G‘ijj-g‘ijj… G‘ijj-g‘ijj… kallai sahardan to yarim kechagacha o‘ttiz to‘qqiz yashar kampir shundoq ham uyquga ajratgan jinday vaqtini yana ham qisqartirib, go‘yoki gavdasiga mashina joylab qo‘ygandek charxning moy surib moylab qo‘yilgandek qop-qorayib ketgan tepkisini bosgani bosgan… Oshqozon shaklidagi yog‘ quyadigan idishga ayol har kuni ikki mahal yog‘, ya’ni ugra oshi quyib turadi. Bundan ko‘zlangan birdan-bir maqsadi — mashina to‘xtab-netib qolmasin.
Bir necha muddat vaqt o‘tadi — ayol qo‘qqisdan qarasa, serajin teri qop ichiga joylangan, nami qochgan mushaklardan va sarg‘ish suyaklardan tarkib topgan mashina boshdan-oyoq toliqish changi bilan qoplanibdi. Buni ko‘rib ayol shubhayu gumonlarga botadi.
“Ichimdagi narsalarning chindan-da, menga daxli bormikin? Nima uchun men mana shu ahvolda hordiq nimaligini bilmay ichim deb, qornim deb charx tepkisini bosib umr o‘tkazmog‘im kerak? Axir, notanish hakim rezinka asbobini ko‘kragimga qo‘yib, salomatligimni tekshirib ko‘rmaguncha, men ichimda nima bor-nima yo‘qligini bilmayman-ku? Agar ichimda o‘rnashib olgan toliqishni qanoatlantirish uchun shu ishni qilayotgan bo‘lsam, yetar, bas, keragidan ham ortib ketdi. Butun vujudim bunga ortiq dosh berolmayapti. G‘ijj-g‘ijj… G‘ijj-g‘ijj… Oh, sira darmonim qolmadi, bir hovuch uvadaga aylanib qoldim”.
Ayol xira chiroqning shu’lasida o‘tirib, ko‘nglidan shu xayollarni o‘tkazib turganida yung tugab qoldi. Ayol teri qop ichidagi mashinaga “to‘xta!” deb buyruq beradi. Lekin — voajab — g‘ildirak to‘xtashni istamay, aylanaveradi. G‘ildirak yigirishni davom ettirmoq uchun iplarning uchlariga tegina-tegina shafqatsiz aylanmoqda edi. Yigiradigan yung tugagani ma’lum bo‘lgandan keyin ipning uchi kampirning barmoqlariga o‘ralib oldi. Shunda kampirning toliqish oqibatida uvadaga aylangan tanasi barmoqlarining uchidan boshlab titila boshladi va g‘ildirak yordamida yigirilgan ipga aylana boshladi. Ayol boshdan-oyoq butkul ipga aylanib bo‘lgandan keyingina g‘ildirak bir-ikki g‘ijirlab, nihoyat to‘xtadi.
“Sizlar ellik ming odamni ishdan bo‘shatib, ular uchun ham bizni ishlashga majbur qildinglar. Endi esa sizlarning sharmandagarchiliklaring to‘g‘risida ochiq gapirishga jur’at qiladigan odam qolmaganiga xursand bo‘lib, bizni yanada ko‘proq ishlashga majbur qila boshladinglar va oqibatda ellik million iyen foyda ko‘rdinglar. Shundoq bo‘lgandan keyin maoshimizni oshirish harakatiga tushinglar-da”.
O‘ttiz to‘qqiz yashar kampirning o‘g‘li ana shu varaqani tarqatgani uchun fabrikadan quvildi. U fabrikada qolgan sho‘rlik o‘rtoqlarining manfaatini o‘ylab, bugun uzzukkun gektograf uchun qog‘ozga shunday so‘zlarning shaklini chekib chiqdiki, bu so‘zlar ishchilarning qalblaridagi so‘nib borayotgan alangalariga kuch beradigan toza havo bo‘lmog‘i kerak edi. U kun bo‘yi zo‘r berib gektografning qulog‘ini aylantirdi. Bu ish butunlay holdan toyguncha davom etdi, so‘ng yarim yalang‘och gavdasining ustiga gazeta varag‘ini yopdi-da, charxning tepkisini g‘ijirlatib bosayotgan onasining oyoqlari yoniga cho‘zildi, endi ko‘zi ilingan ediki, charxning g‘ijirlashi boshqacha bo‘lib qolganini sezib, darhol ko‘zini ochdi va shu ondayoq qora libos tagidan chiqib turgan oyoq uchini ko‘rdi. Charxning kichik teshigi uni so‘rib, yamlab ketmoqda edi.
— Oyijon!
Yosh kampirning ancha yoshga borgan o‘g‘li panjalarini shu qadar qattiq qisdiki, hatto tirnoqlari ko‘karib ketdi. Shunda u qo‘qqisdan bir narsani esladi — har gal hatto xayoliga keltirishi mumkin bo‘lmagan narsa bilan uchrashganida, har gal hatto qalban his etmog‘ining imkoni bo‘lmagan narsaga duch kelganda u panjalarini mana shunday chalkashtirib o‘tirib olib, ularni obdon o‘ylab ko‘rardi, hammasini qalban his etishga harakat qilardi. So‘ng barmoqlari orasidan sirqib o‘tishi mumkin bo‘lgan narsalarning hammasini tugal his qilib bo‘lgach, u yana yotardi, lekin bu gal gazeta o‘rniga kampirning ish kiyimini yopib olardi. Mavjudlikning jismoniy qonuni shunaqa — u hech narsani o‘zgartirishga izn bermaydi, horg‘inlik dengizining to‘lqinlaridan qochib qutulishga yo‘l qo‘ymaydi. Oyoqlaridagi kishanlardan boshqa hech vaqosi bo‘lmagan bu yigit shu kishanlardan xalos bo‘lmog‘i zarur bo‘lgan bir sharoitda uxlamoqni ixtiyor etsa, unga hech narsa xalaqit bera olmasdi.
Ertangi kun qo‘shni ayolning qadam tovushlaridan boshlandi. Bu ayol ham faqirgina edi. U kecha kechqurun kampir yigirib qo‘ymog‘i kerak bo‘lgan iplarni olib ketgani kelgan edi. Erining bir o‘zi ishlab topgan pul besh kishilik oilani boqish uchun sira yetmaydi. Ayol olib ketgan iplaridan sviter to‘qib sotadi, shu bilan sal-pal tuzukroq kun ko‘rishadi.
— Onamiz uyda yo‘qmilar? Kallai saharlab qayoqqa ketdilarikin? Ipni ham yigirib qo‘ymaptilar. Ahvol chatoq-ku! Lekin men juda oshiqib turibman. Borini olib ketaveraman. Onangga aytib qo‘y.
Keksa yigit esnog‘ini bosib, yana panjalarini chalkashtirib o‘tirdi.
— Nazarimda, siz iplarni olib ketsangiz, ahvolingiz ancha nochor bo‘lib qoladi.
— Ahvolingiz nochor bo‘lib qoladi, deysanmi? Menga shunaqa tuyulyapti, deysanmi? Sening nazaringga g‘alati narsalar ko‘rinar ekan-ku! Sen nazaringda, ovqat o‘rniga havo yutib qorin to‘yg‘azish chorasini topganday bo‘lmayapsanmi? Faqat nazaringga ko‘rinayotgan narsalar to‘g‘risida jiddiy qiyofada gapirishga arzimaydi.
— Siz haqsiz, garchi siz buni tushunayotgan bo‘lmasangiz-da, ahvol chindan ham og‘ir.
— Bo‘lmasam-chi! Tushunganimda, bu yerga qadamimni bosarmidim? Sen yoshi o‘tinqirab qolgan ayolga ertadan-kechgacha gap otadigan yoshda emassan.
Uch kundan keyin kampirdan to‘qilgan sviter bitdi.
Ayol uni tugunga tugib, ko‘chaga chiqdi.
Fabrika joylashgan ko‘chaning muyulishida turib, u o‘tgan-ketganlarga yolbora boshladi:
— Akajon, shuni olib keting. Minba’d shamollash nimaligini bilmay o‘tasiz.
— Mana, qarang, hali tafti ketmagan.
— Ha, albatta, toza jundan to‘qilgan.
— Dehqonning xonadonida uning o‘z qo‘li bilan merinos qo‘ydan qirqilgan yungdan to‘qilgan.
— G‘alati-ya… buni kimdir kiyib-kiyib, yaqindagina ustidan yechganga o‘xshaydi-ku…
— Yo‘g‘-e, unaqa demang. Ko‘rmayapsizmi, yap-yangi-ku! Men uni yaqindagina to‘qib bitirdim.
— Balki yungiga ip aralashgandir?
— Beriroq kelib, qo‘lingiz bilan ushlab ko‘ring. Dehqon xonadonida uning o‘z qo‘li bilan tirik merinos qo‘ydan qirqib olingan yung…
— Bo‘lsa bordir… Ie, sviterdan g‘alati nag‘malar eshitilyaptimi? Eshityapsizmi? Nimalardir g‘ijirlayapti, faryod chekyapti, ma’rayapti. Tirik merinos qo‘yning yungidan tikkaning uchun shunday bo‘lmayaptimikin?
— Hazilingizni qo‘ying. Ehtimol, achigan loviya yeb to‘yib olgan bo‘lsangiz, sizning qorningiz g‘o‘ldirayotgandir?
Sviterning ichida kampir piqillab yig‘lamoqda edi. Sviterning ichida kampir ho‘ngrab yuborishdan zo‘r-bazo‘r o‘zini to‘xtatib turardi. Sviterga aylanib qolgan kampir ipga aylanib qolgan miyasi bilan fikrlar, ipga aylanib qolgan qalbi bilan his etardi.
Shu payt ayolning yoniga kampirning o‘g‘li keldi.
— Sotyapsizmi? Nazarimda, uni sotsangiz juda mushkul ahvolga tushib qoladigan ko‘rinasiz.
— Mushkul ahvolga tushib qoladigan ko‘rinasiz, deysanmi? Bekorlarni aytibsan. Savdo qilishimga xalaqit beradigan bo‘lsang, sening o‘zing mushkul ahvolga tushib qolishing aniq. Senga o‘xshagan biror yalangoyoq tepangda masxara qilib turganidan yomoni yo‘q…
— To‘g‘ri aytasiz. Axir, sviteringizni sotgani to‘qiganmisiz?
— Albatta-da! Agar uni o‘zi kiygani to‘qigan desangiz, juda ham adashasiz. Akajon, beriroq keling, mana, o‘zingiz ko‘ring. Xuddi sizga tikilganday. Qizlar ko‘rsa o‘lib qoladi. Buni kiygan odam hech qachon shamollamaydi.
Ammo anchagina vaqt o‘tdi-yu, xaridor topila qolmadi. Holbuki, sviter juda pishiq to‘qilgan edi. O‘ttiz yil mobaynida ayol barmoqlaridagi asablar go‘yo sviter to‘qiydigan juvoldizlarga ko‘chib o‘tganday edi. Buning ustiga, ayol juvoldiz ishlatishga juda mohir bo‘lib ketgandi. Sviter mavsumi ham avjida edi. Hademay qish boshlanadi.
Gap shunda ediki, tevarak-atrofdagilarning hammasi yalang qashshoqlar edi.
Ayol to‘qigan sviterni olishga muhtoj bo‘lgan odamlar juda qashshoq edi. Sviterni xarid qilishga qurbi yetadiganlar esa xorijdan olib kelinadigan yuqori sifatli kiyimlarni kiyadigan toifaga mansub edi. Shuning uchun ham oxir-pirovardida sviter lombardga tushdi — o‘ttiz iyenga garovga qo‘yildi. Hamma lombardlar allaqachon sviterlarga to‘lib ketgan edi. Shahardagi hamma uylarning tomlari ostida esa sviterlari yo‘q odamlar to‘lib-toshib ketgan.
Nima uchun odamlar sviterlar borasidagi bunaqa ahvoldan nolimaydilar? Nahotki, odamlar allaqachon sviter degan narsani butkul unutib yuborgan bo‘lsalar?
Qashshoqlik botqog‘iga botgan odamlar bochkaning tubida yotgan tuzlamalarni eslatadi — ularni charm qoplardagi tuzlangan baqlajonlar ezib tashlagan. Bu qoplarda ularning jismlari tajassum topgan, shu qopga ularning orzulari, qalblari, ardoqli ishtiyoqlari oqib tushgan. Ular xo‘jayinlaridan mahrum, qalin tuman yanglig‘ havoda suzib yurishadi. Agar biror kimsani sviterga o‘rash zarur bo‘lsa, ayni ana shularni o‘ramoq kerak. Sviter xarid qilishga imkon bermaydigan qashshoqlik odamlarni shu darajada nochor qilib qo‘yganki, ular sviter kiydirib qo‘yish kerak bo‘lgan jismlarini butunlay unutib qo‘yishgan.

Odamlar qashshoqlikdan qashshoqroq bo‘la boradilar.
Bunaqa bema’ni qashshoqlikning biron-bir sababi bormi? Sen o‘zing aslida nimasan? Qayoqdan kelib qolgansan?
Butunlay isitmaydigan, lekin guldor rasmlari bor, ingichka yungdan mashinada to‘qilgan xorijiy sviterlar kiyadigan toifaga mansub odamlar mulohaza yuritishadi. Harholda, sviterlar ham ko‘payib ketdi-da! Ehtimol, urush-purish qilish kerakmikin? Yo sviterlarni biron xorijiy mamlakatga sotgan ma’qulmi?
Quyoshning tizzasi bukilib ketdi, soyalar uzunroq va tussizroq bo‘lib qoldi — qish boshlandi. Bug‘lanib, ko‘kka o‘rlagan qalblar, orzular, ardoqli istaklar badqovoq bulutlarga aylanib, kun-bakun quyosh nurlarini to‘sib, o‘tkazmay yotishardi. Shuning uchun ham boshlangan qish juda sovuq keldi.
Yaproqlar uzilib tushdi, qushlar patlarini yangilashdi, yer shisha oynadek silliq sirpanchiq bo‘lib qoldi. Odamlar bukchayib qolishdi, ularning burunlari qip-qizarib ketdi, so‘zlari va yo‘tallari oppoq sovuq hovurga aylandi, ba’zan bu hovurni tamaki tutuni deb o‘ylash mumkin edi. Shunaqa deb o‘ylagan o‘qituvchilar o‘quvchilarini, xalfalar esa shogirdlarini darra bilan savalashdi. Qashshoq odamlar kech kirib, qorong‘i tushishidan bezillab qolishgan, ular tong otishidan ham qayg‘uga tushardilar. Xorijda ishlab chiqarilgan sviterlar kiyadigan erkaklar ov miltiqlariga ruju qo‘ydilar, xorijda ishlangan sviterlar kiyadigan ayollar qimmatbaho mo‘ynalarga o‘ranib, kun davomida o‘ttiz martadan ko‘zgu oldida aylana boshladilar. Chang‘ichilar mumlarini eritishga kirishdi, konki uchadiganlar konkilarini charxlaydigan asbobga moy surdilar.
So‘nggi qaldirg‘och uchib ketdi, muyulishda turadigan ko‘mirfurush bozorining yurishib ketganidan mamnun bo‘lib, kaftlarini bir-biriga ishqay boshladi.
Metereologiya qonunlariga ilova tarzida bularning barini ichidan ham, tashidan ham o‘sha bulutlar sovutib yubordi. Bu bulutlar o‘ziga orzular, qalblar va ardoqli istaklarni singdirib olgan o‘sha bulutlar edi. Ular muzlab qolib, qor uchqunlariga aylandilar. Nihoyat, bir kuni ular qorga aylanib, yerga yog‘a boshladilar.
Sinchiklab qaralsa, bir narsani ko‘rish mumkin edi: qor hammayoqni shu qadar to‘ldirib yog‘moqda ediki, samoning o‘zi yerga oqib tushyapti deb o‘ylash mumkin edi. Qor shahar hayotining hamma tovushlarini yutib yubormoqdaydi. Oraga cho‘kkan o‘lik sukunatda faqat tunga boribgina qor uchqunlarining bir-biriga ishqalanishidan chiqqan tovush g‘ira-shira quloqqa chalinardi. Bu tovush — ovoz yutadigan uskunalar o‘rnatilgan ulkan xonadagi kichkinagina — zig‘irday keladigan qo‘ng‘iroqchaning sadosiga o‘xshardi. Orzular, qalblar, ardoqli istaklar muzlab, qotishidan tashkil topgan qor, tabiiyki, odatdagi qordan farq qilar edi.
Kristallashish hayron qoladigan darajada keng qamrovli, murakkab va go‘zal bo‘lgan edi. Ba’zi bir uchqunlar xuddi benihoya nozik did bilan jilo berilgan chinnidek sovuq oq rangda, boshqalari baayni fil suyagining bag‘oyat yupqa qilib kesib olingan parchasidek xira-oqish rangda, uchinchilari yupqa sadaf siniqlarini eslatuvchi tovlanadigan oq rangda edi. Ularning ba’zi birlari ko‘rinishlaridan bir-birlari bilan o‘ttizta qilich orqali tutashtirilgan, ba’zi birlari — aralash-quralash bo‘lib qalashib ketgan planktonlardan iboratday ko‘rinadi, yana bir xillari esa o‘zimizning oddiy qorimiz zarralari bo‘lib, xuddi birov chiroyli qilib yasab qo‘yganga o‘xshab ko‘rinadigan sakkiz qirrali parchalardan iborat edi.
Qor suyuq havodan ko‘ra sovuqroq edi, ba’zan unga tushgan qor zarrasi tutaganday hovur chiqarib erib ketardi. Qor bag‘oyat qattiq edi. Mabodo uning zarralari tig‘ shaklida kristallashganda, u bilan bemalol soqol olsa bo‘lardi.
Ustidan mashina yurganida qor nafaqat erirdi, balki, aksincha, takroran muzlash printsipiga amal qilib keskin chiyillagan ovoz chiqarib, g‘ildirak rezinkasini kesardi. Mavjud narsa deb aytish mumkin bo‘lgan mavjud narsalarning deyarli hammasi bu kristallarni parchalashga urinib ko‘rishdan oldinoq o‘zi qirqilib, mayda-mayda bo‘lakchalarga ajrab ketardi, bu kristallarni eritishga intilmasdan oldinoq o‘zi muzga aylanib qolardi.
Bu sovuq to‘g‘risida hikoya qilib bermoq uchun nimani misol qilib keltirsa bo‘larkin? Har tomonini sovuq muz qoplagan bog‘da Verlenga amal qilib yonoqlarini yonoqlariga qo‘yib turgan oshiq-ma’shuqlarning qizigan chehralariga qo‘ngan qor uchqunlarini aytaymi? Baayni Dali qalamiga mansub rangdor siymolarga o‘xshab ikki kishi qimir etmay, bir-biriga qapishgancha qotib qolgan. Yoki g‘alati bir isitma olovlarida to‘lg‘anib, o‘lim to‘shagida oh-zor chekib yotgan peshonasiga tushgan qor zarrasini gapiraymi? Hayot bilan o‘lim oralig‘ida yotgan bu bemor na u, na bu tomonga yo‘naldi. Yo devordagi yorug‘ orqali bir gadoning zo‘r-bazo‘r lipillab yonib turgan pechkasi ustiga tushgan qor zarrasi haqida so‘zlab beraymi? Pechkadagi alanga xuddi shishadan yasalgan kabi qotdi-qoldi.
Kunma-kun, oyma-oy, yilma-yil uzluksiz qor yog‘averdi, yog‘averdi, go‘yo bu Ford zavodining konveyeri edi. Qor go‘yo biror qo‘rg‘oshin taxtasini dukillatayotganday gupillab, tinimsiz yog‘ardi.

Ko‘cha bo‘yida o‘sgan daraxtlar butog‘iga,
Pochta qutilari ustiga,
Qaldirg‘ochlarning kimsasiz inlariga,
Tomlarga,
Yo‘llarga…
Bo‘tana suvli ariqlarga,
Quduqlar qopqog‘iga,
Anhorlarga,
Po‘lat ko‘priklarga,
Tunnellarning og‘izlariga,
Dalalarga,
Tovuqxonalarga,
Ko‘mirfurushlar kulbalariga

Va yana sviterlar saqlanadigan lombardlarga yog‘moqda qor.

Yoqqan qorlar ustiga yana qorlar kelib tushardi, ko‘chalar uyum-uyum qor tepalari bilan qoplandi. Bir necha kun, balki bir necha soat qor bo‘ralab yoqqandan keyin qimir etmay, harakatsiz qotib qoladi, go‘yo kino qo‘yadigan uskunaning mayda tishli g‘ildirakchalari qayilib qoldi deb o‘ylash mumkin. Minkovskiy kengligidan vaqt o‘qi g‘oyib bo‘lib qoldi. Endi yog‘ayotgan qorga qarshilik ko‘rsatib, yolg‘izgina tekis taxta shaklidagi kenglik harakat qilmoqda edi.
Belida osilib turgan qutichaga nonushtasini solib olgan ishchi gavdasining yarmini eshikdan chiqarib, osmonga qaradi va qimir etmay turib qoldi. Maydonchada o‘ynab yurgan bola osmonga irg‘itgan koptok go‘yo ko‘zga ko‘rinmas to‘rga ilinganday osmonda muallaq turib qoldi. Boshini egib, sigaretini tutatib olmoqchi bo‘lgan yo‘lovchi izg‘irinda ushikib qoldi. U qo‘lida ushlab turgan gugurt cho‘pining alangasi xuddi shishadan yasalgandek qimir etmasdi. Zavodlarning ulkan mo‘rilaridan qora choyshabga o‘ranib olib, sho‘xlik qilayotgan shaytonbachchalardek, xuddi suvda qotib qolgan jelyatindek osmonda muallaq turardilar. Havoda sovuq qotib zoldirga aylanishga ulgurmagan chumchuq yerga yiqilib, elektr lampochkasiday chil-chil bo‘ldi.
Va bularning bari yana qor bilan qoplandi. Simob ustuni tobora pastga tushib borardi, natijada uning ortiq tushadigan joyi qolmadi, harorat o‘lchagichning o‘zi esa deyarli bir xil haroratni ko‘rsatadigan ahvolga kelib qoldi.
O‘qtin-o‘qtin ko‘chalar uzunasiga ham, ko‘ndalangiga ham yoriqlar bilan qoplanib turar, u yer-bu yerda tez-tez qor to‘zonlari ko‘tarilib turardi. Biroq ular ham bir zumda tinar, o‘rinlarida esa qor uyumlari hosil bo‘lardi.
Ammo boshida ba’zi bir oilalar muzlab qolish xavfidan xalos bo‘lishga muvaffaq bo‘ldilar. Bular xorijiy sviterlar kiyib yuradigan oilalar edi. Xorijiy sviterlarning o‘zida bunga yordam beradigan hech vaqo yo‘q edi, bu oilalar qashshoq bo‘lmaganlari uchun qorning og‘irligidan ularning uylarining tomi bosib qolmadi, ularning pechkasidagi olov hamisha lang‘illab yonib turardi. Ammo ular ham bora-bora oziq-ovqat mahsulotlari saqlanadigan peshtaxtalarning bo‘m-bo‘shligi tahdidli tus olayotganini sezmasliklari mumkin bo‘lmay qoldi. Chirsillab yonib turgan pechka tevaragida o‘tirib olishib, bir-birlarini kuzatishib, kim qancha ovqat yeyayotganini chamalab o‘tirishardi. Keyin ko‘mirning kamchiligi sezila boshladi, ular divanlardan yog‘och stullarga, yog‘och stullardan mandarin solingan yashiklarga, mandarin solingan yashiklardan polga o‘tishdi. Endi ular taxtalarni birin-ketin poldan ajratib ola boshlashdi. Elektr chiroqlar kerosin chiroqlari bilan almashdi, kerosin chiroqlari o‘rnini shamlar egalladi. So‘ng butunlay zulmat ichida o‘tiradigan bo‘lishdi. Ipakdek yumshoq mo‘ynalarga burkangan xonimlar ozib-to‘zib ketgan tulkilarga aylandi, bankdagi hisob daftarlarini o‘ylab turib, ov miltiqlarini tozalaydigan zodagon janoblar tulagan, bod kasaliga duchor bo‘lgan itlarga aylanishdi, ularning detektiv romanlarni o‘qiyverib, kallasi shishib ketgan talaba o‘g‘illari haqiqiy gangsterlarga aylanishdi va to‘pponchalar bilan qurollanib, onalarining yotoqlarida yashirib qo‘yilgan konservalarni o‘g‘irlashdi. Avvallari derazalardan oqsochlariga qattiq dashnom berayotgan uy bekalarining ovozi, qartada omadi kelib yutib olganlarning shodon xitoblari eshitilib turardi. Endi esa chiroqsiz, qorong‘i derazalardan so‘kishishlar, baqirib-chaqirishlar, og‘ir buyumlarning gursillab tushgani, gazmollarning tar-tar yirtilgani, o‘lim oldidagi nola-fig‘onlar eshitiladi, xolos.
Oila boshliqlari xonani elektrostantsiyalarning quvvati bilan ishlaydigan radiotelefonlar orqali uzluksiz jazavaga tushib mashvaratlar qilishadi va oqibatda xorijdan yordam so‘ramasak bo‘lmaydi, degan xulosaga kelishadi.
Ular jo‘natgan radiogrammalarga shunday javob keldi: “Yana besh ming dona g‘oyaviy qora-oq chiziqlarning surati tushirilgan yangi sviterlardan xarid qiling. Ellikta atom bombasi masalasiga nima deysizlar?”
Endi har bir odamga oddiy ko‘z bilan qaraganda ham ravshan bo‘lib qoldi: xohlaysanmi-yo‘qmi kambag‘allarni mehnat qilishga, zavodlarni ishlashga majbur qilib, urush boshlashga to‘g‘ri keladiganga o‘xshaydi.
Shunda ancha-muncha dono bir odam bir nechta tayoqni bir-biriga ulab, uchiga egilgan temirni qotirib bog‘lapti va ilmoqqa o‘xshagan bu asbobini derazaning yorug‘idan o‘tkazib, tashqarida muzlab qolgan yo‘lovchini tortib olmoqchi bo‘lipti. Xorijiy sviter kiyadigan oila a’zolari ko‘z ochib yumguncha o‘zaro g‘alvalarini to‘xtatishib, nafas ham chiqarmay durbinlarga va radiotelefonlarga yopishiptilar. Ammo yo‘lovchi miq etgan ovoz chiqarmay chil-chil bo‘lib sinib ketipti.
O‘z-o‘zini barbod etish jazavasining so‘nggi portlashi. Ichidagi murvati singan qo‘g‘irchoq. Ma’nisiz moddiyunlikka qaytishning eng qisqa yo‘li. Qilinishi zarur bo‘lgan so‘nggi oqilona narsa — derazani ochib, qo‘lini tashqariga chiqarish va o‘zini bir bo‘lak muzga aylantirish bo‘lib tuyulgandi.
Ammo eng g‘alati joyi shunda ediki, endi — jamiki mavjud narsa muzlab qolishi kerak bo‘lgan bir sharoitda hamon avvallari qanday yashagan bo‘lsa, shu tarzda yashashni davom ettirayotgan kalamush qolgan edi. Kalamush kampirdan to‘qilgan sviter yotgan o‘sha lombardda yashardi. Hademay kalamushning bolalari tug‘ilmog‘i kerak edi. U ana shu bolalariga inni nimadan yasashini bilmay yurgandi.
Odamlarga bir narsa xos — ular eng ehtirosli istaklarining amalga oshishiga xalaqit beradigan qashshoqlik nima ekanini bilishmaydi. Kalamush ham bundan bexabar holda bir lahza ham ikkilanmay o‘sha ajabtovur sviterdan foydalandi.
Sviterni egallab olib, uni tishlari bilan tilka-tilka qila boshladi.
Birdan kalamush hosil qilgan yirtiqdan qon ko‘rindi. Kalamushning tishlari tasodifan ipga aylanib qolgan kampirning yuragiga sanchilgan edi. Kalamushning bundan xabardor bo‘lishi mumkin emas edi, shuning uchun u jontalvasasida iniga qochib ketdi va bola tashlab qo‘ydi.
Kampirning qoni sirqib yotardi. Oradan ko‘p o‘tmay polning hammayog‘i qon bo‘lib ketdi, sviter esa o‘z qonidan qip-qizil rangga bo‘yaldi.
Qo‘qqisdan qor yog‘ishi to‘xtadi. Sovuq o‘zining eng avj nuqtasiga chiqqan bo‘lsa ham ajab emas. Qor yarim yo‘lda muzlab, yog‘olmay qolgandir.
Ana shunda sviter hali uyib ulgurmagan qizil qonini yaltiratib, poldan yengilgina ko‘tarildi. Uni ko‘zga ko‘rinmas odam kiyib olganday tuyulardi. Sviter sirg‘alib tashqariga chiqdi. So‘ng harakatsiz qor bilan qoplangan bo‘shliq qo‘ynida beozorgina suzib ketdi. Bu bo‘shliq qo‘ynida tunni kundan ajratishning iloji yo‘q edi.
Kampirdan to‘qilgan sviter qorda yotgan yigitga ro‘para keldi. Bu — kampirning o‘g‘li edi. U zavod darvozasi oldida qo‘ltig‘iga qistirib olgan varaqalarini ichkaridan chiqayotganlarga tarqatayotgan holida muzlab qolgan edi.
Sviter uning qarshisida to‘xtadi. So‘ng yonida turgan ko‘rinmas odam sviterni yigitga kiygazib qo‘yganday bo‘ldi. Sviter yigitning tanasiga yopishib, tarang turardi. Yigit to‘satdan mijja qoqa boshladi. Keyin boshini astagina o‘ngga, so‘lga burdi, keyin sal-pal qimirlab qo‘ydi. Hayron bo‘lib, tevarak-atrofiga alangladi, keyin nigohi o‘zining ustidagi qizil sviterda to‘xtadi. Qo‘qqisdan yigit o‘zini shoir deb his qildi va mamnun jilmaydi.
Yigit hovuchiga g‘ijirlab turgan qorni to‘ldirib, anchagacha unga tikilib qarab turdi. Yigit hatto hovuchida qorni ko‘tarib turganida ham muzlab qolmadi. Yoki u qordan ham sovuqroq bo‘lib qolgandir. Uning ko‘zlari chaqnardi. U qorni bir kaftidan ikkinchi kaftiga oldi va qor go‘yo qor emas, iliqqina yoqimli qumdek uning qo‘lini jarohatlamadi. Ehtimol, uning qo‘lining terisi po‘latday mustahkam bo‘lib qolgandir? U xayolchan boshini egdi. Uning qiyofasini o‘zgarishga olib kelgan yo‘lni eslab ko‘rish kerak.
U peshonasini tirishtirib, eslashga harakat qildi. U eslashi zarur bo‘lgan narsa borligini bilar edi. Hatto muzlab qolganida uzilish sodir bo‘lgan bo‘lsa hamki, harholda, bu har bir qashshoq odamga ma’lum narsa edi. Bu qor qayoqdan kelib qoldi?
Bu savolga javob berolmagan taqdirda ham, loaqal uni his etishga muvaffaq bo‘ladi-ku! Qara-chi, ana shu hayron qolarli darajadagi katta, murakkab va go‘zal qor zarralari kambag‘allar unutib qoldirgan so‘zlar bo‘lmasin, tag‘in. Orzular… qalblar… ardoqli istaklar kristallari… Olti burchakli, sakkiz burchakli, o‘n ikki burchakli gullar. Ular gullardan ham go‘zalroq. Ular kambag‘allar qalblarining unsurlari joylashgan moddiy qurilmalar…
Kambag‘allarning so‘zlari g‘oyatda ulkan, murakkab va go‘zal, buning ustiga, ular tabiiy, tugal shaklga kirgan, geometrik jihatdan oqil so‘zlar. Faqat qashshoqlarning qalbigina kristallashishi mumkinligi g‘oyatda tabiiy holdir.
Qizil sviter kiygan yigit ko‘zlari bilan qorning so‘zlarini tinglardi.
U qo‘ltig‘iga qistirib olgan varaqalarning orqa tomoniga qorning so‘zlarini yozib qo‘yishga jahd qildi.
U bir hovuch qorni olib, osmonga uloqtirdi — qor jaranglab ko‘kka uchdi va pastga enayotganida yana jaranglab, “Sviter! Sviter!” dedi. Yigit kulib yubordi. Uning qalbi mayin va nurli ohang bo‘lib, jinday ochiq turgan lablari orasidan sirg‘alib chiqdi-da, yuksak ko‘k bag‘riga singib ketdi. Tevarak-atrofida yotgan jamiki qor go‘yo unga javob berganday aks-sado berdi: “Sviter! Sviter!”
Yigit har bir qor zarrasini sinchiklab, bittama-bitta ko‘zdan kechira boshladi.
U so‘zlarni yozib ola boshladi, ularni ta’kidlab belgilab qo‘ydi, tahlil qildi, statistika ma’lumotlarini keltirdi, chizmalar chizdi va yana quloq sola boshladi. Hamon uning qulog‘iga qorning tovushlari chalinib turardi. Bular qashshoqlarning tovushi bo‘lib, bu tovushlarda ularning orzulari, qalblari va ardoqli istaklari ifodalangan edi. Yigit ajabtovur bir g‘ayrat bilan uzluksiz mehnat qilardi.
Bularning bari davom etar ekan, qor asta-asta eriy boshladi. Aftidan, yigitga hamma gapini aytib bo‘lgan qorning mavjud bo‘lishiga ortiq ehtiyoj qolmagandi. Avval hatto pechkadagi olovni sovutib muzga aylantirib yuborgan qor hikoyasini tugatib, odatda, qora zaminga qo‘nib ulgurmasdan erib ketadigan navbahor qoridek g‘oyib bo‘lgan edi.
Ha, haqiqiy bahor boshlangan edi. Bahor yigitning qo‘lidagi bir dasta qog‘ozni yilnoma deb o‘ylab, shitob bilan yaqinlashib kela boshladi.
Go‘zal kunlardan birida quyosh sho‘x boladay pag‘a-pag‘a bulutlarning oralaridagi o‘yiqlardan qo‘lini chiqardi. U bir zamonlar kimdir unutib qoldirgan sharobli ko‘zachaning tagidagi oltin uzukni chiqarib olganday, shaharni uyqudan uyg‘otdi.
Harakat boshlandi. Chala falaj odamlar gandiraklab chiqib kelishdi. Ular yigitni ko‘rib, xursand bo‘lib jilmayishdi va unga qo‘llarini cho‘zishdi. Ular yigitga qo‘llarining uchini tegizishib, “Sviter” deb shivirlab, nari ketishardi. Oradan hech qancha vaqt o‘tmay, uning tevaragida yangi va yangi odamlar juda ko‘payib qoldi. Ular butun shahardan yig‘ilib kelgandi. Ular yigitga qo‘l uchini tegizib, “Sviter” deyishardi-da, jilmayib tarqalishardi.
Hamma joyda shunday manzarani kuzatmoq mumkin edi: egasiz qolgan omborlarning eshiklari lang ochilib ketdi va ulardan son-sanoqsiz, ko‘pdan-ko‘p sviterlar chiqib kela boshladi. “Sviter” — navqiron kuchga to‘la bu shodiyona madhiya bahor elchilariga — zalvorli qora zaminga, endigina oyog‘i chiqqan uch yashar go‘dakdek beso‘naqay yugurayotgan jilg‘aga, u yer-bu yerda orolchaday saqlanib qolgan qorlar orasida ko‘zga tashlanadigan och yashillikka xitob qilib, zo‘r qudrat bilan yangrardi. Garchi bahor kelgan bo‘lsa-da, sovuq kunlarda qashshoq odamlar sviter kiyib yurmoqlari mumkin edi — bularni ko‘rish g‘oyatda go‘zal emasmi, axir?
So‘nggi qorlar ham erib bitdi, yigitning ishlari ham nihoyasiga yetdi. Zavod mo‘rilaridan gudoklar yangradi. Uning tevaragida ustiga sviter kiyib, jilmayib ishga ketayotgan odamlar juda ko‘p edi. Yigit ularning salomlarini qabul qilar ekan, yozib tugatgan she’rlari to‘plamining so‘nggi sahifasini yopdi.
Va shu lahzaning o‘zida to‘plam sahifalariga singib, g‘oyib bo‘ldi.

Ozod Sharafiddinov tarjimasi.
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2003 yil, 12-son