Qadim zamonlarda…
U paytlarda buvim yoshgina, o‘n besh yashar kelin bo‘lib, birinchi marta qadrdon go‘shasini tashlab, eri bilan mamlakatning sharqiy hududiga jo‘nab ketgan edi. Buvam ham navqiron yigitcha edi o‘shanda, uning yosh va go‘zal xotini-yu bo‘ksasiga osib olgan enli xanjaridan bo‘lak boyligi yo‘q edi.
Tevarak-atrof o‘tib bo‘lmas changalzor va o‘rmondan iborat. Biroq qo‘l qovushtirib o‘tirishdan foyda yo‘q, pirovardida buvam daraxt kesib, yer ochdi, to‘nkalarni kovlab olib tashlab, ekinzor uchun joy hozirladi, buvim esa o‘sha maydonda bog‘ barpo qildi. U birinchi bo‘lib duryan daraxtini ekkan ekan…
– O‘sha daraxt haliyam bormi?
– Bor. Bu mevalarni o‘sha daraxtdan uzib keltirganman. Ana tepaga qarang.
Biz bir-birimizga qarab oldik. Darhaqiqat, biz ana o‘sha keksa daraxt soyasida o‘tirar edik. Chindanam uning allazamonlarda ekilgani sezilardi: po‘stlog‘i qurib-qovjiragan va ko‘pgina yerlari oqarib ola-pes holga kelgan, biroq tanasi hamon temirday qattiq hamda shunchalar yo‘g‘on ediki, biz, uch nafar bola qo‘l ushlashib ham uni quchog‘imizga sig‘dirolmaymiz. Uning g‘adir-budur shoxlari tarvaqaylab o‘sgan, yirik-yirik mevalari esa dag‘al tikanli po‘stloq bilan qoplangan edi.
– Bundan chiqdi, daraxtning yoshi yarim asrdan o‘tgan ekan-da?
– Ellik olti yil bo‘ldi unganiga. U mening oyimdan bir yosh katta. Buvim unga hazillashib: “Bu duryan – sening katta akang bo‘ladi”, der edi.
An quyuq yashil yaproqlarga tikilib jim bo‘lib qoldi. Negadir onasi esiga tushib ketdi. Bir vaqtlari onasi tirikligida u jajjigina qizaloq bo‘lib, navnihol daraxt novdalarini ushlab alpang-talpang qadam tashlab yurishni o‘rganar edi. Keyinchalik ulg‘ayib shu tarvaqaylagan daraxt soyasida dugonalari bilan o‘ynaydigan bo‘ldi, o‘sha kezlari ular uchun bebaho boylik hisoblangan qattiq, qurib-qovjiragan yaproqlarni terar edi. Ammo Anning xotirasi nochor va uzuq-yuluq – onasi hali u qo‘g‘irchoq o‘ynab yurganida vafot etib ketgan. U onasiga ikki tomchi suvdek o‘xshardi, otasi esa uni buvisiga tortgan, derdi. Rostini aytganda, bugun buvisi yoshligida qanaqa bo‘lgan – tasavvur qilish qiyin. Nevaralariga doim yoshlanib turuvchi hasratli ko‘zlari bilan boquvchi, kulganda tabassum qilayaptimi, og‘riqdan og‘zi qiyshayyaptimi, bilib bo‘lmaydigan, oshini oshab, yoshini yashagan kampir: quruqshagan lablari yorilib ketgan, ko‘zlari ich-ichiga chuqur botgan, ajin tilib tashlagan yuzi tund va ifodasiz. Anning bo‘yi buvisidan qariyb ikki kalla baland edi. U yoshiga munosib kiyingan: och-sariq shimi tor oyoqlariga yopishib turibdi, ko‘ylagi keng, yengi shamolda hilpiraydi. Ilgari sochlarini kalta qilib kestirardi, hozir esa zamonaviy rusum bo‘yicha yelkasiga tushib turadi. Ko‘zlari ravshan, nigohi muloyim, yonoqlari nafarmon, yuzi tabassumdan yorishgan, u mavzunqad bo‘lib, boshini xiyol yonga solintirib turibdi.
Men duryan daraxtiga bir karomat axtarayotgandek tikilardim. Ko‘nglimdan esa buvim aytib bergan rivoyat o‘tardi. Uning ma’nosi hech qachon yodimdan chiqmasa kerak. Chunki u favqulodda ta’sirchan edi.
– Bir zamonlar o‘rmon yoqasida er-xotin yashar ekan. Kunlardan bir kun eri o‘rmonga o‘tin uchun shox-shabba olib kelgani boribdi-yu, o‘sha yerda unga yo‘lbars uchrab qolibdi. Orada omonsiz jang boshlanibdi, odam yirtqichga pichoq uribdi, og‘ir yaralangan ona yo‘lbars qochibdi. Odam qanday bo‘lmasin, yirtqichning uyasini topib, uni o‘ldirishga ahd qilibdi, negaki, agar shunday qilmasa, u o‘ch olishi muqarrar ekan. Qonli izlar uni yo‘lbars yashaydigan g‘orga olib boribdi. U yirtqichni o‘ldiribdi va uning jasadini o‘zi bilan olib ketibdi. Yangi tug‘ilgan yo‘lbars bolasi onasini qayoqqadir olib ketishayotganini ko‘rib, uning ortidan ergashibdi. O‘lgan yo‘lbarsni uyiga olib kelgan odamzod uni hovli o‘rtasiga tashlabdi-da, xotiniga: “Senga sovg‘a keltirdim, terisini shilib ol!” deb qichqiribdi. Xotini chiqib qarasa, hovlida o‘ldirilgan yo‘lbars murdasining bag‘rida kichkinagina bolasi hadeb uning qorniga suykalib ochlikdan angillayotgan emish. Rahmi kelgan ayol ko‘kragini sog‘ib, sutini yo‘lbars bolasiga tutibdi. Shu tariqa yo‘lbarscha o‘zini siylai rahm qilib boqayotgan “enaga” qo‘lida unib-o‘sibdi. U bahaybat va yovuz bo‘lib ulg‘ayibdi. Eri, biron kor-hol ro‘y bermasin, deb, uni o‘ldirmoqchi bo‘libdi, biroq o‘zi tug‘magan bo‘lsa ham, oq suti bilan boqqan xotiniga achinibdi. Unga tegmabdi. Ayol yo‘lbarsni o‘rmonga qo‘yib yuboribdi. Yirtqich bo‘lsa ham, yo‘lbars boqqan “enaga”sini unutmabdi, uni sog‘inib, uzoqdan bo‘lsa ham ko‘rish uchun har kuni uylari atrofiga kelar ekan, lekin yaqin borishdan cho‘chir ekan. Uning yoniga ayolning o‘zi borarkan, shirin-shirin gaplar bilan uni erkalar ekan. Eri esa xotini ba’zan qayoqqadir borib kelayotganini sezib qolibdi-yu, birov bilan o‘rmonda uchrashyapti, deya o‘ylab rashk qilibdi. Xanjarini olib bir kuni xotinining izidan boribdi, changalzorda yo‘lbarsni ko‘rib qolib, o‘sha zahoti unga tashlanib, o‘ldiribdi. Yo‘lbars qoni to‘kilgan yerda daraxt o‘sib chiqibdi. Uning mevalari ko‘rinishidan badburush, buning ustiga tikonli po‘stloq qoplagan, mag‘zi esa shirin, xushxo‘r, ona suti singari xushbo‘y ekan.
Biz uchalamiz keksa duryan daraxti ostida o‘tirar ekanmiz, go‘yo yaproqlar shamolda shitirlab, mana shu ko‘hna afsonani aytib berayotgandek tuyulardi. Chirildoqlarning bir maromdagi, zerikarli va toliqtiruvchi chirillashi bamisli buyruq berilgandek birdan to‘xtadi va bog‘ odatdagidan boshqacha, g‘ayrioddiy va sirli sukunat og‘ushiga cho‘mdi. Bir necha lahzadan keyin hashoratlarning ko‘rinmas guruhi qanday to‘xtagan bo‘lsa, xuddi shunday nogohoniy holatda bisotidagi yagona, hasratli kuyini boshlab yuborishgan ediki, biz seskanib tushdik. Men, to‘g‘risini aytsam, ularni hech qachon ko‘rmaganman. Biz, Saygonning tub aholisi, ular haqida faqat kitoblarda o‘qigandik. An ko‘zlarini ola-kula qilib:
– Nahotki ko‘rmagan bo‘lsang? – deb so‘rab qoldi. – Senga uch-to‘rttasini tutib beraymi? Ko‘rging kelyaptimi?
– Qanday tutib berasiz?
– Bu juda oson. Chirildoqlar juda balandga chiqib olishgan bo‘ladi, shuning uchun uzunroq tayoq olib, uchki qismidan bir qarichini non daraxtining shirasiga botirasan va yuqoriga – g‘uj-g‘uj chirildoqlar orasiga sekin ko‘tarsang, bas, marra seniki. Besh-o‘ntasining qanoti tayoq uchiga yopishib qoladi – hech qanaqasiga qochib qutulolmaydi.
Biz tayoq topib, qaysi daraxtda hashoratlar ko‘proq to‘planganini aniqlash uchun boshimizni orqaga tashlab qidirgancha bog‘ bo‘ylab ketdik. Men har qancha baqrayib tikilganim bilan hech narsa ko‘rolmadim. Hayotingda bir marta ham ko‘rmagan narsangni qanday tanishing mumkin? Buning ustiga ko‘z oldimda xol-xol qizg‘ish-qora dog‘lar chaplashib ketgandi. Holbuki, ular “ajdaho ko‘zi”ning pishgan g‘ujumlari edi. Ular go‘yo, meni uzib yesang-chi, tatib ko‘r, afsus qilmaysan, degan kabi boshimiz uzra shitirlar, yelkalarimizga urilardi. Men ularning taklifiga qarshi borolmay chirildoq tutishni An bilan Liyenning o‘zlariga havola qildim.
– Qara, naqadar qo‘rqinchli ular!
– Nega endi, aksincha, judayam bejirim ular!
Liyen shoxlarni har tarafga surib, qo‘llarini uzatgancha mening yonimga kelardi. Uning do‘mboq, pushtirang kaftida bolaridan jindekkina yirikroq hashoratlar g‘imirlardi. Men ularga sinchiklab razm soldim. Qiziqadigan joyi yo‘q.
Shu asno qosh qoraydi. Kuchsizgina shamol qo‘zg‘aldi. Bog‘cha jonlandi, yaproqlar yana ko‘hna rivoyatlar hikoya qilib berayotgandek shivirlay boshladi. Men ko‘zlarimni yumdim va o‘zimni xuddi ertaklar olamida yurgandek his qildim. Buvim aytib bergan afsona va rivoyatlar xotiramda jonlanib, meni go‘yo mo‘jizakor hamda sirli olis o‘tmish sari yetaklardi…
Men kutilmaganda yonginamda yangragan ovozlardan hushimga keldim. Ko‘zimni ochsam yana XX asrdaman. An notanish bir yigit bilan gaplashardi:
– Biz ertalabdan beri shu yerdamiz.
Ular mening yonimga kelishdi, men o‘rnimdan turdim, ular bilan salomlashdim. Xay – o‘sha yigitni shunday deb atashardi – avval menga boshdan-oyoq razm solib chiqdi, keyin o‘girilib Liyenga diqqat bilan tikildi. Biz haqimizda, ikki tomchi suvdek bir-biriga o‘xshaydi, deb bekorga aytishmas edi, shekilli. Biz ham notanish odamdan ko‘zimizni uzmasdik: oq oralagan sochlari silliq taralgan, yuzida qahrli ifoda zuhur etgan, ko‘zlari jiddiy, o‘zi qotma, shuning evaziga tik ko‘rinar, egnida eski, dazmollangan ko‘ylak, moshrang shimi to‘zigan… Liyen yana bir bor unga qaradi-da, qulog‘imga shivirladi:
– Bir kor hol bo‘lganga o‘xshaydi.
Lekin u bizga boshqa ahamiyat bermadi. An bilan savol-javob qilgancha uy tarafga yurdi. Biz ularga ergashdik.

* * *

Bog‘da tun cho‘kkani tezroq seziladi. Uyda chiroqlarni yoqishdi. Biz kechki ovqatga o‘tirdik. Liyen baliq qaylasini qanday tayyorlashayotganidan xabar olgani oshxonaga chiqib ketdi, An esa menga xayolchan ovozda dedi:
– Agar o‘zingizni yaxshi tutsangiz, bugun Xay amakining g‘alati tarixini aytib beraman.
Men tushunolmadim, kim o‘zi bu Xay, qarindoshmi yoki oddiygina tanishmi? Unga yaqin odamdek muomala qilishyapti-yu, lekin begona bo‘lsa kerak. To‘g‘risi, u menga inson sifatida yoqdi, shuning uchunmi, u bilan gaplashgim kelardi.
– Amaki, biz tomonlar ertak, afsonalarning koni ekanini bilsangiz kerak. Har bitta daraxt, mevalarning o‘z afsonasi, kelib chiqish tarixi bor. Men bir maqolni ko‘p eshitganman: “Har irmoqning manbai bor, har giyohning ildizi”, lekin rosti, buni endigina tushunib yetgandekman.
Xay yovshanga o‘xshagan maysaning uchidan uzib, menga uzatdi:
– Giyohlar bilan ham bog‘liq qanchadan-qancha naqllar bor. Mana, masalan, bunday satrlar mavjud:

Falakda charx urib uchar chuchuk xantal,
Yovshan pastda, zamin dardi bilan yashar.

– Darsda yodlaganmiz shu misralarni. Esimda qolgan. “Maqollar, matallar va xalq qo‘shiqlari” degan kitobda. Yoki mana bunday afsona bor: “Bor ekan, yo‘q ekan, bir odam bo‘lgan ekan. Bir kuni u o‘rmonga ketib, qaytib kelmabdi. Uyda yosh xotini, to‘rtta bolasi va keksa onasi qolibdi. Yosh-yosh bolalar ovqat yeyman, deb baqirisharkan, kampir nolirkan, ajalim yetmasdan bir piyola bo‘tqa beringlar deb, uyda esa hech vaqo yo‘q ekan, hatto bir dona guruch qolmabdi. Nachora, yosh juvon qishloq oqsoqolining huzuriga borib, qarzga guruch so‘rabdi, oqsoqol uni ko‘zdan kechiribdi-da: “Ering o‘lib, kechasi yolg‘iz yotganda sovuq yemayapsanmi?” deb so‘rabdi behayolik bilan. Juvon uning sha’niga har xil gaplar aytib qochib ketibdi. Uyiga kelsa bolalar yig‘layotgan ekan, kampir zorlanayotgan ekan, ichkariga kirmabdi, qaytib ortiga ravona bo‘libdi. Yurib-yurib qishloqni aylanib chiqibdi, oxiri yana o‘sha oqsoqolning uyiga kelishga majbur bo‘libdi. Tishini tishiga bosib, ichkariga kiribdi… U yerdan bir xalta guruch bilan qaytib chiqibdi. Qishloq ko‘chalari oralab kelayotganda, hamqishloqlari uning ortidan g‘iybat qilishibdi. Ayol boshini egib, tezroq uyiga yetib olish uchun shoshilibdi. Yo‘lda ketayapti-yu, ko‘zlaridan shashqator yosh oqarmish. Ko‘zlaridan oqqan yosh tomchilari tushgan yerda tashqi tomoni yam-yashil, ichki tomoni och siyohrang, xushbo‘y, ta’mi achchiq giyohlar o‘sib chiqibdi”.
Lampa chiroqning nuri hovlimizni arang yoritardi. Bog‘ni zulmat qopladi. Shamol zo‘ridan baland daraxtlar chayqaladi, ba’zan-ba’zan chirildoqlar va qora chigirtkalarning chirillagani eshitiladi. Liyen bir nima degandi, o‘z xayollarim bilan band bo‘lganimdan eshitmadim. Xay amaki kulib yubordi. U boshmaldog‘ida qalinroq sigarani yoqib, huzurlanib ichiga tortdi, so‘ng og‘zidan halqa-halqa tutun chiqardi.
– Hozirgi yosh avlod frantsuz mustamlakachilarini tushida ham ko‘rmagan, ular ulg‘ayganda amerikaliklar bilan bo‘lib o‘tgan urush ham tugagandi. Xalqimiz tarixi sizlar uchun bir ertakdek gap. Ishonishingiz amrimahol. Mayli, endi yotib uxlang, vaqt allamahal bo‘ldi, men ham borishim kerak.
Xayrlashib jo‘nab ketdi. Bog‘dagi daraxtlarning shoxlari yengilgina silkinib, oyoq ostidagi giyohlar shitirlagancha ortidan kuzatib qoldi. Bir yo ikki ertak yoxud rivoyat bilan hali-veri tinchimasligimizga ko‘zi yetgan An Xayning boshidan o‘tgan voqealari gapirib berdi.
– Janubdagi yerlarimiz ozod qilingan yili, men o‘n sakkiz yashar edim, shundan oxirgi o‘n yilni evakuatsiyadan so‘ng otam bilan Saygonda o‘tkazdik. Ittifoqo, bir kuni buvimni ko‘rgani bordim. U yerlarni ko‘rmaganimga ancha bo‘lgandi, ammo-lekin bolaligimdagi ko‘p narsalar o‘zgarib ketgan ekan. Qishloqqa yetmasdan beriroqdagi chorrahada harbiy kiyimdagi bir yigitni ko‘rdim. U xuddi meni kutib turgandek tuyuldi. Men nima qilishimni bilmay, qo‘rqib xavotirga tushdim. U ismimni, qayerda tug‘ilganimni, otam bilan onam, buvim bilan bobom kimligini so‘radi. Ochig‘i, uni soqchi deb o‘ylab, har bitta savoliga muloyimroq javob berishga harakat qilardim.
– Ha, shunday… muhtaram soqchi, ha, muhtaram soqchi…
U gapimni bo‘lib:
– Meni amaki degin, tushundingmi, amaki, – dedi samimiy ohangda. – Men asli shu yerlikman, bu yerdan ketganimda sen hali tug‘ilmagan eding. Lekin onangga judayam o‘xshar ekansan. Uzoqdan ko‘rib, avvaliga ishongim kelmadi, yaqinroq kelganingda yanglishmaganimni sezdim. Nechchiga chiqding? O‘n sakkiz! Men ketayotganimda onang ham endigina o‘n sakkizga kirgandi. U mana shu chorrahada meni kuzatib qo‘ygan, ortimdan qo‘l silkib xayrlashgan edi… Qara… Vaqtning o‘tib ketishini. Onang yaxshimi, sog‘lig‘i qalay?
– O‘n yil bo‘ldi onam vafot etganiga.
– Eh-he…
Uning hayratomuz, shu bilan birga dardli ovozidan yuragim siqildi. Onam vafotidan so‘ng bu tomonlarga endi kelishim, tavba, birinchi uchratgan odamim u haqda hijjalab so‘rasa-ya!.. U ham mayli, lekin uning ko‘ksidan otilib chiqqan xo‘rsinish aralash nadomat bunchalar kuchli? Kim u? Men uning haliyam yoshlik chog‘idagi salobatini eslatayotgan azamat yelkalari, ma’noli ko‘zlariga ko‘z qirim bilan nazar soldim. U churq etmadi, men xayrlashib, yo‘lga tushdim va uch-to‘rt qadam yurgach, o‘girilib qaradim. U hamon qimir etmay haykaldek qotib turar, egnidagi eski, rangi o‘ngib ketgan chang harbiy kiyimi uning bu alfozda qotib turishiga o‘zgacha bir mazmun, ko‘rk baxsh etardi, u mening ortimdan hayrat va kuchli iztirob ichida termilardi.
– Amaki, menga yana bir nima demoqchi edingizmi?
– A… yo‘q, yo‘q. Sen xuddi onangga o‘xshab qadam tashlar ekansan.
Uyga kelgach, buvimga o‘sha notanish kishi haqida oqizmay-tomizmay gapirib berdim. Buvim uning kim ekanligini aniqlay olmadi, bo‘lmasa, uzoq-yaqin qarindoshlarimizning hammasini bir boshdan eslab chiqdi.
Oxiri bir nimani esladi-yu, anchagacha menga aytishga ikkilanib turdi, barmoqlarini bukib, o‘tgan yillarni o‘zicha bir nimaga qo‘shib chamaladi. So‘ng gap ochdi:
– Qo‘shni qishloqda Shau Vang Rong degan odam bo‘lardi… U buvangga o‘xshab qo‘riq yerlar ochardi. Juda yaxshi odam edi, boy-badavlat bo‘lishdan ko‘ra chin inson bo‘lishni afzal bilardi. U ertaroq uylangandi, bitta o‘g‘li bor edi. Ismi Xay Diyen. Esimda, o‘sha yili keksa Shau biznikiga tashrif buyurgandi, qizimizga sovchi bo‘lib, urf-odatlarimizga ko‘ra sovg‘a ko‘tarib kelgandi. O‘g‘liga qizimizning qo‘lini so‘radi. Xullas, rozi bo‘ldik, to‘yni qishda qiladigan bo‘ldik. Ana shunda urush boshlanib qoldi. Xay tengdoshlari bilan jangga ketdi, ko‘rib turganingdek, endi kepti. Bechora onang o‘n bir yil kutdi uni. Qizlarning qismati shu ekan. Buvang uni otangga turmushga berganida, u o‘ttiz yoshga chiqib qolgandi. Iloj qancha? Hay, shuncha kutganda ham kelmagan bo‘lsa, yana qancha kutadi? Mana, u keldi. Faqat o‘ttiz yildan keyin. O‘sha chorraha, o‘sha ovoz, o‘sha qadam tashlashlar, o‘sha o‘n sakkiz yosh… Biroq kuzatgani chiqqan nozanin tiriklar orasida yo‘q, bugun qarshisida turgan qiz esa uni tanimaydi. Ko‘rayapsanmi, vaqtning tez o‘tishini, lekin u shafqatsiz…
An jimib qoldi, biz ham qimirlashga istihola qilgandek sukut saqlab o‘tirardik. Hech birimizning uyqumiz kelmasdi. Men qorong‘ilik og‘ushidagi boqqa ko‘z yugurtirdim. Qirol Xung Viong sulolasining shon-shuhratiga guvoh bo‘lgan palmalar, muqaddas keksa duryan, non daraxtlari… Yaproqlar bamisoli o‘z taassurotlarini o‘rtoqlashayotgandek ohista shivirlaydi. Ertaga qanaqa daraxtlar o‘sib chiqadi-yu, ular ertak­lar bog‘iga kelganlar uchun qanday rivoyatlarni hikoya qilib berarkan?

Rus tilidan Olim Otaxon tarjimasi
“Jahon adabiyoti”, 2016 yil, 10-son