри-маъруф қилиш ҳуқуқини бериш керак, бўлмаса, ҳеч нарса чиқмайди!

Г л а ф и р а билан Ш у р а Б у л и ч о в ни қўлтиқлаб олиб чиқадилар. Ҳамма унга тикилиб, жим қолади, у қовоғини солади.

Б у л и ч о в. Хўш? Нега жим бўлдинглар? Шунча вақт чувуллашдинг, чувуллашдинг-да…
П а в л и н. Шошиб қолдик… Туппа-тузук одамни бирданига бу хилда…
Б у л и ч о в. Хўш?
П а в л и н. Қўлтиқлашиб чиққанларига…
Б у л и ч о в. Қўлтиқлашиб чиққанларига! Одамнинг оёғи жонсиз бўлиб қолгандан кейин қўлтиқлашади-да! Қўлтиқлашиб чиққанларига эмиш… Мокей, Яшуткани бўшатдиларми?
Б а ш к и н. Ҳа, ҳамма бандиларни бўшатдилар.
З в о н ц о в. Сиёсий бандиларни.
Б у л и ч о в. Яков Лаптевни озод қилиптилар-у, оқ подшони қамоққа олиптилар! Шунақа гаплар, домла Павлин! Нима дейсиз бунга, хўш?
П а в л и н. Бу хусусда омил эмасман… Лекин менинг ақли қосиримча, шу одамлар нималар дейди ва нималар қилмоқчи бўлади — энг аввал шуни бир билиш керак эди…
Б у л и ч о в. Бир подшо сайлаш керак. Подшо бўлмаса, ҳамма бир-бирининг гўштини еб қўяди…
П а в л и н. Бугун юзларингизда бир жонланиш кўрулади, дардни енгаётганга ўхшайсизми?
Б у л и ч о в. Ҳа, ҳа… Енгаётирман! Сиз, эру хотинлар, ундан кейин сен ҳам, Мокей, Павлин домла билан икковимизни ёлғиз қолдиринг. Сен, Шуражон, чиқиб кетма.

Б а ш к и н даҳлизга чиқиб кетади, З в о н ц о в лар билан Д о с т и г а е в лар юқорига чиқиб кетадилар. Икки минутча ўтгач, В а р в а р а юқоридан зинанинг ярмигача тушади.

Ш у р а. Ётсанг-чи!
Б у л и ч о в. Ётгим келмайди. Хўш, домла Павлин, жом тўғрисида келдингизми?
П а в л и н. Йўқ, сизни анча сермалган бир ҳолда кўрарман, деган умид билан кириб эдим, хато қилмаган эканман. Албатта, иккинчи томондан, сизнинг шаҳримиз ва ибодатхонамиз учун кўрсатган ҳимматларингиз ва қилган хайру саховатингизни ўйлаб…
Б у л и ч о в. Сиз менинг ҳақимда астойдил хайри дуо қилмайсиз шекилли, дардим кундан-кун кучайиб бораётир. Энди худонинг йўлига бир нарса бергим ҳам келмайди. Нима учун бераман? Ҳали ҳам жуда кўп бердим, ҳеч бир фойдаси йўқ.
П а в л и н. Сизнинг садақаларингиз…
Б у л и ч о в. Шошманг, домла! Бир саволим бор: худо уялмайдими? Нега менга ўлим юборади?
Ш у р а. Ўлимдан гапирма, ота, қўй.
Б у л и ч о в. Сен жим тур. Сен қулоқ сол. Мен ўз тўғримда гапираётганим йўқ.
П а в л и н. Сиз бундай фикрлар билан ўзингизга беҳуда ташвиш берасиз. Руҳ абадий ҳаётга эга бўлгандан кейин ўлимнинг нима аҳамияти бор?
Б у л и ч о в. Нега, ахир, ўша руҳ ифлос ва тор жасадга қамаб қўйилади?
П а в л и н. Бу масалага, дейин, ҳазилакам бир масала, деб қаралмайди, балки…

В а р в а р а зинада, оғзига рўмолчасини тўсиб кулади.

Б у л и ч о в. У “балки”ларингизни қўйинг! Тўғри гапира беринг. Шура, карнайчи эсингда борми-а?
П а в л и н. Александра Егоровнанинг ҳузурларида…
Б у л и ч о в. У гапингизни қўйинг! Бу — яшайди ҳам, билади ҳам! Мен бўлсам, мана, шунча йил яшадим, энди сиздан сўрайман: сиз нега яшайсиз?
П а в л и н. Ибодатхонада худога қуллуқ қиламан…
Б у л и ч о в. Биламан мен қуллуқ қилганингизни, биламан! Бир кун бориб сиз ҳам ўласиз-да. Бу нима, ахир? Бизга келадиган ўлим қандай нарса ўзи, домла Павлин?
П а в л и н. Ҳадеб сўрайсиз… Бари мантиқсиз ва фойдасиз саволлар! Кечирингиз: сиз энди нариги дунёни кўпрак ўйласангиз бўларди…
Ш у р а. Унақа деманг!
Б у л и ч о в. Мен бу дунёнинг одамиман! Мен тамом шу дунё кишисиман!
П а в л и н (ўрнидан туриб). Бу дунё ер юзидан иборат, ер юзи эса, бир тупроқ, холос…
Б у л и ч о в. Тупроқ? Ундай бўлса, сиз, имм… Ундай бўлса, сиз ернинг тупроқлигини ўзингиз ўйлашингиз керак! Тупроқ дейсиз-у, устингиздаги ридо — зарбофдан! Тупроқ дейсиз-у, зуннорингизга тилла суви юритилган! Тупроқ дейсиз-у, кўзингиз тўйишни билмайди…
П а в л и н. Болиға бир қиз олдида беҳуда ва ярамас гапларни гапирасиз…
Б у л и ч о в. Болиға, асалига…

В а р в а р а шошилиб юқорига чиқиб кетади.

Биз, аҳмоқларни, итни қуёнга алкишлаб ўргатгандай, ўргатадилар… Бир гадой сингари бўлган Исони долвой қилиб, тоза бойидингиз…
П а в л и н. Дард сизнинг жаҳлингизни қўзғотади, сиз жаҳлингизга чидолмасдан, даррандалардек бўкирасиз…
Б у л и ч о в. Йўқолаётирсизми? Хоб-баракалла…
Ш у р а. Бекор ташвиш қиласан, отажон; мунинг сенга зарари бор. Жуда бесаранжом одамсан, лекин…
Б у л и ч о в. Майли! Куядиган жойим йўқ! Ёмон кўраман бу попни! Сен диққат қил, қулоқ бер, мен атайлаб сенга кўрсатаётирман…
Ш у р а. Ўзим ҳаммасини кўриб турибман… Ёш бола эмасман… Эсим бор — биламан!

Зинада З в о н ц о в.

Б у л и ч о в. Улар ҳалиги карнайчи воқеасидан кейин мени жиннига чиқариб қўйдилар; шу докторлар бўлса — бекор дейди! Сен докторларга ишонасан-ку, Шура? Докторларга?
Ш у р а. Мен сенга ишонаман… Сенга…
Б у л и ч о в. Хоб-баракалла! Йўқ, менинг эсим жойида! Докторлар билишади. Дарҳақиқат, мен нозик масалани қўзғаб қўйдим. Ахир, ўлим нима деган масалага ҳамма қизиқмайдими? Ё бўлмаса, ҳаёт нима деган масалага? Тушунасанми?
Ш у р а. Сенинг қаттиқ касал бўлганингга ишонмайман мен. Сенинг бу уйдан кетишинг керак. Глафира рост айтади! Астойдил даволаниши керак. Сен ҳеч кимнинг гапига кирмайсан.
Б у л и ч о в. Ҳамманинг гапига кираман! Энди, мана, кампирни чақириб кўрамиз. Балки, фойдаси тегарди? Унинг келадиган вақти бўлди. Бу оғриқ еб битиради мени… Кўп оғир!
Ш у р а. Қўй, отажон! Ундай дема, жоним! Ётиб ором ол…
Б у л и ч о в. Ётсам бўлмайди. Ётсам, дардга унаб берганим бўлади. Муштлашганда паст келгандай гап. Менинг гапиргим келади. Баъзи нарсаларни сенга айтиб беришим керак. Биласанми, нима гап? Гап шуки, мен ўз кўчамда эмасман! Мен ўзимдан ётлашиб кетдим, ўттиз йилдан бери доим ёт одамлар орасида яшаб келаман. Мен сенга муни асло раво кўрмайман! Менинг отам умри сол оқизиб ўтган эди. Мен бўлсам, мана… Муни сенга айтиб ҳам беролмайман.
Ш у р а. Шошмасдан, тинчгина, секингина гапиргин… Бурунлари қандай чўпчаклар айтиб берардинг… Ўшанақа қилиб гапир…
Б у л и ч о в. Мен сенга чўпчак эмас, ҳаммавақт ҳақиқатни айтганман. Биласанми… Бу поплар, подшолар, вазирлар… Нима кераги бор уларнинг менга? Худога ишонмайман. Худо қаерда ўзи? Ўзинг кўриб турибсан… Яхши одам ҳам йўқ. Яхши одамлар, қалбаки пул сингари, ноёб! Одамларнинг нималигини кўриб турибсан-ку! Мана энди улар ҳаммаси бир-бирининг бўғзига ёпишиб, бир-бирини қочириб… расво бўлдилар! Аммо менинг нима ишим бор улар билан? Менга, Егор Буличовга, уларнинг нима кераги бор? Сенга ҳам… Фақат сен қандай яшайсан улар орасида?
Ш у р а. Сен менинг ташвишимни қилма…
К с е н и я (кираркан). Александра, Тоня акаси билан бирга сени йўқлаб келипти, ундан кейин акаси…
Ш у р а. Ўлтириб туришар.
К с е н и я. Сен чиққин-а! Отанг билан пича гаплашмакчи эдим…
Б у л и ч о в. Мен хоҳлайманми?
Ш у р а. Сиз гапни кўп чўзманг…
К с е н и я. Ўргат-а, ўргат менга! Егор Васильевич, Зобунова келди…
Б у л и ч о в. Шуражон. Сен кейин яна кирарсан. Ёшларни ичкарига олиб кир… Ҳой, чақир Зобуновани!
К с е н и я. Ҳозир. Мен шуни айтмакчи эдимки, бу Александра анави ярамас бола билан, Андрейнинг ўгай укаси билан қалинлашипти. Ўзинг биласан: у мунга тенг эмас. Битта гадойга чой бериб эдик, энди елкамизга миниб олди.
Б у л и ч о в. Сен, Аксинья, гапнинг рости: ёмон тушга ўхшайсан!
К с е н и я. Майли, хўрлай бер: худодан кўрдим! Сен қизингга “Тятин билан ўйнашувни бас қил!” десанг бўларди.
Б у л и ч о в. Яна нима дейсан?
К с е н и я. Мелания келди…
Б у л и ч о в. Нега?
К с е н и я. Бошига ёмон ишлар тушипти. Қочқин соллотлар монастирга босқин қилишиб, бир сигирни сўйишипти, икки болта, бир курак, бир боғлам канопни ўғирлаб кетишипти; мана шунақа ҳодисалар! Ўрмончимиз Донат бўлса, ёмон одамларни ёнига тўплаб: дарахт кесилаётган ерда ўшалар билан алланималарни қилиб ётипти.
Б у л и ч о в. Маълум ўзи: менга маъқул бўлган одам бошқа ҳеч бир кимсага маъқул бўлмайди.
К с е н и я. Анави билан ярашиб олсанг, яхши бўларди…
Б у л и ч о в. Мелания биланми? Нима учун?
К с е н и я. Нима учун бўларди? Дардинг оғир…
Б у л и ч о в. Бўпти. Ярашай… Мен унга: “Қарзимизни ўз зиммамизда қолдиргин”, дейман.
К с е н и я. Юмшоқроқ гапиргин. (Чиқиб кетади.)
Б у л и ч о в (сўзланади). “Қарзимизни зиммамизда қолдир!”.. “Биз ўзимиз ҳам қолдирган сингари1 ”… Ҳаммаси ёлғон… Оҳ, лаънатилар….
В а р в а р а. Отажон! Ойимнинг Степан Тятин тўғрисида гапириб турганини эшитиб қолдим…
Б у л и ч о в. Ҳа, қизим… Сенинг эшитмаганинг ҳам йўқ, билмаганинг ҳам йўқ…
В а р в а р а. Тятин — қаноатликкина бир одам, Александра учун анча кўп қалин ҳам сўрамайди, ундан кейин Александранинг худди ўз тенги.
Б у л и ч о в. Жуда ғамхўрсан, қизим…
В а р в а р а. Мен Тятинни хўп кўриб билдим…
Б у л и ч о в. Сен ўзинг кимнинг ғамини еб ётирсан? Эҳ, бу… шайтон болалари!

М е л а н и я ва К с е н и я киришади; хизматчи хотин Т а и с и я эшик олдида тўхтайди.

Б у л и ч о в. Хўш, Мелания? Ярашадиган бўлдикми?
М е л а н и я. Шунақа. Полвон! Бекордан-бекорга, ҳеч нарсадан-ҳеч нарса йўқ… ҳамманинг дилини оғритасан…
Б у л и ч о в. “Ўз қарзимизни ўз бўйнимизда қолдир”, Мелаша!
М е л а н и я. Гап қарзда эмас. Шўхлигингни қўй! Қанақа ишлар бўлиб кетаётир… Оллоҳнинг бир сояси бўлган подшоҳни тахтдан туширдилар. Бу, ахир, қандай гап? Худованди карим ўз бандаларининг бошига тоғдай фитна-фасодларни сочиб юборди, ҳамма жинни бўлди, ҳамма ўзига-ўзи ҳандақ ковлаётир. Қора халқ бош кўтара бошлади. Копосовдаги қишлоқ аёллари менинг юзимга: “Биз халқ бўламиз!” деб ўшқиришади. “Бизнинг эрларимиз — соллотлар ҳам халқ!” деб бақиришади. Буни кўрдингми! Ўзинг ўйлаб кўр: соллот қачон одам қаторига қўшилипти экан?
К с е н и я. Буларнинг ҳаммасини Яков Лаптев гапириб, ўша маъқуллайди…
М е л а н и я. Губирни ишдан тушириб, унинг ўрнига Осмоловский деган бир нотариусни ўтқазиб қўйишти…
Б у л и ч о в. У ҳам семиз қоринлардан…
М е л а н и я. Кеча Никандр ҳазрат мундай дедилар: жуда катта ҳодисалар арафасидамиз; ая, фуқародан ҳукумат тузиб бўладими? То ўша Таврот замонларидан бери халқларни қилич ва хоч ушлаган бир қўл идора қилиб келади…
В а р в а р а. Таврот замонларида хочга топиниш йўқ эди.
М е л а н и я. Сен, маҳмадона, жим ўтир. Инжил билан Таврот бир муқова қилинган-ку. Хоч демак — қилич демак. Барибир, қай замонда нимага топинганларини ҳазрат сендан яхшироқ билади-ку! Сиз, нафс деган бандалар, тахтнинг ағдарилганига хурсандсиз. Бу хурсандлигингиз аччиқ кўзёшига айланиб қолмасин. Егор, мен сен билан юзма-юз ўтириб гаплашмакчи эдим…
Б у л и ч о в. Шундай қилиб, яна бир сўкишайлик, дейсанми? Майли, гаплашсак — гаплашайлик, лекин, ҳозир эмас! Ҳозир эмчи хотин келади. Бир соғайиб олай, дейман мен, Малаша!
М е л а н и я. Бу Зобунова кампир жуда донгдор эмчи. Докторларга қаерда, дейсан, мунга етиши! Ундан кейин сен Прокопий авлиё билан ҳам гаплашсанг бўларди…
Б у л и ч о в. Болалар Пропотей деб атайдиган авлиёми? Муттаҳам нарса, дейдиларми?
М е л а н и я. Гапирма-ей, гапирма! Шу ҳам гапми? Сен уни чақиртир-гин-а…
Б у л и ч о в. Уни ҳам чақирайлик, букун, негадир аҳволим яхши… Фақат мана шу оёқларим… Кўнглим очилгандай. Негадир, ҳадеб… ҳар нарсадан кулгим келади! Чақир, Аксинья, эмчи хотинни.

К с е н и я чиқиб кетади.

М е л а н и я. Э, Егор, сенда ҳали… тўлиб ётипти!
Б у л и ч о в. Шуни айтаман-да: тўлиб ётипти, тўлиб…
К с е н и я. У — ҳамма чиқиб турсин, дейди…
М е л а н и я. Хўп, майли, чиқайлик…

Ҳамма чиқиб кетади. Буличов кулиб, биқини ва кўкрагини уқалайди. З о б у н о в а киради, лекин, билдирадиган қилиб — оғзини қийшайтиргани ҳолда ўнг томонига қараб дам солади, ўнг қўли кўкрагига қадалган; чап кафтини, балиқ думи сингари, силкитиб “елпинади”. Тўхтаб, ўнг қўли билан юзини силайди.

Б у л и ч о в. Ҳа, нима бало: жинга чўқинаётирсанми?
З о б у н о в а (куйлаб). Э, дардлар, оғриқлар; тандаги, жондаги иллатлар, ҳордиқлар! Чиқинглар, кетинглар; худонинг бандаси, бунга раҳм этинглар! Бу кунда, шу дамда, шу топда ҳайдайман; сизларни шу ерда бир нафас қўймайман! Ассалом, ассалом, айланай, ўргулай; қалайсиз, бормисиз, тинчмисиз, Егорбой!..
Б у л и ч о в. Омонмисан, хола! Ҳа, ажиналарни ҳайдадингми?
З о б у н о в а. Йўқ, болам, улар билан борди-келди қилиб бўладими?
Б у л и ч о в. Керак бўлса қиласан-да! Худога поплар сиғинади, сен поп эмассан, ажиналарга сиғинишинг керак.
З о б у н о в а. Вой, ўлай, нега мунақа қўрқинч гапларни қиласан? Мени ажиналар билан борди-келди қилади, деб эси паст одамлар гапиришади.
Б у л и ч о в. Ундай бўлса, хола, сендан ҳеч нарса чиқмайди! Поплар мен учун худога кўп ёлвордилар, худо қабул қилмади, менга ҳеч бир ёрдам қилмаётир!
З о б у н о в а. Сен, яхши болам, ўйнашаётирсан, шу ишонмаганингдан келади.
Б у л и ч о в. Сен агар ажиналардан муваккил бўлиб келган бўлсанг, мен ишонардим. Сен ўзинг билсанг керак, эшитгансан, албатта — мен бузуқ одамман, йўлдан озганман; одамларга ёмон муомала қиламан; пулни, дунёни ўлгудек яхши кўраман…
З о б у н о в а. Эшитганман-у, аммо, худо йўлида менга жиндак бир нарсани қизғанарсан, деб ўйламайман.
Б у л и ч о в. Мен, хола, жуда ёмон, йўлдан озган кишиман, худонинг мен билан асло иши йўқ. Худо Егор Буличовдан юз ўгирган. Шундай бўлгандан кейин, сен ажиналар билан улфат бўлмасанг — бор, ёш қизларнинг муҳлати етмаган болаларини тушур. Сенинг касбинг шу эмасми-а?
З о б у н о в а. Вой, шўрим! Сени юзи қора, ўжар одам, дер эдилар, рост экан-да!
Б у л и ч о в. Нима? Нега ёлғон гапирасан? Йўқол!
З о б у н о в а. Ёлғон айтишни билмайман. Сен менга айтиб бергин: қаеринг оғрийди, қани?
Б у л и ч о в. Қорним. Жуда ёмон оғрийди. Мана шу ери.
З о б у н о в а. Менга қара… Аммо-лекин, ҳеч кимга айта кўрма. Йўқ, йўқ, йўқ!..
Б у л и ч о в. Қўрқма. Айтмайман.
З о б у н о в а. Сариқ дард бор, қора дард бор. Сариқ дардни доктор ҳам тузата олади, аммо қора дардни поп ҳам тузата олмайди, ундан каттаси ҳам. Қора дард инсу жинсдан бўлади, унинг фақат биргина иложи бор…
Б у л и ч о в. Ишқилиб, дарров бир ёқлик бўладими? А?
З о б у н о в а. Бу илож, лекин жуда қиммат!
Б у л и ч о в. Албатта, тушунаман.
З о б у н о в а. Мунда, албатта, инсу жинс билан тўқнашмаса бўлмайди.
Б у л и ч о в. Шайтоннинг худди ўзи билан-а?
З о б у н о в а. Ўзи билан бўлмаса ҳам ишқилиб…
Б у л и ч о в. Қўлингдан келадими?
З о б у н о в а. Аммо-лекин, сен ҳеч кимга оғиз очмайсан…
Б у л и ч о в. Йўқол кўзимдан, кампир!
З о б у н о в а. Шошма…
Б у л и ч о в. Йўқол, дейман, бўлмаса, таёқ ейсан…
З о б у н о в а. Менга қарасанг-чи…
Г л а ф и р а (даҳлиздан). Сенга айтаётир, йўқол!
З о б у н о в а. Нима бало бўлди сизларга…
Б у л и ч о в. Ҳайда буни, ҳайда, дейман!
Г л а ф и р а. Муниси ҳам бор экан! Ажинага ўхшайди!
З о б у н о в а. Ўзинг ўхшайсан! Афтинг қурсин, илоҳим… Одам бўлмай ўлинглар… Илоҳим, роҳат юзини, бахт юзини кўрманглар! (Чиқиб кетади.)
Б у л и ч о в (қайрилиб қарайди). Ф-фу…

М е л а н и я билан К с е н и я киришади.

М е л а н и я. Ҳа, Зобунова ёқмадими, маъқул бўлмадими?

Буличов унга тикилган, жим.

К с е н и я. Зобунова ҳам қўрс нарса. Мақталдим деб ёмон ҳайдалиб кетипти.
М е л а н и я. Нима деб сўкади?
Т а и с ь я. Ўғри, муттаҳамлар, дейди.
М е л а н и я. Нега сўкади, ахир?
Т а и с ь я. Туппа-тузук одамни жинни қилмоқчисиз, дейди…
М е л а н и я. Сенга шундоқ дедими?
Т а и с ь я. Йўқ, Пропотей авлиёга айтди.
М е л а н и я. У нима деди?
Т а и с ь я. У бўлса ҳадеб алмойи-алжойи гапларни гапиради…
М е л а н и я. Алмойи-алжойи гапларни? Э, нодон! У одам — авлиё, арвоҳлар билан гаплашган у, тентак! Даҳлизда ўтириб тур, ҳеч қаерга жилма… Ошхонада яна кимлар бор эди?
Т а и с ь я. Мокей…
М е л а н и я. Ҳа, бор. (Б у л и ч о в хонасининг олдига бориб тақиллатади.) Егор, авлиё келди.
К с е н и я ва Б а ш к и н билан бирга П р о п о т е й кириб келади; оёғида чипта ковуш, устида — тўпуққача тушадиган узун, дағал бўз кўйлак; кўкрагида жуда кўп бутлар ва муқаддас суратлар. Қўрқинч башарали; қалин пахмоқ сочлар; узун ва сийрак соқол, ҳаракатлари кескин ва тутқалоқ асари бордай.

П р о п о т е й. Уҳ, дунёнинг попироси шу ерда чекилипти! Жон бўғилаётир…
К с е н и я. Бу ерда, тақсир, попирос чекадиган одам йўқ.

Пропотей изғиринга тақлид қилиб овоз чиқаради.

М е л а н и я. Шошмай тур, касал чиқсин аввал…
Б у л и ч о в (Г л а ф и р а қўлтиқлагани ҳолда чиқади). Оббо… Қандай нарса бўлди, бу!
П р о п о т е й. Қўрқма. Ваҳима қилма! (У яна ўша овозни чиқаради.) Ҳамма нарса фоний: ўтади-ю кетади! Бир Гриша бор эди, катталарга ёр эди, кўплар унга зор эди, қоқилди-ю йиқилди, жаҳаннамга тиқилди!..
Б у л и ч о в. Распутинни айтасанми?
П р о п о т е й. Ана, тушди оқ подшо, феълимизга яраша; бола келди осмондан; мулку давлат пуч бўлди, дунё фасодга тўлди! Фисқу фасод авж олди, одам не кунга қолди! (Яна ўша овозни чиқаради.) Хотин, дейсан ўйингда, шайтон минган бўйнингга; турмасин бу жойда, тез ҳайда-ю тез ҳайда!
Б у л и ч о в. Ҳайдаб кўр, қани! Ҳар қанча валақласанг ҳам ҳаддингни бил. Мелания сен ўргатдингми бу гапларни?
М е л а н и я. Бекор гапни гапирма! Жинни одамга гап ўргатиб бўладими?
Б у л и ч о в. Бўладиганга ўхшайди… Хўш, Мелаша, нима дейсан: худонинг қорни оғрирмикин?
М е л а н и я. Айнима…
Б у л и ч о в. Мосиҳники оғриган бўлса керак. Унинг овқати балиқ эди…
М е л а н и я. Бас қил, Егор, нега менинг ғашимга тегасан?
Г л а ф и р а. Кампир қилган хизматига пул сўраб ётир.
Б у л и ч о в. Бер, Аксинья! Малаша, сен мени кечиргин: мен чарчадим, ўз уйимга кираман. Аҳмоқлар билан иш кўрганда одам ёмон чарчайди, лекин. Қани, Глаша, йўлашиб юбор-чи.

Г л а ф и р а уни олиб чиқиб кетади. К с е н и я қайтиб келиб, синглисига — савол сўрагандай қараб туради.

М е л а н и я. Ўзини жўрттага жинниликка солади! Жўрттага…
К с е н и я. Йўғ-ей! Унақа қилгундай ҳоли борми!..
М е л а н и я. Униси ҳеч гап эмас! Майли, ўйнай берсин. Агар васиятнома масаласи судга тушадиган бўлса, бу ўйинлари ўз зарарига ишлайди. Таисия ўтади гувоҳликка; Зобунова, Павлин домла, анави карнайчи, ҳоҳ-ҳо, гуноҳи оз, дейсанми? Васият қилувчининг ақли жойида бўлмаганини собит қилиб юборамиз.
К с е н и я. Вой, бу ишни қандай қилишга ҳайронман…
М е л а н и я. Шу учун сенга ўргатаётирман-да! Ҳа-а сен, лип этиб тега қолдинг! Мен сенга айтиб эдим. Башкинга теккин, деб.
К с е н и я. А-а… Қачонлар бўлган гап-у! Бу ўзи ҳам бургутдай эмасмиди?.. Ўзинг ҳам кунилаб ўлгансан…
М е л а н и я. Мен-а? Нима бало: жинни бўлдингми?
К с е н и я. Эслатиб ўтириш нега керак…
М е л а н и я. Ё Оллоҳ! Кунилаган эмишман! Мен-а?
К с е н и я. Прокофини нима қиламиз? Унинг кераги йўқдир энди?
М е л а н и я. Нега кераги бўлмасин? Чақирдик, гапни бир жойга қўйдик — энди керак эмас эмиш! Сен менга халақит берма! Бор, уни тайёрлаб олиб кир. Таисья!

Т а и с ь я даҳлиздан чиқиб келади.

Т а и с ь я. Ҳеч нарса билолмадим.
К с е н и я чиқиб кетади.

М е л а н и я. Нимага?
Т а и с ь я. Ҳеч нарса гапирмайди у кампир.
М е л а н и я. Нега гапирмасин? Ўзинг яхшилаб, гапиртира олмагандирсан?
Т а и с ь я. Йўқ, мен гапиртиришга хўп уриндим, у бўлса, худди мушукка ўхшаб, ҳадеб фиқир-фиқир кулади. Ҳаммани сўкади.

Зинадан югуриб Ш у р а туша бошлайди, унинг кетидан А н т о н и н а, Т я т и н. Секин-секин юқоридан З в о н ц о в лар ва Д о с т и г а е в лар тушиб келишади. П р о п о т е й индамасдан таёқ билан кўкка ва ерга чизиқлар тортади. Сўнгра бошини қуйи солиб, ўйчан тўхтайди.

Ш у р а (отаси унга югуриб келиб). Бу нимаси тағин? Бу қандай томоша?
М е л а н и я. Сен жим тур!
П р о п о т е й (қийналгандай). Худодан тонган одам роҳат қилмайди бир дам! Унинг кўнгли ғаш, сиқиқ; соат бўлса — тиқ, тиқ, тиқ!.. Агар қудратим бўлса, ҳар иш қўлимдан келса! Оҳ,оҳ, оҳ, озод бўларди даргоҳ! Ундан ўзга демасдан, мен… Менми? Мен… ёмон одам эмасман! Кимга келипти бало? Биламиз, иншолло! Ўйна, шайтон, хўп ўйна, эркинг бор, тошиб қайна! Ярим кечалар ўтди, саҳар вақти ҳам етди! Хўрозлар чақиришди, ўликлар бақиришди! Чақириққа қулоқ солсин, худодан қайтган борсин! Ернинг қорнини ёрсин, дўзахдан ўрин олсин!..
Б у л и ч о в. Яхши ўргатиптилар сени…
М е л а н и я. Халақит берма, Егор, халақит берма!..
П р о п о т е й. Энди нима қиламиз? Нимага қоқиламиз?
А н т о н и н а (афсусланиб). Мунинг ҳеч бир қўрққулиги йўқ!
П р о п о т е й. Фалон-пистонлар ўлди, жанозаси ўқилди! Йиғлаб кўзни ёшлайми ё бир ўйин бошлайми? Қани энди ўйнайлик, ўйнаб-ўйнаб тўймайлик! (Илгари депсиниб туриб, аста-аста ашула бошлайди, кейин ашулани борган сари авж олдириб, охирида ўйнаб кетади.) Ё Халил, ё Залил, ё Жалил, ё Далил! Ё ёмон, ё сомон, ё қулоқ, ё сулоқ! Ё у кун, ё бу кун, ҳой!.. Чор-чор, шаҳриёр, тошга ур, бошни ёр! Дўст қани — йўқланса, ҳидлари қўланса! Жинг, жинг, жинг. Бир кўринг! Жим, жим, жим, ўзи ким? Худодан айрилган, қаноти қайрилган; гўрларда дайдиган, мияси айниган; шайтонга эргашган, ҳақ йўлдан адашган; минг қарич пошнаси, алвасти — ошнаси; заҳарлар — ошида, Азроил — бошида; вой-вой, ҳой-ҳой, шуми, бу Егорбой…
Ш у р а (қичқириб). Ҳайданг буни!
Б у л и ч о в. Бу нимаси… Итлар… Сиз мени қўрқитмоқчи бўласизми?
З в о н ц о в. Бу шармандаликни бас қилиш керак.

Г л а ф и р а П р о п о т е й нинг ёнига югуриб боради, у ўйнашдан тўхтамай, Глафирага таёқ ўқталади.

П р о п о т е й. Тин, тин, зин, зин; ёмон жин, ёмон жин…

Унинг қўлидаги таёғини тортиб олади.

М е л а н и я. Сен кимсан? Ким бўлдинг сен?
Ш у р а. Отажон, ҳайдаб юбор ҳаммасини… Нега индамайсан?
Б у л и ч о в (қўлини тўлғайди). Шошма… шошма…

Пропотей ерга ўтириб, яна ҳалиги овозини чиқаради, ҳуштак чалади.

М е л а н и я. Унга тегиб бўлмайди. Унинг шу тобда жазаваси тутиб қолди! Унинг кайфи баланд!
Д о с т и г а е в. Мунақа кайф қилганларни, онажон, тутиб олиб урадилар.
З в о н ц о в. Тур ўрнингдан… Йўқол дарров!
П р о п о т е й. Қаерга? (Яна ўша овозни чиқаради.)
Ксения йиғлайди.

Е л и з а в е т а. Мунинг усталигини қаранг… Икки хил овоз чиқаради!
Б у л и ч о в. Йўқол ҳамманг… Шунча кўрганинг етар…
Ш у р а (авлиёга қараб ер депсиниб). Йўқол, афтинг қурсин! Стёпа, ҳайдасанг-чи муни!
Т я т и н (П р о п о т е йни ёқасидан олади). Қани, туринг, авлиё… Кетдик!
Т а и с ь я. У бугун унча қўрқинч бўлгани йўқ… Мундан ҳам қўрқунчроқ бўлишга ярайди бу… Агар арақ ичириб қўйсак борми?..
М е л а н и я. Сен нега жавраб ётирсан? (Бетига уради.)
З в о н ц о в. Уят эмасми?
М е л а н и я. Кимдан уяламан? Сенданми?
В а р в а р а. Тинчланинг, хола…
К с е н и я. Э, худойим… Бу қандай аҳвол бўлди?

Шура билан Глафира Буличовни диванга ётқизадилар, Д о с т и г а е в диққат билан уни қарайди. З в о н ц о в лар К с е н и я билан М е л а н и я ни олиб чиқиб кетадилар.

Д о с т и г а е в (хотинига). Юр, Лиза, уйга қайтайлик! Буличовнинг аҳволи ёмон! Жуда ёмон… Ундан кейин намойиш кетаётир… Қўшилмоқ лозим.
Е л и з а в е т а. Ғалати овоз чиқаришини айтаман-да! Одамнинг ақлига ҳам келмайдиган овоз…
Б у л и ч о в (Ш у р ага). Шу ҳаммаси — сўфий хотиннинг иши…
Ш у р а. Аҳволинг оғирлашдими?
Б у л и ч о в. Бу… ўлмаган одамнинг жанозасини ўқиганга ўхшайди.
Ш у р а. Сен айтгин: аҳволинг оғирми? Докторга одам юборайликми?
Б у л и ч о в. Керак эмас. Подшо билан подшолик тўғрисидаги гапни у девона ўзидан қўшди… “Агар қудратим бўлса, ҳар иш қўлимдан келса!” дейди. Эшитдингми? Қўлидан келмайди!
Ш у р а. У гапларни унутиш керак…
Б у л и ч о в. Унутамиз! Сен бохабар бўлиб тур. Улар тағин у ёқда Глафирага озор бериб юришмасин… Кўчада қандай ашула?
Ш у р а. Сен ўрнингдан турма!
Б у л и ч о в. Дарҳақиқат, фисқу фасод уяси бўлган бу мулку давлат маҳв бўлади. Ҳеч нарса кўролмайман… (Ўрнидан туриб, столга таянгани ҳолда кўзларини уқалайди.) Сенинг мулку давлатинг эмиш… Мулку давлат бўлдими шу? Йиртқичлар! Мулку давлат… Поку парвардигор эмиш… Йўқ, бўлмайди! Мени бемаҳал ўлимга ҳукм қилиб қўйибсан, парвариш қиладиган парвардигор бўласанми? Нима учун ўлимга ҳукм қилдинг? Ҳамма ўлади? Нега, ахир? Ҳамма ўлса ўлаверсин! Мен нега ўламан? (Тебраниб олади.) Хўш, Егор нега ўлади? (Ҳирқироқ овоз билан қичқиради.) Шура… Глаха! Докторни чақир! Ҳой… Ким бор? Малъунлар! Егор Буличов… Егор!..

Ш у р а, Г л а ф и р а, Т я т и н, Т а и с ь я киришади; Буличов уларнинг оёғига деярлик йиқилади. Дераза ташида қалин ашула овози. Глафира билан Тятин Буличовни тургизишади. Шура деразани очади, ташқаридан ашула оқини гуруллаб киради.

Б у л и ч о в. Нима гап бу? Жаноза такбири… Яна жаноза! Шура! Кимлар улар?
Ш у р а. Бери кел, берироқ… Ана, кўр!
Б у л и ч о в. Эҳ, Шура…

П а р д а.

Чўлпон таржимаси

“ЕГОР БУЛИЧОВ ВА БОШҚАЛАР” ЧЎЛПОН ТАРЖИМАСИДА

Чўлпон адабий меросида Шарқ ва Ғарб халқлари адабиётидан қилинган таржималар ғоят катта мавқени эгаллайди.
Чўлпон қисқа ижодий ҳаёти мобайнида шу қадар кўп асарларни ўзбек тилига таржима этганки, агар унинг тўла асарлар тўплами нашр этилгудек бўлса, бу нашрнинг тенг ярмини, балки ортиқроқ қисмини таржима асарлар ташкил этган бўларди. Атоқли шоир ҳаётининг авжи ширага тўлган, самарали, ўн йилдан зиёдроқ вақти ўзбек театр санъати билан боғлиқ кечганлиги сабабли у рус ва жаҳон драматургларининг талайгина асарларини ўзбек тилига ўгирди ва бу асарларнинг аксарияти ўзбек драмастудияси, собиқ Ҳамза номидаги драма театрида саҳна юзини кўрди. Аммо, афсуслар бўлсинки, Чўлпон қаламига мансуб бу таржима асарлардан фақат “Ҳамлет” билан “Борис Годунов”гина нашр этилди ва бизга қадар омон-эсон етиб келди. Лекин унинг бошқа қарийб барча таржима асарлари ё куйдириб ташланди, ё кимнингдир қўлида қолиб йўқолди.
1937 йилда Чўлпон “халқ душмани” сифатида қатағон этилиши билан унинг собиқ Ҳамза номидаги драма театри саҳнасида ўйналаётган ёхуд саҳнага чиқиш арафасида турган “Маликаи Турандот” (Карло Гоцци асари), “Ўсиш”, “Зағмук” (ҳар иккаласи А.Глебов асари), “Ҳужум” (В.Ян ва Чўлпон асари), “Сигнал” (С.Поливанов ва Л.Прозаровский асари), “Бағоват” (Дм. Фурманов ва С.Поливанов асари), “Бронепоезд 14-69” (Вс.Иванов асари), “Ҳайқир, Хитой!” (С.Третьяков асари), “Пўртана” (В.Биль-Белоцерковский асари), “Ҳамлет” (У.Шекспир асари), “Егор Буличов ва бошқалар” (М.Горький асари) ҳамда “Борис Годунов” (А.Пушкин асари) спектакллари театр репертуаридан олиб ташланди.
Кези келганда айтиш жоизки, Ҳамза театри, бу асарлардан ташқари, айрим манбаларга қараганда, Лопе де Веганинг “Қўзи булоқ”, К.Голдонининг “Икки бойга бир қарол”, Мольернинг “Хасис”, Н.Гоголнинг “Ревизор” (“Терговчи”). А.Файконинг “Портфелли киши”, С.Левитинанинг “Ҳукм” пьесаларини ҳам Чўлпон таржимасида саҳнага қўйган. Бинобарин, Чўлпондек “халқ душмани”га лаънат тошлари отилиши билан бу барча таржима асарлар ҳам яшашга ҳақсиз, деб топилди. Бошқача айтганда, Чўлпон ижодий меҳнатининг самараси бўлган асарлар 37-йил гулханида ёндириб кул этилди.
Камина узоқ йиллардан бери олиб бораётганим изланишлар натижасида яқинда Ўзбекистон Президенти девони архивидан Максим Горькийнинг Чўлпон таржимасидаги “Егор Буличов ва бошқалар” асари матнини топишга муваффақ бўлдим. Махфий архивларнинг бирида сақланаётган ҳужжатларга кўра, Чўлпон 1935 йилда “Егор Буличов ва бошқалар” пьесасининг таржимаси учун театр кассасидан 1000 сўм олган. Тахмин қилиш мумкинки, Чўлпон бу қалам ҳақини таржимани узил-кесил тугатгандан кейин бир йўла олган. Бинобарин, биз М.Горькийнинг бу асари Ҳамза театри учун ва шу театрнинг буюртмаси билан 1935 йилда ўзбек тилига ўгирилган, деб ҳисоблашимиз мумкин.
Шубҳасиз, савол туғилиши мумкин: нима учун Ҳамза театри ўтган асрнинг 30-йиллари ўрталарида М.Горькийнинг “Егор Буличов ва бошқалар” асарини саҳнага қўймоқчи бўлган? Гап шундаки, биринчидан, М.Горький 1934 йилда СССР Ёзувчилар уюшмасининг биринчи раиси этиб сайланган ва у СССР таркибига кирган кўп миллатли адабиётнинг байроқдори бўлган. Ўзининг 15 йиллик юбилейига тайёргарлик кўра бошлаган Ҳамза театри эса шонли санани жаҳон драматургиясининг шоҳ асарларидан бири — У.Шекспирнинг “Ҳамлет” ва совет драматургиясининг етук намуналаридан бири “Егор Буличов ва бошқалар”ни саҳнага қўйиш билан нишонламоқчи бўлган. 1938 йилда нишонланажак М.Горький туғилган куннинг 70 йиллиги бу режанинг кучга киришига сабабчи бўлган.
Рус адабиётшунослари М.Горький драматургик ижодини икки босқичга ажратадилар. Агар “Мешчанлар”, “Тубанликда”, “Душманлар” сингари драмалар М.Горький ижодининг биринчи босқичига оид бўлса, “Егор Буличов ва бошқалар” ҳамда “Достигаев ва бошқалар” драматург ижодининг иккинчи, гуллаган босқичининг мевалари ҳисобланади.
Чўлпон Москвада кечган ҳаёти (1924-1927, 1931-1934) давомида рус адабиёти ва рус театрини яқиндан ўрганди. М.Горькийнинг “Она” романи, “Илгаклар” ва “Тонг” ҳикояларини ўзбек тилига маҳорат билан ўгирди. Шунинг учун театр М.Горькийнинг “буличовнома”сини таржима қилишни ҳам Чўлпонга топширди ва Чўлпон буюртмани тахминан шартномада кўзда тутилган муддатда (1935) бажарди.
Мазкур таржима лотинча шрифтли машинкада кўчирилган бўлиб, 72 саҳифадан иборат. Аҳён-аҳёнда учраб турувчи тузатишлар 1936 йил 3 июлда, яъни рус адибининг вафоти (1936.18.VI) дан кейин бошқа бир кишининг қўли билан киритилган. Тахминимизга кўра, таржима матни нашр этилиш мақсадида машинкаланган. Буни ўша кезлардаги Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг раҳбарларидан бири — Қурбон Берегиннинг Ўзбекистон Давлат нашриёти номига ёзган хатидан ҳам билса бўлади. Мазкур шахс асарнинг унвон (титул) варағига қуйидаги сўзларни ёзган:
“ЎзГИЗ.
Мени вақтим йўқ. Бошқага беринг. Сўнгра, бошқа таржимон топилмадими? Нега Чўлпонга таржимага берилди?
Қ.Берегин имзоси.
10/IV”.
Қурбон Берегиннинг бу ёзувидан шу нарса аён бўладики, биринчидан, таржима муҳокама этилмоқчи ва ҳатто Қ.Берегиннинг ўзи муҳокама мажлисига раислик қилмоқчи бўлган, иккинчидан, у таржимадан қаноат ҳиссини туймаган, учинчидан ва энг муҳими, у таржиманинг Чўлпонга берилганидан норози бўлган.
Маълумки, Ўзбекистон компартиясининг ўша пайтдаги раҳбари Акмал Икромов Чўлпонга, Файзулла Хўжаев сингари, хайрихоҳлик билан қараган. Қ.Берегиннинг сўнгги сўзлари эса унинг Чўлпонга нисбатан қарши қутбда турганидан ва ҳатто Чўлпон масаласида Марказком икки гуруҳга ажралиб кетганидан дарак беради.
Шубҳасиз, “Егор Буличов”нинг таржимаси “Ҳамлет”нинг таржимаси даражасида эмас. Бунинг сабаби, бизнингча шундаки, Чўлпон гарчанд М.Горькийнинг “Она” романини ўзбек тилига меҳр билан ўгирган бўлса-да, бу асарга нисбатан ўзида катта қизиқиш кўрмаган, уни маҳорат билан таржима қилиш учун ўзида етарли даражадаги руҳий кучни, рағбатни, илҳомни тополмаган.
Чўлпоннинг 1937 йил 7-8 апрель кунлари Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида бўлиб ўтган йиғилишдаги нутқидан шу нарса маълумки, у мусофирликдан қайтгач, она юртида илиқ бир муносабатни кўрмаган. Қанд касаллигига мубтало бўлган адиб моянали иш билан таъмин этилмагани учун оғир иқтисодий аҳволда яшаган. У ана шундай шароитда, икки йил ичида “Она”нинг иккинчи бўлимини, “Егор Буличов”ни, Пушкиннинг “Дубровский” ва “Борис Годунов”, Лоҳутийнинг эса “Оврупо сафари” асарларини таржима қилган, “Жўр” номли шеърлар китобини нашрга тайёрлаган. Шунга қарамай, уни “Москвадан келгач, ўзини кўрсатмади”, деб айблаганлар. “Ҳамлет”нинг Чўлпон қаламидан чиққан доҳиёна таржимасига матбуот совуқ муносабат билдирган, театр афишаларида ҳатто таржимон номи қайд этилмаган. “Она”нинг нашрида эса таржимон номи техник муҳаррирнинг исми-шарифи билан бир жойда ёзилган.
Чўлпон зикр этилган нутқида мажлис раиси Қурбон Берегинга мурожаат этиб, яна бундай деган: “Ҳамлет” мендан илгари бошқа бировга берилган экан, лекин у истамаган (тўғрироғи, эплолмаган — Н.К.) экан, сўнгра, “Ҳамлет”нинг таржимасини менга берганлар. Биз уни Уйғур билан бирга ишладик. Охирида газетада чиқдики, “Ҳамлет”нинг таржимаси Чўлпоннинг ҳеч бир иштирокисиз театрга чиқди”, деб.
Ана шундай муҳитда яшаган Чўлпоннинг “Егор Буличов”ни биз кутган ва орзу қилгандек катта маҳорат билан таржима қилиши маҳол эди.
Шунга қарамай, ушбу таржима улуғ Чўлпон ижодий меҳнатининг самараси сифатида катта адабий-тарихий аҳамиятга молик. Қолаверса, Чўлпон М.Горькийнинг 1917 йил инқилоби арафасидаги рус халқи турмушидан олинган асарини аниқ ва ёрқин тил билан таржима қилган.
Ниҳоят, М.Горькийнинг мазкур асари 1939 йил 10 мартда Ҳамза театрида режиссёр И.Илёсов томонидан саҳналаштирилган.

Наим Каримов, профессор.
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2004 йил, 1-сон