Men bu yerga mana shu arzimagan xat tufayli kelib qoldim, buning sababi u juda ko‘p narsalarni eslatib yuborgan edi. Agar javondagi eski kitoblarga tegmaganimdami, hech narsa o‘zgarmas, hayotim odatdagidek beg‘alva, tinch va bir maromda davom etaverardi. Shuncha kitobga qarashning o‘zi bo‘ladimi, ko‘zim tushdi, deguncha ertagayoq boshlayman, hammasini tushirib, changini artaman, tartibga keltiraman, deya niyat qilar edim-u biroq qayoqda, sira boshlayolmasdim, bahona bitta – qo‘lim tegmadi: ish ko‘payib ketdi, holbuki, asli sababi bitta – erinchoqlik! Bejiz aytishmagan ekan, qolgan ishga qor yog‘ar deb. Nachora, nasib qilgani bugun ekan, nonushtadan keyinoq bir chekkadan ish boshladim. Ochig‘i, ba’zi kitoblarni, ayniqsa, eng yuqori qatordagilarni qachon qo‘limga olib, varaqlab ko‘rganimni ham eslayolmayman, shuning uchun kutilmaganda har xil kerakli-keraksiz narsalar chiqib qolsa, ajablanib o‘tirmadim. Bir payt o‘sha, yuqori qatordagi kitoblarni olib, nam latta bilan changlarini artib, bittalab stolga tap-tap urayotganimda muqovalari quruqshab, mog‘orlay boshlagan, ustiga yozilgan nomi xira tortib, o‘qish qiyin bir ahvolga kelgan hajman kattaroq kitob sahifalari orasidan bir varaqqina xat yerga uchib tushdi. Kitob chindanam juda eskirgan: varaqlari sarg‘ayib, chetlari xazon yaproqlariday qovjirab, vaqt o‘tishi bilan ilvirab ketgan edi – qo‘limga olganimdayoq, kaftimga, bilagimga sariq-ko‘kimtir qog‘oz qiyqimlari bilan charm muqovasiga bitilgan tilla halli yozuvdan yiltiroq kukunlar to‘kildi va ajabo: dastlab bolalik chog‘imda tushlarimga kirgan parilarning, keyinchalik o‘ngimda, balet tomoshalarida ko‘rganim, novdadek egiluvchan, nozik raqqosalarning beibo liboslaridan taralgan yorqin, yaltiroq nuqralar yodimga tushdi.
Bu bolaligimda men yaxshi ko‘rgan, sevib o‘qiydigan kitoblardan biri bo‘lib – balki boshqalar uchun ham shundaydir – unda ibratli va o‘ta maroqli sarguzashtlar qalamga olingan va men bu fusunkor qissalarni o‘qib berishayotganida shunchalar ta’sirlanar edimki, beixtiyor kattalardan birontasining tizzasiga o‘tirib olib, ulardan qayta-qayta: “Nega shunday bo‘ldi?” deb so‘ragim kelaverardi.
Nimalar bo‘lib o‘tmasdi bu qissalarda! Noshukur va ko‘rnamak yigitchalar farzandlik burchini unutishar, yosh-yosh bokira qizlarni shaytonga dars beradigan firibgarlar o‘g‘irlab ketib badnom qilishar, sohibjamol qizlar ota-onalarining bag‘ridan qochib ketib, oxiri tug‘ilgan go‘shalariga sharmisor bo‘lib qaytib kelishar, ma’suma qizlar ota-onalarini muhtojlik va xor-zorlikdan saqlab qolish uchun badavlat, puldor chollarga erga tegishardi… “Nega bunaqa bo‘ldi?” deb so‘rardim takror va takror. Biroq javoblarni eslayolmayman.
Mana sizga, shu kitobning unniqib ketgan varaqlari orasidan Amilamiyaning yosh bolalarga xos o‘yinqaroqlik bilan yirik harflarda: “O‘ziyni o‘rtog‘iyni esingdan chiqarma va shu rasimga qarab menikini topib ke”, deb bir zamonlar yozgan xati uchib tushdi.
Qog‘ozning orqa tomonida esa quyidagicha “xarita” chizilgan edi: X harfidan boshlangan so‘qmoq yo‘l, aftidan, u bir zamonlar men – maktab hayotining zerikarli, diqqinafas va bir zaylda o‘tishidan norozi bo‘lib yuradigan g‘o‘rgina yigitcha paytim darslarni unutib kitob o‘qib o‘tiradigan bog‘dagi o‘rindiqni bildirsa kerak. O‘sha kezlar men qo‘ldan qo‘ymay o‘qiyotgan kitoblarni xuddi o‘zim yozgandek tuyulardi. Ayting-chi, o‘sha paytda dengiz qaroqchilari, qirol choparlari hamda Janubiy Amerika o‘rmonlari oralab oqqan toshqin daryodan yuk ortilgan eshkakli qayiqlarni olib o‘tgan mendan-da yosh, o‘tyurak bolalar haqidagi qissalar mutlaqo notanish, bizlarga begona odamlar tasavvurining samarasi ekani haqida fikr yurita olarmidim?!
Men berilib ketganimdan, dali dunyoimni unutar va dastlabki paytda hatto yengil qadam tovushlari kelib orqamda to‘xtab qolganini ham sezmasdim. Bu shag‘al to‘shalgan yo‘lkadan yugurib kelgan Amilamiyaning oyoq tovushlari bo‘lardi… Agar kunlarning birida sho‘xligi tutib, qoqio‘t momig‘i bilan qulog‘imni qitiqlamaganida, men o‘tirgan skameyka yonida yana qanchagacha shu hol davom etardi, bilmadim. O‘shanda shartta o‘girilib qarasam, u lunjini kulgili tarzda shishirib, qoshlarini chimirib olgancha qoqio‘tni puflayapti.
Esimda, Amilamiya juda jiddiy qiyofada, katta yoshdagi ayollarga xos vazminlik bilan mening ismimni so‘rab olgandi, lekin o‘zining ismini so‘raganimda iljayib, aytgisi kelmaganday suzilib, ko‘zlarimga uzoq termilib, keyin aytgan edi. Tanishganimizdan so‘ng ko‘p o‘tmay men Amilamiyaning yoshiga munosib soddalik hamda kattalarga xos odob va sipolik bilan, aksar hollarda yosh bolalar notanish odamlar davrasida yoki birovlarning uylariga borganlarida o‘zlarini qanday tutsalar, o‘zini xuddi shunday tutishini sezib qoldim. Ajablanarli jihati, Amilamiyaning bolalarga xos bo‘lmagan mana shu jiddiyligi tug‘ma fazilatdek taassurot qoldirar, bil’aks onda-sonda junbishga keladigan o‘yinqaroqligi va sho‘x-shaddodligi esa nima uchundir soxta va g‘ayritabiiydek tuyulardi…
Men Amilamiyaning siymosini ko‘z oldimda to‘liq gavdalantirish uchun u haqdagi xotiralarimni izchil, kunma-kun tiklamoqchi bo‘laman. Lekin hayronman, nega Amilamiyani aslida qandoq bo‘lsa, shundayligicha ko‘z oldimga keltirgim kelmayapti? Axir u tinib-tinchimas, sarsari, hayotdagi hamma narsaga qiziquvchan, serharakat edi-ku, nega men uni albomdagi eski fotosuratdek ruhsiz, jonsiz holatda eslamoqchi bo‘layapman?
Amilamiya ancha uzoqda, yo‘ng‘ichqaning gulini eslatuvchi binafsha rangda tovlanayotgan ko‘l uzra, tepalikdan mening ardoqli maskanim – skameyka turgan o‘tloqqa tushib kelayapti. Bamisli nur va soyalarning nozik tovlanishi sarhadlaridagi ro‘yo… Yugurib ketayotib Amilamiya birdan to‘xtaydi-yu, oq yubkasining etaklari yelpig‘ichday yoyilib mayda gulli lozimi, lozimining enli ipak bog‘ichlari ko‘zni quvontiradi, nim tabassumga moyil lablari, shamoldan qisilgan ko‘zlarida quvonch yoshlari shabnam kabi yiltiraydi… Uning yoniga tezroq borishim uchun evkalipt daraxti ostida o‘zini yig‘layotganga solib o‘tirgan Amilamiya… Amilamiya qo‘lidagi gulning oppoq gulbarglarini yulib o‘tloqda yotibdi; holbuki, bunaqa gullar istirohat bog‘ida o‘smas, keyinchalik ayon bo‘ldiki, ular Amilamiyalarning hovlisida o‘sar ekan, shuning uchun fartugining bittayu bitta cho‘ntagi doim oq gulbarglar bilan to‘la bo‘lar edi. Men kitob o‘qib o‘tiribman, Amilamiya skameykaning temir suyanchig‘ini ushlab olgancha ko‘kish ko‘zlari bilan sinchkov nazar solib turibdi; esimda, u hech qachon nima kitob o‘qiyotganimni so‘ramasdi-yu, lekin mana shu taxlit turishida qo‘limdagi kitob tufayli ko‘nglimda kechayotgan ziddiyatli, men qoniqmagan yoki qoniqqan lavhalar, voqea-hodisalardan ogoh bo‘lardi go‘yo. Amilamiya gul-gul ochilib, o‘zini kulgidan to‘xtatolmayapti – men uni belidan quchib ko‘tarib olgancha, havoda chir aylantiryapman, unga bu shunchalik yoqayaptiki, nazarida, bamisli ana hozir qushlar kabi uchib ketadi-yu, dunyoning gultojiga aylanadi… Amilamiya yarim o‘girilgan ko‘yi xayolchan ko‘zlarida bolalarga xos bo‘lmagan hayrat ila tikilgancha, nozik kaftini beozor silkitib xayrlashayapti. Amilamiyani mening skameykam yonida turli-tuman holatlarda ko‘rar edim. Mana u kaftlariga tayanib oyoqlarini osmonga qilib turibdi: shamolda gulli lozimi pufakka o‘xshab kulgili tarzda shishgan. Ana u iyagini ko‘ksiga bosgancha, shag‘al to‘shalgan yo‘lkada tizzalarini quchib o‘tiribdi… Chalqancha yotib olgan Amilamiya yalang‘och qornini oftobda toblayapti… Amilamiya novdalardan bir nimalar yasayapti, yomg‘irda yumshagan yerga cho‘p bilan allaqanday hayvonlar rasmini chizayapti, yashil skameykaning temir simlarini yalayapti, quriyozgan sershox daraxtlarning toshdek qotgan po‘stlog‘ini hafsala bilan sindirib tushirayapti, ana u quyosh qizdirib botayotgan ufqqa termilib qarayapti, ko‘zlari yarim yumuq, qandaydir g‘amgin qo‘shiqni xirgoyi qilayapti, qushlarning ovoziga taqlidan tovuq bo‘lib qoqolayapti, kulgili tarzda angillayapti, miyovlayapti… Men uchunmidi bu qiliqlari uning? Tasdiqlashga ham, inkor etishga ham ojizman. Men borimda doim shunday qilgan bo‘lsa, nazarimda, yolg‘iz qolganda ham shunday qilar edi.
Bu qiz haqida mana shunaqa uzuq-yuluq, tarqoq xotiralar qolgan xayolimda, chunki men unga, asosan – lo‘ppi yonoqlari, goh yetilgan javdar boshoqlari, goh qovrilgan kashtan yong‘og‘i tusida tovlanuvchi silliq sochlariga – kitob o‘qishdan charchagan paytlarimdagina e’tiborimni qaratar edim. Hozir yaxlit bir manzara hosil qilish uchun uzuq-yuluq xotiralarimni bir ipga marjon yanglig‘ tizar ekanman, bir narsani aniq tushunaman – o‘sha paytlarda Amilamiya mening bolalik xayollarim bilan kitob tufayli yolg‘iz menga tegishli va yolg‘iz o‘zim uchun inkishof etgan olamga rahna solar ekan.
U paytda men bu haqda o‘ylamasdim, o‘qiyotgan kitobimdagi qimmatbaho marjon sotib olish uchun kiyimlarini o‘zgartirib olgan go‘zal qiz-juvonlar haqida shirin xayollar surishdan bo‘lak tashvishim yo‘q edi. Undan tashqari, yana allaqanday – ayol desa ayol emas, samandar desa samandarga o‘xshamas bo‘liq, oppoq ko‘kraklari siynabandlaridan ko‘pchib chiqib turgan, yalang‘och qorinlari yumshoq (bu manzaralardan mening nafsim orom olardi) – afsonaviy mavjudotlarning xumor ko‘zlari suzilib, hukmdorlarni dabdabali yotoqda kutib yotganlari bot-bot tushlarimga kirardi.
Shu tariqa Amilamiyaga nisbatan befarqligim barham topib, asta-sekin, kishi bilmas ravishda unga, uning qiliqlari: nogoh meni yo‘qlab qolishlari, shaddodlik va kurakda turmaydigan odatlari, goho birdan bepisand muomala qilishlariga ko‘nika bordim, faqat keyinroq, bir qancha vaqt o‘tgandan so‘nggina ko‘nglimda bu tuturiqsiz va g‘ayritabiiy yaqinlikka barham berish fikri uyg‘ongan edi. Kunlardan bir kuni – men unda o‘n to‘rt yoshda edim – bu yetti yashar qizdan qattiq jahlim chiqdi va shu-shu undan ko‘nglim qoldi. Holbuki, u mening yuragimdan hali joy olishga ulgurmagan, shunchaki yaqin o‘rtoqdek yurar edik. Aslida men Amilamiyaga yumshoq fe’lim – ko‘ngilchanligim tufayli bog‘lanib qolgandim, shekilli.
U bilan qo‘l ushlashib yam-yashil o‘tloqda yelib-yugurib yurgan edik. Birgalikda qarag‘ay shoxlarini silkitib, duvillab to‘kilgan yong‘oqlarni terganimizda Amilamiya fartugining cho‘ntagini to‘ldirib olar edi. U bilan birgalikda qog‘ozdan jajjigina qayiqchalar yasab, suvga oqizar, keyin xursand qiyqirgancha kanal yoqalab, kemachalar ortidan yuragimiz bir olam quvonchdan entikib yugurardik. O‘sha kuni kechki payt tepalik yonbag‘ridan shamoldek yelib tushayotganimizda – birdan tepalik etagiga yetay, deb qolganimizda, ikkalamiz o‘mbaloq oshib yiqildik – bir vaqt qarasam, Amilamiya ustimda yotibdi, soch tolalari og‘zimga tiqilib qolgan, qaynoq nafasi qulog‘imga uriladi, konfet shirasi yopishgan qo‘llari bo‘ynimdan quchib olgan… Qonim qaynab, qattiq itarib yuboribman, Amilamiya ag‘darilib tushdi. U lat yegan tizzasini tirsagi bilan silab, yig‘lab yubordi, men hech narsa bo‘lmagandek o‘rnimdan turdim-da, yashil skameykaga borib o‘tirdim.
Ko‘p o‘tmay Amilamiya ketdi. Ertasiga uchrashganimizda indamay qo‘limga to‘rt buklangan bir varaq qog‘oz tutqazdi-da, qandaydir quvnoq bir qo‘shiqni xirgoyi qilgancha qarag‘ayzor tomon yugurdi. Men nima qilishimni bilmay xatni yirtib tashlasammi yoki kitob orasiga solib qo‘ysammi, deya ikkilanib turardim… O‘shanda yanglishmasam, “Aka-uka Grimm ertaklari”ni o‘qiyotgan edim. Qarang-a, shu Amilamiya, deb yana bolalarga yozilgan kitoblar bilan andarmon bo‘lib o‘tirsam!
Shu-shu bog‘da uning qorasini ko‘rmadim. Bir necha kundan so‘ng, yozgi ta’til boshlanib, men dam olgani jo‘nab ketdim, qaytib kelgach esa boshqa kollejga o‘tib, o‘qishni davom ettirdim. O‘shandan beri u bilan bir marta ham ko‘rishmadik.

Mana bugun xayol ko‘zgusida go‘zal, dilxoh ko‘ringani bilan aslida begona, o‘ta ayanchli va tanib bo‘lmaydigan darajada o‘zgarib ketgan narsalarning hammasidan yuz o‘girishga tayyor kayfiyatda unutilayozgan bog‘ aro borar ekanman, evkaliptlar hamda qarag‘aylar oldida bir dam to‘xtab qolaman. Bu daraxtzor shunchalik kichikmidi, tavba! Axir u xotiralarimda behad ulkan, tasavvur qilolmaydigan darajada katta emasmidi?! Mishel Strogov, Geklberri Finn, Vinter xonim, Jeneveva, Brabantskayalarning shu yerda dunyoga kelib, shu yerda oshlarini oshab, yoshlarini yashaganlariga kim ishonadi? Yakkam-dukkam, qari, bujmaygan, beo‘xshov daraxtlar, atrofi zanglagan temir panjara bilan o‘ralgan bog‘ning yashil skameykadan boshqa ko‘zni quvontiradigan nimasi bor? U ham bo‘lsa, o‘sha paytlarda yolg‘iz men uchun aziz va tabarruk bo‘lgani sababli hozir ahamiyat kasb etyapti, shekilli. Tepalik-chi?.. Amilamiya, nahotki, har kuni shu tepalikdan mening yonimga tushib kelardi?! Biz qo‘l ushlashib shamoldek yelib tushgan tik qiyalik qani? Axir bu bor-yo‘g‘i, maysalar bilan qoplangan oddiygina do‘nglik-ku! O‘jar xotiralarimda u qanday qilib bu qadar viqorli va fusunkor ko‘rinishda qolgan – o‘zim ham hayronman.
“… shu rasimga qarab menikini topip ke”. Demak, birinchi bo‘lib bog‘ni kesib o‘tish kerak, keyin daraxtzordan o‘tgach, tepalikdan o‘n-o‘n besh odim tushib, yong‘oq butazori orqali borilsa – Amilamiya mana shu yerda oq gulbarglar yiqqan bo‘lsa kerak – eshigi g‘ijirlab ochilib-yopiladigan uyga ro‘para bo‘lasan va nogahon bir narsa ilojsiz yodingga tushadi, o‘sha bolalikning beg‘ubor kunlarida shahar shovqini tugul, har tarafdan yopirilayotgan hushtak tovushlari, qo‘ng‘iroq jarangi, motorning tarillashi, odamlarning baqir-chaqiri, so‘kinishlari, karnaylarning bo‘g‘iq “na’ra”si jo‘r bo‘lib quloqni qomatga keltirayotganidan sen va Amilamiya qanday qilib qutulganlaring, ulardan forig‘ bo‘lganlaringni ming uringaning bilan eslolmaysan. Bir tomonda tinch, osoyishta bog‘, ikkinchi tomonda asabiy, diltang shahar. Qay birida yashash qulayroq? O‘sha ohanrabo sehri qayerda qoldi hozir?
Men svetoforning yashil chirog‘i yonishini kutib turaman-da, yo‘l harakatini bir tomondan to‘xtatib turgan qizil chiroqdan ko‘z uzmay, ko‘chaning narigi tarafiga yuraman. Bexavotir yo‘lkaga o‘tib olgach, Amilamiya chizgan “xarita”ni yana bir karra sinchiklab ko‘zdan kechirib chiqaman. Yo tavba, noshudona chizilgan mana shu “xarita” aslini olganda, menga ayni chog‘da yo‘l ko‘rsatayotgan o‘sha ohanrabo shekilli?! Bu mulohazadan men dov­dirab qolaman. Sermavj suvlar kabi oqib ketgan yoshlik yillarimdan keyin, mening hayotim qattiq intizom o‘zaniga tushib qolgandi. Mana endi, yoshim 29 ga chiqqanida, men – imtiyozli diplom sohibi, durustgina maosh olib, binoyidek lavozimni egallab turgan, kotibalar bilan donlashib yurish joniga tekkan, shahar tashqarisiga chiqish yoki plyajga borish desa ensasi qotadigan, ro‘zg‘or va oila tashvishlaridan ozod bo‘ydoq – bir zamonlar kitoblar, bog‘ va Amilamiya singari hayotimning mazmunbaxsh obidalaridan hozir mosuvo bo‘lib o‘tiribman.
Men fayzsiz, pastak uylardan iborat ko‘cha bo‘ylab shoshilmasdan borardim. Eniga cho‘zilgan panjarali derazalari-yu og‘ir, beso‘naqay eshik­larining bo‘yoqlari ko‘chib, bir-biriga mingashib ketgan bu uylar odamda mungli bir taassurot qoldirardi. Bir xil, zerikarli manzara yurakni siqadi, xuddi bu ko‘chada hayot to‘xtab qolgandek tuyuladi, faqat unda-bunda eshitilayotgan tovushlar ko‘ngilga ozgina bo‘lsin yengillik baxsh etadi… Devorlar ortida bolalar o‘ynayapti. Ularning erka ovozlariga monand yengil musiqa qulog‘imga elas-elas chalinib qoladi. Men daf’atan ovozlarni yaxshiroq ilg‘ash uchun to‘xtab, devor yoniga yaqinlashaman va ajabo, ko‘nglimga shu qo‘shiq aytayotgan bola-baqra orasida Amilamiya ham bordir, degan gap oralaydi. Darhaqiqat, bu shumtaka qiz chindanam peshayvondagi turnikka oyoqlari bilan osilib olgancha, sho‘xlik qilayotgan bo‘lsa-chi?! Beixtiyor uning fartugi cho‘ntagidan oppoq gulbarglar to‘kilayotgani ko‘z oldimga keladi…
…Men birinchi marta yigirma ikki yashar senoritani ko‘z oldimga keltirmoqchi bo‘laman-da, kulimsirab qo‘yaman: agar u haliyam qog‘ozda belgilab chizgan uyda yashayotgan bo‘lsa, mening xotiralarim ustidan kulsa kerak, menimcha, bog‘da birga o‘ynagan paytlarimiz uning esidan ham chiqib ketgandir.
Oddiygina uy. Katta eshik, panjara o‘rnatilib ichkarisidan qopqalar bilan yopib qo‘yilgan ikkita deraza. Imorat unchalik baland emas, tepa qismiga eski uslubda naqshinkor panjara o‘rnatilganki, u tekis tomni begona ko‘zlardan yashiradi, tomda esa uy-ro‘zg‘orga tegishli buyumlar: kiyim-kechak, quritish uchun arqon tortib qo‘yilgan, zaxira suv to‘ldirilgan bahaybat yog‘och bochka, xizmatkor uchun boshpana hamda qush asraydigan katak ko‘zga chalinadi. Qo‘ng‘iroq tugmasini bosishdan avval, har xil xomxayollarni ko‘nglimdan chiqarib yubormoqchi bo‘lib paysallanaman. Bo‘lmagan gap! Bu yerda Amilamiya yo‘q! Nega endi bitta uyda o‘n besh yil yashashi kerak ekan, u – yashamaydi.
Amilamiya yoshiga nisbatan dadilroq va qandaydir hovliqmaroq ekaniga qaramay, o‘ziga to‘q xonadonda yaxshi tarbiya topgan qizdek taassurot qoldirardi. Bu mahalla butunlay puturdan ketib, avvalgi salobatli ko‘rkidan asar qolmagan bo‘lsa, Amilamiyaning oilasi nima baraka topadi bu yerda, har holda boshqa yerga ko‘chib o‘tishgan bo‘lsa kerak! Yangi ko‘chib kelgan uy egalari qayerda istiqomat qilishayotganini bilishar, o‘ldimi.
Qo‘ng‘iroq tugmasini bosib, indamay kutaman. Jimjit, javob yo‘q. Yana qo‘ng‘iroq chalaman. Voy tavba, shunisi yetmay turuvdi: uyda hech kim yo‘qqa o‘xshaydi. Endi nima qildim? Qaytib ketsam, bilaman, yoshligimdagi o‘rtog‘imni yana qidirib kelishim dargumon. Nima qilay? Boshim qotadi. Yana qaytadan bolalikda yaxshi ko‘rgan kitobim ichidan Amilamiyaning xati tushishidan umidvor bo‘lish tentaklikdan boshqa narsa emas. Agar ketvorsam, yana boshim bilan ishga sho‘ng‘iyman, tamomila tasodifligi bo‘lmaganida, bunaqa arzimas, buning ustiga o‘tkinchi voqeani unutib yuborsam kerak.
Shu xayollar bilan yana qo‘ng‘iroq chalaman. Eshikka qulog‘imni bosib, nafasimni ichimga yutib kutaman… va birdan hayratga tushaman: eshik ortidan kimningdir xirillagani, hars-hars nafas olib, xo‘rsingani eshitiladi, shu bilan birga, eshik tirqishlaridan turib qolgan tamakining achqimtil hidi keladi.
– Hormanglar. Bir narsani so‘ramoqchi edim, agar malol kelmasa…
Mening ovozimni eshitgan ichkaridagi odam eshik oldidan og‘ir qadamlar bilan nari ketadi. Men hovliqib tugmachani qayta-qayta bosaman-da, endi hech narsadan andisha qilmay baqiraman:
– Kim u? Oching eshikni! Nega indamaysiz? Nima balo, qulog‘ingiz tom bitganmi?
Hech qanday javob yo‘q. Qo‘ng‘iroq tugmasini yana, bu safar bor kuchim bilan bosaman, lekin urinishlarim zoye ketadi. Zora shunday qilsam yordam berar, deb eshikdan uzoqlashaman, zig‘irday tirqishlariga tikilamanki, biron narsa sezsam, deb. Orqaga tisarilib boraveraman, ko‘zlarim berk, bamisli tilsimlab qo‘yilgan eshikda, bir vaqt o‘zim ham sezmagan holda tosh ko‘chaga chiqay, deb qolibman. Qo‘rquv to‘la chinqirgan ovozdan sergak tortaman, xuddi shu damda, quloqni qomatga keltirib gudok ovozi yangraydi. Kutilmagan holdan dovdirab qolganimga qaramay, meni muqarrar falokatdan asrab qolgan ovoz egasini izlab alanglayman, biroq mendan uzoqlashib borayotgan avtomobildan boshqa narsa ko‘rinmaydi, ana shunda, nima uchundir jon holatda simyog‘ochni quchoqlab olaman, qo‘rqqanimdan emas, yiqilib tushmaslik uchun – oyoqlarim qaltirab, birdan shalvirab qolgani uchun.
Ha, mana o‘sha uy, Amilamiya istiqomat qilgan uy. Panjara bilan to‘silgan tomda arqondagi yuvilgan kiyim-kechak shamolda hilpiraydi. U yerda nimalar osilgan – ko‘ylaklarmi, ishton-lozimlarmi, kamzullarmi – nima farqi bor? Birdan temir to‘sindan oq devorga qoqilgan changakka qadar tortilgan uzun arqonda, qisqich bilan qadab qo‘yilgan, bir umr ko‘z oldimdan ketmaydigan katakli fartukka ko‘zim tushadi.
Ko‘chmas mulkni ro‘yxatga oladigan bo‘limdagilar men qiziqayotgan uy-joy ijaraga odam qo‘yadigan allaqanday senor R.Valdiviaga qarashli ekanini aytishdi. Hozir kimga topshirgan u yerni, degan savolimga javob berolmay yelka qisishdi. O‘sha senor Valdivia kim o‘zi? Ularning hujjatida sarmoyador, deb yozilgan ekan. Qayerda yashaydi o‘zi? “Siz o‘zingiz kim bo‘lasiz?” deb so‘radi senorita ensasi qotgandek. Ish pachava. Demak qayerdadir qovun tushirdim shekilli. Kelayotganimda ularga martabali, dasti uzun senor sifatida ta’sir qilaman, deb o‘ylagandim. Nachora, alag‘-chalag‘ tushlardan keyin tongga qadar bedor o‘tirib chiqqanim ta’sir qilibdi-da. Senor Valdivia… Men hardamxayol, faromush holda ko‘chaga chiqaman, hatto shu onda quyosh ham asabimga tegardi. Xunobim oshib, quyoshning tandirdek qizdirayotgan nurlaridan nariroq bo‘lish uchun salqin, sersoya boqqa yo‘l olaman. Jazirama issiq bir bahona, aslida, ochig‘ini aytsam, menga eshikni ochishni ham istamagan uyda Amilamiya yashayaptimi, yo‘qmi – shuni aniqlay olmaganimning alamidan shunday qilayotgan edim. Shu vosvos, tinchimni o‘g‘irlagan ko‘ngilsiz o‘y-xayollardan tezroq qutulsam bo‘lardi, deb o‘ylash, shunga harakat qilish xayolimga ham kelmasdi. Tomda cho‘ntagi doimo oq gulbarglar bilan to‘la bo‘ladigan o‘sha fartuk osilib turgan bo‘lsa nima qipti, bu degani men o‘n to‘rt-o‘n besh yil muqaddam tanishgan yetti yashar qizcha haliyam o‘sha uyda yashayapti, degani emas-ku! Uning qizinikidir balki?! Bo‘lishi mumkin! Yigirma ikki yoshga chiqqan Amilamiya farzand ko‘rgandir – farzandi qiz boladir, unga bir zamonlar o‘zi yaxshi ko‘rgan o‘yinchoqlardan olib bergandir, shunaqa kiyimlar kiydirib qo‘ygandir, ehtimol (kim biladi yana?!), o‘sha bolaligi o‘tgan bog‘da qizini o‘ynatib yurar?! Shu xayollar og‘ushida uyga yaqinlashaman va qo‘ng‘iroq tugmasini bosib kutib turaman. Lekin eshik ortidan xirillagan tovush kelmadi, yo‘q, birozdan so‘ng eshik ochildi-da, ostonada ellik yoshlardagi ayol paydo bo‘ldi. U oqargan sochlarini bir bog‘lam qilib turmaklab olgan, boshdan-oyoq qora kiyimda, yelkasiga qora shol ro‘mol tashlab olgan edi. Uning o‘ziga qaramay qo‘ygani sezilib turar, ayol bamisoli yoshlik orzu-havaslaridan allaqachon voz kechganga o‘xshar, menga qadalgan ko‘zlari hamma narsadan hafsalasi pir bo‘lgan odamning ko‘zlari kabi hissiz va sovuq boqar edi.
– Keling, xizmat?
– Meni senor Valdivia yubordi. – Men tomoq qirib, sochimni barmoqlarim bilan tarab qo‘yaman. Charm papka ko‘tarib olsam bo‘larkan, rolimni qoyilmaqom ijro etishimga yordam berardi.
– Valdivia? – deb so‘raydi ayol beparvolik bilan.
– Ha, Valdivia, shu uyning egasi…
Tavba, bu odamovi ayolning jonsiz yuziga qarab, biron nimani bilib olish mumkinmikan?! Sinovchan nigohi odamning ichidagini bilib olmoqchidek tikilardi.
– Ha-ya, bo‘ldi. Uyning egasi…
– Kirsak bo‘ladimi?
Yanglishmasam, bachkana komediyalarda, sayyor sug‘urtachilar biron xonadonga borganida uy egalari eshikni taraq etkizib yopib olmaslaridan avvalroq “lip” etib oyoqlarini ostonaga qo‘yib olishga shoshardilar, shekilli. Men xuddi o‘shalarga o‘xshab ish tutaman… O‘zini chetga olib senora meni ichkariga – xizmatkorlarga uy-joy o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan bostirmaga taklif etadi. Men qarshimdagi bo‘yoqlari o‘ngib ketgan yaxlit oynavand yog‘och eshik sari yuraman va yo‘lakay oldinda ketayotgan senoradan so‘rayman:
– Shu tomongami?
Senora bosh qimirlatib tasdiqlayotgan choqda, kun ko‘rmagan oppoq qo‘llarida donalarini tinmay o‘tkazayotgan eski tasbehga ko‘zim tushadi. Bunaqa tasbehni bir zamonlar, bolalagimda ko‘rgan edim, rosti, shu fikrimni jon-dilim bilan unga aytgan bo‘lardim, biroq u eshikni shunaqayam siltab, kuch bilan tortib ochdiki, azbaroyi Xudo, bunaqa hech kimga keragi yo‘q gapni aytish istagidan o‘sha zahoti voz kechaqoldim. Oldinma-ketin ensiz, uzun xonaga kirib boramiz, senora kira solib deraza qopqalarini ochib tashlaydi, biroq shunga qaramay, xona yorishmaydi, derazalar oldiga qo‘yilgan katta-katta to‘rtta chinni gultuvakdagi shoxlab ketgan o‘simlik tashqaridan kirayotgan yorug‘likni to‘sib qo‘yadi. Xona deyarli bo‘sh: to‘qima suyanchiqli qadimiy yumshoq divan bilan tebranma kursidan bo‘lak hech vaqo yo‘q. Ammo meni bu o‘simliklar ham, xonada javonlarning yo‘qligi ham qiziqtirmaydi. Ayol menga divanni taklif etadi, o‘zi esa tebranma kursiga o‘tiradi.
– Senor Valdivia sizni ko‘rgani kelolmagani uchun uzrini aytib yubordi.
Ayol kiprik qoqmay menga tikiladi. Men divanda ochiq holda qoldirilgan ko‘ngilochar jurnalga ko‘z qirimni tashlayman.
– Sizga salom deb yubordi…
Men bu gapim senoraga qanday ta’sir qilganini aniqlash maqsadida, indamay unga tikilaman, biroq u bir tuki o‘zgarmasdan kursida chayqalib o‘tiraveradi. Jurnal qizil qalam bilan bo‘lsa kerak, aji-buji qilib chizib tashlangan.
– Sizni ozgina bezovta qilishga majbur bo‘layotganidan xijolat chekayapti. Ko‘p emas, uzog‘i bilan ikki-uch kun…
Men xonaga boshdan-oyoq ko‘z yugurtirib chiqaman.
– Uyning narxini belgilash uchun yer maydonini o‘lchash lozim ekan… Aftidan, o‘lchashmaganiga ham ancha bo‘libdi… Siz qachondan beri yashaysiz bu yerda?
Ana xolos! Anavi tebranma kursi tagida yotgan qalam emas, lab bo‘yoq ekan. Senora miyig‘ida kulimsirab qo‘yadi, men uning ko‘nglidagini tasbehni ohista, beozorgina silab-silab qo‘yayotgan barmoqlarining harakatidan sezaman, yuzlarida deyarli zuhr etmayotgan istehzoli tabassumni aynan barmoqlari fosh etardi.
Yana sukut saqlash, og‘ziga talqon solgandek indamaslik bu safar uzoqroq davom etadi.
– …o‘n besh yildan oshdi shekilli?
Aqalli bosh qimirlatsa yoki qovog‘ini uyub olsa-chi! Hechqisi yo‘q… Mayli… Lekin uning gezargan, ingichka lablarida qizil lab bo‘yoqdan asar ham yo‘q-ku!
– …siz, eringiz hamda…
Ayol menga tikilib qoladi, afti-angoridagi ifodalar o‘sha-o‘sha bo‘lgani bilan ko‘zlarida “…xo‘sh, yana nima…” degandek kishining jig‘iga tegadigan bir ifoda yashirin edi.
U tasbehini o‘girganicha, men undan ko‘z uzmay bir necha daqiqa jim qolamiz. Oxiri men tizzamga tayanib o‘rnimdan turaman.
– Xo‘p, bo‘lmasa, hali kechga tomon hujjatlar bilan kelarman.
Senora ma’qullagandek bosh qimirlatadi, yerda yotgan lab bo‘yoqni oladi, jurnalni esa ola solib shol ro‘moli ostiga yashiradi.

* * *
Kechki payt. Hammasi joyida. Meni go‘yo eski taxtalarning yaroqli-yaroqsizligi, uyning umumiy maydoni rostdan ham qiziqtirayotgandek bir nimalarni daftarga qayd etib qo‘yayotganimda, senora tasbeh o‘girib o‘sha tebranma kursida o‘tirardi. Zaldagi narsalarni bir amallab qayd etib bo‘lgach, ayoldan boshqa xonalarga olib borishini so‘rayman. U uzun qo‘llari bilan tebranma kursining suyanchig‘iga tayanib turadi, qoq suyak yelkasiga tashlab olgan shol ro‘molini tuzatgan bo‘ladi. So‘ng borib jimjimador oynali eshikni lang ochadi-da, biz javonlar boshqa uylardagiga nisbatan kattaroq yemakxonaga kirib boramiz. Biroq u yerdagi temir oyoqli stol bilan o‘rindiqlariga kleyonka qoplangan yaltiroq to‘rtta stul tebranma kursi bilan eski divandan ham xarob edi. Panjara bilan to‘silgan derazadan tushayotgan yorug‘lik har holda tokchasiz, taxmonsiz ship-shiydam devorli bu xonani ozmi-ko‘pmi yoritsa kerak. Stolda yolg‘iz bir bosh kishmish bilan tepasida yirik-yirik pashsha g‘o‘ng‘illab uchayotgan ikki dona shaftoli solingan bitta plastmassa mevadon bor edi. Senora qo‘llarini ko‘ksida qovushtirib mendan orqaroqda to‘xtaydi. Uning aft-basharasi hamon o‘sha-o‘sha – qilcha o‘zgarish yo‘q, pinagini buzmaydi, tavba. Dadilroq bo‘lish kerakka o‘xshaydi, chunki bu ahvolda xonama-xona izg‘ishdan foyda yo‘q, men bilishni istayotgan narsani bu yo‘l bilan topolmasligim aniq.
– Chordoqni ham bir qarab chiqsak, nima deysiz? – deb
so‘rayman– U yerdan turib umumiy yashash maydonini chamalab aniqlash oson bo‘lsa kerak?
Senoraning ko‘zlari nim qorong‘u xonada sovuq yiltiraydi.
– Nima keragi bor? – deydi u, qult etib yutinarkan. – Senor… Valdivia yaxshi biladilar qanchaligini…
Uy egasining nomini tilga olayotganidagi talmovsirashi – senoraning nimadandir xijolat bo‘layotganidan darak berar, gaplaridagi istehzo, piching esa o‘zini himoya qilishga urinishdan boshqa narsa emasdi.
– Ishonmayman, – men jilmayishga urinaman. – Tepadan boshlaganim ma’qul edi… – yasama tabassum lablarimdan uchadi. – Pastdan boshlagandan ko‘ra.
– Yo‘q, siz mening aytganimni qilsangiz yaxshi bo‘ladi, – deydi dona-dona qilib senora. Bo‘yniga osilgan katta kumush but ko‘kragidan pastroqda, qorniga tushib turardi.
Bu g‘ira-shira qorong‘ulik qo‘ynida mening har bitta sa’y-harakatim tuturiqsiz ekani, umuman hech nimani hal qilmasligi, qolaversa, ishonch­li chiqmayotganini sezib kulib yuborishdan arang o‘zimni tiyaman. Men shartta-shartta daftarni ochaman-da, bosh ko‘tarmay xayolimga kelgan narsalarni, raqamlarni yozib tashlayman, yozayotgan chog‘imda, yuzim qizib, og‘zim qurib borayotganidan sezamanki, mening nayrangim o‘tmaydi. Katak daftarning bitta varag‘ini bo‘lar-bo‘lmas belgilar, kvadrat ildizlar, formulalar bilan to‘ldirib bo‘lgach, o‘zimga o‘zim savol beraman: to‘g‘ridan-to‘g‘ri Amilamiya haqida so‘rashimga nima mone’lik qilayapti? Hech nima! Biroq ko‘nglim sezayaptiki, bu yo‘l bilan to‘liq javob olgan taqdirimda ham, rostini bilolmayman. Bu qiltiriq va indamas sherigim shu qadar bedavo ediki, azbaroyi ko‘cha-ko‘yda ro‘paramdan chiqib qolsa qayrilib qarashdan or qilardim,biroq arzon va eski javonlar bilan jihozlangan kimsasiz uyda u endi ko‘chalarda birov mensimaydigan, muhtoj va o‘ksik ayol emas, balki qandaydir tilsimlar sandig‘ining kaliti qo‘lida bo‘lgan hokima edi.
Mantiqsizlikning tabiati shunaqa! Hamonki Amilamiyani xotirlaganim tasavvur qilishga xohish, mayl uyg‘otdimi – bo‘ldi, men bu yo‘ldan qaytmayman, sodda va ravshan bo‘ladimi, hamma biladigan yo har kuni takrorlanib turadigan bo‘ladimi – tasbeh ko‘targan ayol mendan har qancha yashirmasin, tagiga yetmay qo‘ymayman. Balki men bu nazokatli, ammo o‘lgudek qashshang senorani yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan darajada hayratga solayotgandirman? Ehtimol… Lekin o‘zim o‘ylab topgan chigal uydirmalardan mendan boshqa kim huzur qilishi mumkin? Pashshalar hamon mevadon uzra g‘o‘ng‘illab, shaftolining ezilgan yoki kimdir beozorgina tishlagan – men go‘yo yozuv-chizuv ishlariga berilgan kimsadek sezdirmaygina stolga yaqinlashaman – zaxa yeriga qo‘nadi. Senoraga qariyb ahamiyat ham bermayman, hisob-kitob bilan band odamdek tutaman o‘zimni.Yaxshilab qaragan odam shaftolining qo‘lga olmay tishlanganini sezadi. Men stolga kaftimni tirab engashaman, bo‘ynimni cho‘zib qo‘l bilan ushlamagan holda o‘zim ham yana tiklanmoqchi bo‘laman. Engashganimni bilaman, oyog‘imning yonginasida yangi izlarga – nari-beri bo‘yalgan polda ikki qator, baayni rezina g‘ildirak izlarini eslatuvchi qoramtir tasmalarga ko‘zim tushadi. Bu izlar stolning narigi chekkasiga borib, u yog‘iga sezilar-sezilmas alfozda xonaning ichkarisiga cho‘zilib ketgandi…
Men daftarni tapillatib yopaman:
– Davom etamizmi, senora?
Vo ajab! Hozirgina stulda o‘tirgan ayol endi stul suyanchig‘iga bilagi bilan tayanib turibdi, stulda esa tamakining o‘tkir tutuni kirib, yo‘talayotgan qaddi dol, so‘qir ko‘zlari bir nuqtada qotgan kimsa o‘tirardi: uning shishinqiragan, serajin, salqigan qovoqlarining qa’riga cho‘kkan ko‘zlari juda xunuk, biroz jirkanch va qo‘rqinchli edi, shunga qaramasdan, mening har bitta harakatimni kuzatayotgani, ko‘zdan ko‘zdan qochirmay o‘tirgani sezilib turardi. Ajin tilishlab tashlagan, chala-chulpa qirtishlangan lunji quruqshab, osilib tushgan, yashil-kulrang kaftlari odamning qo‘liga o‘xshamasdi. Uning chigal, irkit sochlari ko‘kimtir po‘panak bosgan ming yillik sandiq tubini eslatardi. U qilt etmay o‘tirar, tirik ekani faqatgina xirillab, to‘xtab-to‘xtab nafas olishidan sezilardi. Bu o‘sha ko‘cha eshik orqasidan eshitilgan ayanchli harsillagan tovush edi.
Men g‘o‘ldirab salomlashgan bo‘laman, o‘zimcha va hammasini – Amilamiyasini ham, hisob-kitobini ham, poldagi g‘ildirak izlari-yu jumboqligicha qolayotgan narsa borki, bariga qo‘l siltab, shu onning o‘zida qochib qolish payiga tushaman. Zotan, bu ko‘ksov chol paydo bo‘lishining o‘ziyoq shuni taqozo etardi. Men, “Salomatmisiz”, deyman yana va bu safar xayrlashgandek chiqadi ovozim. Cholning toshbaqaga o‘xshagan aft-basharasi istehzoli tirishadi, xuddi rezinkadan yoki chirib, rangi o‘ngib ketgan kleyonkadan yasalgan, deysiz. Lekin saksovul shoxini eslatuvchi qo‘l meni to‘xtatib qoladi.
– Valdivianing qazo qilganiga to‘rt yil bo‘ldi, – dedi u bo‘g‘iq, so‘lg‘in va xirillagan ovozda.
Men birdan o‘tkir tirnoqli changalga tushgan hurkak jonivor yanglig‘ taqdirga tan beraman, bu yog‘iga mug‘ombirlikni davom ettirishning foydasi ham, hojati ham yo‘q. Mum va chirigan rezinkadan bo‘lgan basharalar churq etmay menga yuzlanishgan, shu vajdan hech narsaga qaramasdan yotib qolguncha otib qol, qabilida o‘zimni soddalikka olaman-da og‘zimdan beixtiyor bir so‘z otilib chiqadi:
– Amilamiya!..
Bo‘ldi! Endi hech kim o‘zini go‘llikka solmaydi. Yelkamga qurigan shox-shabbadek botib og‘ritayotgan barmoqlarning kuchi bir necha soniyaga yetadi, xolos, so‘ngra asta-sekin bo‘shashib, kuchi qirqiladi va go‘yo jonsiz bo‘lib qoladi-da, ojizona qaltirab, senoraning mumdan yasalgan qo‘llarini izlaydi, shuncha vaqtdan beri o‘zini tutib turgan senora esankirab qolganini yashirolmay yig‘lab yuboradi, lekin har qancha titrab-qaqshab, xo‘rligi kelib hiq-hiq yig‘lamasin, to‘nib qolgan yuziga mixlangan qat’iyatli ifodaga putur yetmaydi. Ana xolos! Buni qarangki, men salkam yovuz, hissiz va berahm gazandaga chiqarib qo‘ygan odamlar – o‘zlarini arang eplaydigan, bir-birisiz yashashga qobil bo‘lmagan g‘arib va baxtiqaro odamlar ekan-ku! Yer yorilmadi-yu yerga kirib ketmadim. Men – junbishga kelgan tasavvuriga mahliyo tentak, so‘rashga va bilishga ham mutlaqo haqqi bo‘lmagan sabablar tufayli hayoti zavolga yuz tutgan, ikki nafar benavo odamlarning dilidagi aziz e’timodlarini haqorat qilish, ularning usitidan kulish uchun mana shu kimsasiz yemakxonaga kelgan ekanman-da! Hech qachon o‘zimni bunchalik yomon ko‘rib ketmagan edim! Hech qachon hamma narsani bu qadar oyoqosti qilib yuboradigan so‘zlar ko‘nglimga oralamagan edi! Xo‘p, bu yog‘iga nima qilish kerak? Yonlariga borib ko‘nglini ko‘taraymi? Ayolning boshlarini silaymi? Yoki farosatsizligim uchun uzr so‘raymi? Nima foydasi bor?! Men hisob-kitob daftarimni buklab cho‘ntagimga solib qo‘yaman. Yer yutsin, tuturuqsiz xulosalar chiqarishga, har xil “ash’yoviy dalillar” topishga qodir o‘sha zehn, o‘sha farosat, oddiygina, hammaning uyida bo‘lishi mumkin rasmli, ko‘ngilochar jurnal, lab bo‘yoq, tishlangan shaftoli-yu g‘ildirak izlari hamda ko‘k katakli fartuqlardan shubhalanib nima xayollarga borib yuribman-a! Bunaqa vaziyatda eng yaxshi yo‘li – shartta bosh olib chiqib ketish.
Ammo bo‘g‘iq, xirillash oralab chiyillagan ovoz eshitiladi:
– Uni tanirmidingiz?
“Tanirmidingiz?” Ularning bu o‘tgan zamon fe’lidagi savoli mening butun umidlarimni puchga chiqaradi. Mana jumboqlarning javobi! “Uni tanirmidingiz?” Qancha bo‘ldi? Qanchadan beri dunyodan ko‘z yumgan va faqat kechagina mening ayanchli, ojiz xotiramda tirilgan Amilamiyasiz yashayapti bu olam? Bu xayolchan boquvchi ko‘kish ko‘zlar huvillagan bog‘ning muqarrar sokinligi, bir zaylda davom etuvchi hayotiga hayrat bilan, ich-ichiga sig‘may tomosha qilmayotganiga qancha bo‘ldi?! Hayotida ko‘rgan, duch kelgan nimaiki bo‘lsa, hammasi yuragini yashnatib, olam-olam quvonch bag‘ishlayotgan chog‘da, titrab yoki “huv” deganda qanday shaklga kirsa xuddi shunday shamoyil kasb etgan dudoqlar yana maftunkor kulimsiramasmi, bu kulgi ko‘zlarida nur kabi chaqnab o‘ziga yana mahliyo etmasmi?
– Ha, biz bog‘da o‘ynardik… Ancha bo‘ldi bunga
– O‘shanda u necha yoshda edi? – deb so‘raydi chol o‘ksik bir ovozda.
– Yetti yosh edi, shekilli. Ha, yetti yosh edi.
– Ko‘rinishi qanaqaydi, senor, yolvoraman aytib bering, tezroq ayting… Ayolning ovozi bamisli Yaratganga umidvor murojaat qilayotgan xudojo‘yning iltijosi kabi chiqadi, shuning barobarida u ikkala qo‘lini azod ko‘taradi.
Men ko‘zlarimni yumib xayolga cho‘maman.
Amilamiya yolg‘iz mening xotiralarim. Men uni istirohat bog‘iga o‘zi keltirgan buyumlar, qo‘li tekkan va menga ko‘rsatgan narsalar bilan birgalikda ko‘z oldimga keltira olaman, xolos. Nimasini aytay… Mana hozir ham uning tepalikdan tushib kelayotgani ko‘z oldimdan o‘tmoqda. Yo‘q, bu nimjon maysalar qoplagan do‘nglik emas, mutlaqo. Shirador yo‘ng‘ichqa qulf urgan tepalik edi, dam yugurib, dam to‘xtab so‘qmoq chekkasidagi maysalarni bosib, payhon qilib, dam o‘sha yerdan menga qo‘l silkib tushib kelardi, keyin musiqa ohanglari ostida, ha, ha, mening ko‘zlarim ijrosidagi ohanglar, mening his-tuyg‘ularim inkishof etayotgan xushbo‘ylar, qulog‘imga kelayotgan sassiz bayotlar… xayollarim qanotida men tomonga shamoldek yelib kelayapti… Eshitayapsizmi mening gaplarimni? U istiqbolimga oppoq ko‘ylakda, chordoqda osilib turgan o‘sha katak-katak ko‘k fartukda uchib kelardi har kuni. Ular mening qo‘llarimdan ushlab olishgan, ko‘zlarim hamon yumuq edi.
– U qanaqa edi, senor, gapiring, gapiravering…
– Amilamiyaning ko‘zlari ko‘kish edi, sochlarining rangi soyada boshqacha, quyosh nurida boshqacha tusda tovlanardi.
Ular meni avaylab yetaklab borishardi. Qulog‘imga cholning harsillagani bilan ayol ko‘ksida tebranayotgan kumush butning bir maromda shitirlagani eshitilardi.
– Aytib bering, iltimos, ayta qoling…
– U kelganda ko‘pincha quvonchdan ko‘zlari yoshlangan bo‘lardi.
Hamon ko‘zlarim yumuq, ularning yetovidaman, sezish qiyin emas, endi yuqoriga ko‘tarilayapmiz…Ikkinchi, beshinchi, sakkizinchi, to‘qqizinchi, o‘n ikkinchi zina. To‘rtta qo‘l ortimdan yuqoriga undaydi.
– U yam-yashil evkalipt ostida ingichka novdalardan gulchambar to‘qib o‘tirishni yaxshi ko‘rardi, ba’zan meni ketib qoladi, deb yig‘lab berardi.
Eshikning oshiq-moshig‘i g‘irchillaydi. Ichkaridan chiqayotgan hid hammayoqni bosib ketadi, u hech qanday sezgi, tuyg‘ularga o‘rin qoldirmaydi, mening tasavvurim uning ta’sir kuchi oldida taslim bo‘ladi. Bunaqa hidni ilgari hech qayerda, hech qachon ilg‘amaganman. Meni qo‘yib yuborishadi, kishan-qo‘llardan ozod bo‘lish menga biron narsa bermaydi, aksincha yum-yum yig‘i tovushining asiriga aylanaman. Sekin ko‘zlarimni ochib qarayman; turli hidlar qorishib ketgan, qizara boshlagan gulbarglar to‘kilgan mo‘jazgina hujradaman.
Agar mana shu hujrada anvoyi gullar o‘sadi, desalar aslo ishonmasdim, buning ustiga, ular xuddi tirik mavjudot kabi ta’sirchan, esda qolarli edi. Azaliya gullarining nafisligini ayting – bahri dilingiz ochiladi, nilufarlar malikalarning armonlari deysiz, gardeniyalarning viqorli sumbatiga qoyil qolasiz, tabargulning xushbo‘y isi dimog‘ingizni qitiqlaydi. Lipillab yonayotgan shamlar yorug‘ida charog‘on hujrada taralayotgan gul bilan eriyotgan sham isi ta’sir qilganidan bo‘lsa kerak, hushimga kelaman va nihoyat yana xotiralar iskanjasidan xalos bo‘lib bamisli hayot quchog‘iga sho‘ng‘iyman, ana shunda shamlar ortida, har tomonda qulf urib ochilgan gullar orasida tog‘dek uyulib yotgan eski o‘yinchoqlar uyumiga ko‘zim tushadi: rang-barang chambaraklar, so‘ligan handalaklarga o‘xshash puchmaygan koptoklar, qoramtir yoli yulingan yog‘och otlar, g‘ildirakli konkilar, kalbosh, ko‘zlari o‘yib olingan qo‘g‘irchoqlar, qipig‘i allaqachon to‘kilib ketgan ayiqlar, kuya tushib olapes holga kelgan kuchuklar, arqonlar, ichidagi konfetlari qurib qolgan shisha ko‘zachalar, teshilgan rezina g‘ozlar, qiyshiq boshmoqlar, uchta, yo‘q, ikkita g‘ildirak, charm boshmoqlar… Sal narida qog‘oz gullar bilan bezatilgan ko‘k rangga bo‘yalgan yashikka solingan tobut. Bular endi oddiy turmushda ko‘p uchraydigan hayotbaxsh gullar – chinnigullar, kungaboqar, qizg‘aldoqlar, lolalar, lekin anavi – o‘lim timsoli bo‘lgan gullar kabi bular ham zarur, ayniqsa, bu yerda – qora ipak choyshab va oq yostiqda pushti rang to‘r bilan o‘rab qo‘yilgan, yuzlari tiniq kimningdir jasadi yotgan hujrada! Marhuma sifatida yotqizib qo‘yilgan qo‘g‘irchoqning chizib qo‘yilgan qoshlari nafis, ko‘zlari yumuq, haqiqiy kipriklarning soyasi men o‘sha bir zamonlar bog‘da ko‘rgandek lo‘ppi, sog‘lom yonoqlariga soya soladi. Lablari, bir paytlar, men hamma narsani tashlab, u bilan o‘ynamaganimga o‘zini achchiqlanayotgandek ko‘rsatish uchun cho‘chchaytirib olgan Amilamiyaning lablariga ikki tomchi suvdek o‘xshardi. Qo‘llari ko‘ksida qovushtirilgan, onasiniki bilan bir xil tasbehi yelim va gips­dan yasalgan bo‘yniga o‘rab qo‘yilgan.
Ko‘zlari g‘ilt-g‘ilt yosh qariyalar tiz cho‘kadilar.
Men bolalikdagi o‘rtog‘imning chinni yuzlaridan silayman. Bu o‘lim dargohida hamma narsaning ustidan hukm yurgizayotgan qo‘g‘irchoq malikaning qosh-ko‘zlari, og‘zi, manglayi nega bunchalar muzdek?! Chinni, paxta va yelim bilan gips. “O‘ziyni o‘rtog‘iyni esingdan chiqayma va shu yasimga qayab menikini topip ke”.
Men qo‘limni marhuma qo‘g‘irchoqdan tortib olaman. Uning yuzida barmoqlarimning izi qoladi.
Mum shamlarning dudi bilan tabargulning achqimtil hididan ko‘nglim behuzur bo‘ladi, men qo‘g‘irchoqdan, jonsiz Amilamiyadan yuzimni teskari buraman. Senora yelkamga qo‘lini qo‘yadi. Uning ko‘z qorachiqlari kengayib ketgani bilan ovozi boyagidek bir tekis, jonsiz:
– Bu yerga boshqa qadam bosmang, senor, xo‘pmi? Agar uni chin ko‘ngildan yaxshi ko‘rgan bo‘lsangiz, hech qachon kelmang.
Men bu ayolning kaftini beozorgina siqib qo‘yaman, engashib boshini tizzalari orasiga suqib olgan cholning boshini g‘ira-shira ko‘raman va hujradan zinaga chiqaman, u yerdan zalga, ana undan hovliga va oxiri ko‘chaga otilaman.
* * *
Oradan bir yil bo‘lmasa ham, har holda, to‘qqiz-o‘n oy o‘tdi. O‘sha g‘alati butga –sanamga cho‘qinishdek odat haqidagi xotiralar ancha xayolimdan ko‘tarildi, jilla qursa ilgaridek qiynamay qo‘ydi. Gullarning hidini ham, mash’um qo‘g‘irchoqning qiyofasini ham unutdim. Haqiqiy Amilamiya qaytib kelgandek , men o‘zimni baxtiyor va purg‘am bo‘lmasa-da, sog‘ salomat va xushhol seza boshladim. Bog‘, shaddod qizcha, o‘smirlik davrimdagi kitoblar xayoli o‘sha ayanchli uchrashuv tafsilotlarini xotiramdan siqib chiqardi. Hayot oqimi hamma narsani joy-joyiga qo‘yarkan. Endi men o‘limning bedavo qiyofasi ustidan g‘olib kelgan haqiqiy Amilamiyani hech qachon unutmayman. Hatto kunlarning birida o‘zim to‘qigan raqamlar qayd etilgan o‘sha katak daftarni varaqlab chiqishga jazm etdim. Tuyqus uning sahifalari orasidan bir paytdagidek Amilamiyaning aji-buji yozuvlari bilan uyiga eltadigan yo‘l tasviri chizilgan o‘sha xati uchib tushadi. Men xatni olib, jilmaygancha uning bir chetini lablarimga bosaman va nogahon qariyalar shu bir varaq qog‘ozni aziz yodgorlik sifatida saqlab qo‘yishdan boshlari osmonga yetgan bo‘lar edi, degan fikr xayolimdan o‘tadi.
Kamzulimni kiyaman-da qandaydir ashulaning ohangida hushtak chalgancha, guldor bo‘yinbog‘imni taqaman. Borib ulardan xabar olib qo‘yish savob,albatta.
Men xuddi birov bilan uchrashmoqchimanu kech qolsam ketib qoladigandek joniqib o‘sha tanish, pastak uyga yetib borganimda yomg‘ir yog‘a boshladi. Namxush havoda tuproq bilan qovjiragan xazon hidi anqib ketdi. Bamisli osmondan xayr-baraka, najotbaxsh rutubat yog‘ayotgandek edi.
Men asta qo‘ng‘iroq tugmasini bosaman. Kutaman. Birozdan so‘ng yomg‘ir kuchaya boshlaydi, men yana qo‘ng‘iroq tugmasini bosaman. Bu safar eshik ortidan ovoz keladi:
– Hozir!
Ovoziga qaraganda tasbeh ko‘tarib yuradigan ayol bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman.
Kamzulimning yoqasini to‘g‘rilab qo‘yaman. Eshik ochiladiyu men ilkis bir qadam ortga chekinaman.
– Kim kerak sizga? Kelganingiz yaxshi bo‘ldi-da!..
Nogironlar aravachasida bukri qiz o‘tirardi. U qulog‘ining solinchagidan ushlab menga ojizona, dardchil ravishda iljayib qaraydi. Qizning ko‘krak qismida yostiqdek bo‘rtig‘i bo‘lib, azbaroyi majruhligini yashirish uchun ko‘ylak o‘rnida ustiga shunchaki parda, oq latta tashlab qo‘yilgan edi. Ammo egnidagi menga tanish katak-katak ko‘k fartuk tufayli uning tashqi ko‘rinishi beibo libosdagi tannoz xotinlarni yodga soladi.
Bukri qiz cho‘ntagidan sigaret qutisini chiqarib, ichidan bir donasini oladi-da, tutatib chuqur tortadi. Tutundan chiroyli ko‘kish ko‘zlari achishib qisiladi. Keyin malla tusda tovlanayotgan jingalak sochlarini to‘g‘rilab, menga sinovchan va g‘amgin nigohini qadaydi; ko‘zlaridagi intizorlik o‘rnini birdan qo‘rquv egallaydi.
– Karlos, yo‘q, yo‘q, ket bu yerdan! Boshqa kelma, eshityapsanmi?
Shu choq ichkaridan cholning xirillagan ovozi keladi:
– Qayerda qolding, go‘rso‘xta? Eshikning oldiga borma, demovdimmi senga? Esingdan chiqdimi, hoziroq qayt orqangga, shaytonvachcha! Yana boshingda kaltak sinishini xohlab qoldingmi?
Sharros quyayotgan yomg‘ir yuz-ko‘zimni yuvib oqadi. Quti o‘chgan qiz nozik qo‘lidagi oldi-qochdilarga to‘la jurnalni tushirib yuboradi.

Rus tilidan Olim Otaxon tarjimasi
“Jahon adabiyoti”, 2015 yil, 9-son